Skip to main content

Full text of "C't 2008 09 OCR"

See other formats 


€ 5,99 




magazine vow 

computer 

techniek 


September 2008 


neller WLAN, meer geheugen, Blu-ray, harde schijf vervangen 



let handige demontage-instructies 


'an XP Home SP3 naar XP Professional 

ie nieuwe Eee PCs 

ijl-in-one-printers 

larde schijven 

M2+-moederborden 

ipenSusell 


lynamische websites met XSLT 
entrino 2: Intels nieuwe notebookplatform 
usiness Intelligence ^ 

esktop-zoekmachines voor Linux 
igapixelfoto's q 


iA/indows automatiseren 


rogramma's bij elkaar klikken met Autolt 
limme Windows-macro's met Ac'tivAid 













CAN YOU RELY ON YOUR HARDWARE? 


Rackserver Storage Server 32316 



fltl vmware 

READY 


READY 



Naast kant en klare opslagsystemen zoals de 
Rackserver Enterprise NAS/1SCSI is er behoefte 
aan opslagsystemen waar een eigen soft¬ 
ware invuliing aan gegeven kan worden. 
De Rackserver Storage Server 32316 is zo r n 
opfossrng. STAISIDAARD FEATURES * 3HE 
rack mount storagebehuizing incl. slidingrails 


(rekklaar) • 650Watt(2+1) redundante power- 
supply * High performance Adaptec 16-poort 
5AS/SATA II Raid-controller * 16 Hotsptug 
SAS/SATA II harddisk bays * 1 of 2 krachtige 
Intel Xeon dual of quad-core processoren 
(1,60 - 3,73GHz) • Dual Gigabit Ethernet 
aansluitingen. 


Kijk voor meer informatie op www.rackserver.nl of bel 079 3619800. 


rackserafer 
























De dynamiek van nieuwe software 


Volgens de Amerikaanse wetenschapsfilosoof 
Thomas Kuhn verloopt wetenschappelijke 
vooruitgang niet lineair, maar met 
sprongetjes. Eerst is er een simpel model 
dat alles kan verklaren: Nederland is plat, 
dus de rest van de wereld is ook plat. Als 
het model waamemingen niet kan verklaren, 
wordt het uitgebreid of bijgesteld. Dan 
verzin je allerlei complexe mechanismen 
om sterren te laten bewegen, wonen er 
zeemonsters aan de horizon en is de aarde 
plat * 

Op een gegeven moment is de rek eruit 
en short het model als een kaartenhuis 
in elkaar: demand vaart ondanks alle 
waarschuwingen een bepaalde richting uit en 
duikt een hele tijd later uit tegengestelde 
richting weer op* Plots heb je een nieuwe 
theorie nodig, Spontaan is de aarde rond, 

Helaas komt zoiets in de softwarebranche net 
zo zelden voor, Jarenlang worden klassiekers 
als Nero, Windows Media Player, Photoshop 
en andere programma 1 s op dezelfde manier 
doorontwikkeld. Met elke release tig nieuwe 
features. Technieken en tools worden samen 
met de ontwikkelaars opgekocht en ingebouwd, 
Zo heeft Photoshop opeens een Extract-tool 
die er compleet anders uitziet en minder 
goed werkt dan de overige tools. 

Of het nieuwe product daadwerkelijk beter is 
dan het vorige, vraagt niemand op de marketing 
zich af. Office 2007 of 2003, Nero 8 versus 6, 
Windows Media Player 11 of 6? Brandprogramma 1 s 
met videoplayers,videoplayers met webbrowsers 


en elk programma verstuurt e-mails. Onnodige 
functies bestaan niet, alleen slimme add¬ 
ons * 

Het kaartenhuis wordt steeds groter, 
onoverzichtelijker, onlogischer en verbruikt 
steeds meer resources. Maar instorten doet 
het niet. Ondanks alle nadelen, zoals een 
lange inwerktijd en langzaam opstarten, 
blijft de kern prima voor dagelijks gebruik. 
Natuurlijk zijn die nieuwe functies vaak 
nuttig en handig. Ervaren gebruikers zulien 
zeker met het nieuwe gedrocht kunnen werken 
en begrijpen wat er is toegevoegd. Maar voor 
beginners is het vrijwel onmogelijk om het 
grote geheel nog te overzien, 

Maar goed dat paradigma's af en toe worden 
gewijzigd, Zo ontstaat er op dit moment een 
nieuwe generatie beeldbewerkingprogramma 1 s 
zoals Lightroom op basis van RAW-converters 
met specifiek omschreven doelen. Die hebben 
tenminste nog een overzichtelijke toolbox 
zonder ballast uit het verleden. Binnenkort 
kan deze groep programma's de klassieke 
beeIdbewerkingstools prima aflossen. 

Blijkbaar kan het dus wel. Nu nog hopen dat 
de makers van andere soorten programma's een 
vergelijkbare verjongingskuur zien zitten. 
Anders zijn de beginners van morgen niet 
bepaald te benijden. 



Patrick Smits 
patrick.smits@ct.nl 


A 











Nieuws 

Algemeen 

Afzet notebooks neemt nog steeds toe 
Virtueie 3D-wereld van Google 
HDTV in toekomst in ander formaat 
EU-Commissie klaagt Intel weer aan 
Opvolger voor UMTS 

Chinese Blu-ray Disc met eigen audiofcrmaat 
AMD lijdt 1,2 miljard dollar verlies 

Software 

Firefox en Opera worden sneller 
Outpost Suite 2009 
Nieuwe versie Sequel 
Pdf als ISO-standaard 

Hardware 

Pc-kast met tussenschotten 

Groene Icd-monitor 

Nieuwe serie notebooks van Dell 

Vo I gende generaties Eee PC 

Nvidia's eerste grafische chip met 55 nm 



Linux 

DNS-lek gevaar voor internetters 
Django 1 + 0 in September 
Unux-smartphone Freerunner 
Lekken in Open SSL 
Gentoo 2008.0 



Heb je een oudere laptop met te weinig [werk)geheugen r een traag WLAN en 
een oude processor? Dan hoef je nog niet meteen een nieuwe te kopen, want het 
oude beestje is vaak nog prima te upgraden. Wat is de moeite waard en wat niet? 


Componenten kiezen en kopen 
Notebooks (de)monteren 


42 

50 


Centrino 2:1 nteFs notebookplatform 14 

iPhone 3G: offideel in Nederland 

en met UMTS en GPS 18 

Wetenschappelijk nieuws 

Goed ko pe re k wa nt u m cry ptog ra fie 20 

Qewegingsbiometrie 20 

Gegevens van mobieltjes helpen sodologie 20 

Onder Processoren 

De Pe ntt u m kee rt terug 22 

Magazine 

Column van Arjan Dasselaar 
Mini-notebooks: tests en praktijkervaring 34 
Online: besproken websites 41 

Software 

Office van ConeeptDraw 26 

Schijfbeheer: Partition Expert 10 26 

Windowmanager 

Ion tovert tegels op je scherm 27 

PDFs splrtsen en samenvoegen 
met PDFsarrt 27 

N ot ebooksec u rity m e't Ken s i n gto n-sl ot 27 

Windows Small Business Server 2008 28 

OpenSuse 1 1 met s nel pa kketma n ag em ent 30 
Games 

Mass Effect 40 

Race Driver: Grid 40 

Gigapixelfoto's bekijken 56 


k. 


Intel Centrino 2 

14 

Notebookschijven 

84 

XP Home SP3 naarXP Pro 

32 

Dynamische websites met XSLT 

100 

Gezichtsherkenning 

68 

AM2+-moederborden 

106 

Noodzaak van DNSSEC 

76 

Business Intelligence 

116 


Gigapixelfoto’s 

Een luchtopname van de Grand Canyon. Op 1300 meter diepte zie je de Colorado River 
kronkeleru Je zoomt in en ziet rubberbootjes als kleine oranje vlekjes op de rivier dobberen. 
Zoom nog verder in en je ziet mensen, herkent gezichten en ziet ze opeens beeldvullend op 
je scherm, Nieuwe bee I dv Sewers en plug-ins voor browsers toveren foto's met gigantische 
resoluties bijna oneindig zoombaar op je monitor. 










De mini-revolutie 

De Lee PC van Asus heeft in de notebookwereld 
nog a I wat stof doen opwaaien. Inmiddels 
la at de conairrentie ook van zich horen 
en schieten de kleine netbooks' als 
paddestoelen uit de grand, Leukzijn 
de kleine apparaten zeker, maar 
zijn ze ook handig voor dagelijks 
gebruik? Enkele dt-redacteurs 
namen een Eee PC een week lang 
mee op pad en schrijven over hun 
ervanngen. 


Multifunctioneel 


Printen, scannen, faxen - drie 
taken die op kantoor dagelijks 
voorkomen. Wei zo makkelyk 
om dat thuis ook te kunnen. 
De fabrikanten spelen hierop 
in met betaalbare all-in-one 
printers. Wij hebben de 
instapmodellen van de grote 
printerprodtjcenten getest en 
vergeleken. 



Business Intelligence 

ana lyse voor bedrijven ] i6 

Desktopzoekmachines onder Linux 132 


Hardware 

LCD-mo nit or met RGB-backlight 24 

Audiorecorder 

gesprekken en muziek opnemen 24 

Alleskunner 

Nokia N82 ook met GPS en WLAN 24 

Solid State D isk voo r d oe- h et-zel ve rs 25 

Audiostreaming 

Streamium met UPnP-AV 25 

Harddiskbehuhring: NAS met cardreader 25 
All-in-one printers instapmodellen 60 

N oteb ooks c hi j ven met 500 G8 84 

Moederborden voorAMD2+ 106 


Knowhow 

ONSSEC: op weg naar een veilig internet 76 

Dynamische websites bouwen met XSLT 100 


Praktijk 

Service Pack 3 

XP Home ombouwen naar XP Pro 32 

Notebooks upgraden 

Componenten kiezen 42 

Demonteren en weer in elkaar zetten 50 

Blometrie op je eigen pc met webcam 68 
Programmeren voor iedereen 
Effkienter werkenmet ac’tiv Aid 88 

Windows-taken automatiseren 
met AutolT 92 

Netwerk: gigabit-ethemet nu ook haalbaar 111 
Audiorecording deel 2 
meersporenopnamesoftware 124 

I P v6: h oe staa n we e rvoo r? 138 

Hotline 142 


Windows naar je 
hand zetten 

Als je al jareniang Windows gebru ikt, heb je zo je eigen manier van 
werken, Wil je Windows nog verder naar je hand zeuen^dan heb je scripts 
nodig. Met de sarptverzamel ingen van ac tivAid heb jetalloze tools 
en functies tot je beschikking, Met Autolt knutsel je je eigen Windows- 
prog ram mas in elkaar. 



Voorwoord 

3 

Inhoud 

4 

Colofon 

145 

Adverteerdersindex 

146 

Volgend nummer 

146 


Gei'nteresseerd in een 
abonnement op c't? 

Kijk dan op pagina 131 voor 
een introductieaanbieding! 


Downloads: voer op www.ct.nl 
het nummer van de softlinkm 


( Softlink 


Weer Inrformatie over advertenties? 

Op pagina 146 staateen voliedig overztcht van alle 
advertemies. Daar staan ook de bijbehorende 
intemetadressen verm eld 















Nieuws | Algemeen 


Verkoop notebooks blijft toenemen 


Vofgens onderzoeksbureau DisplaySearch is het 
aantal verkochte notebooks in het eerste kwar- 
taal van 2008 wereldwijd met 35 procent ge- 
stegen ten opzrchte van dezelfde peri ode vorig 
jaar. Concreet komt dat neer op een toename 
van 23,1 naar 31,1 miljoen exemplaren. HP Sigt 
met 6,46 miljoen stuks comfortabel op kop. Op 
de tweede plaats staat Dell, die Acer naar de 
derde plek heeft verdrongenJn het vierde kwar- 
taal van 2007 was Acer juist vooral vanwegede 
overname van Gateway en Packard-Beil nog 
flink gestegen. 

In de top 10 profiteerden Lenovo, Apple en 
Asus met groeicijfers van zo'n 60 procent het 
meest. Het populairste display bij notebooks 


Opvolger voor UMTS 

Bind juni is op de Next Generation Mobile 
Networks Conference (NGMN) te Frankfurt 
het ambitieuze plan opgevat om voor eind 
2010 draadloos verkeer met 100 Mbit/s te 
kunnen zenden met een latentie van min¬ 
der dan 20 ms. 

De ervaringen met de introductie van 
UMTS liggen nog vers in het geheugen: 
enorm hoge licentiekosten, de techniek 
was lange tijd niet beschikbaar en toen 
die er eindelijk was, werkten de mobieftjes 
sSechter dan de tegenhangers met GSM. 
HSDPA kwam pas zeven jaar later als derde 


is 15,4 inch met een resolutie van 1280 x 800 
pixels. In het afgelopen kwartaal werd dit bij de 
helft van de mobiele computers ingebouwd 

De notebooks met een 14,1 inch scherm met 
1280 x 800 pixels komen op een aandeel van 22 
procent Daar zitten overigens duldelijke regio- 
nale verschillen in,zo werden in Azie notebooks 
met 14,1 inch twee keer zo vaak aangeschaft als 
het wereldwijde gemiddelde. 

In Europa en tatijns-Amerika zijn apparaten 
met 15,4 inch juist zeer in trek.Voor het hele jaar 
2008 verwachten analytic! van DisplaySearch 
een verdere toename, waarbij het aantal ver¬ 
kochte exemplaren de 135 miljoen zal over¬ 
sell rijden. (mvdm) 


generate. Bij de volgende ontwikkefings- 
fase moet alles anders worden, al is het 
maar om de kosten in de hand te houden. 

Als eerste techniek komt LTE/SAE (Long 
Term Evolutron/System Architecture Evo¬ 
lution) in aanmerking.Deze techniek over- 
treft de nagestreefde snelheid van 100 
Mbit/s, maar heeft wel een frequentieband 
nodig van 20 MHz voor zowel de up- als 
downlink. De NGMN wll met de volgende 
generate vooral consumer electronics (di¬ 
gitate camera's, portable gameconsoles 
e.d.) bereiken. (mvdm) 


Notebookverkoop wereldwijd 


fabrikant 

1e kwar¬ 
taal 2DQ8 

1 e kwar- 
taal 2007 

Toename 

Markt- 

aandetl 

HP 

6,46 

4,61 

40% 

20,8 % 

Dell 

4,66 

3,23 

4S % 

15,1% 

Acer 

4,53 

3,42 

33% 

14,6% 

Toshiba 

2,89 

2,40 

21% 

9,3% 

lenovo 

m 

1,47 

58% 

7,5% 

Fujitsu 

Siemens 

1,61 

1,28 

26% 

5,2% 

Apple 

143 

0,89 

61% 

4,6% 

Astis 

U3 

0,80 

67% 

4,3% 

Sony 

1,32 

1,28 

3% 

4,2% 

overige 

4,53 

3,76 

21% 

14,5% 

Totaal 

31,11 

23,12 

35% 

100% 

Tflfersfnrr 

itljcenen; Bran: DisplaySearch 




HDTV in ander formaat 

De Nederlandse Publieke Omroep (NPO) heeft 
besfoten om programma's in de toekomst ook 
in het halfbeeldformaat 10801 (1920 x 1030 
pixels) uit te zenden, De bedoeling was om 
alleen in het fullscreen formaat 720p (1280 x 
720 pixels) uit te zenden. De aanleidlng voor 
deze verandering waren de vele klachten van 
kijkers over de beeldkwallteit tijdens het EK 
Voetbal afgelopen juni. De kabelexploitanten 
Ztggo en UPC hebben al aangekondigd op 
10801 te zullen overstappen. Kenners gaan 
ervan uit dat Canal Digitaal zal volgen. 

Het 720p-formaat werd ook door het Zwit- 
serse HD Suisse en de ORF HD uit Oostenrijk 
gebruikt (de gastlanden van het EK), maar le- 
verde alleen nadelen op omdat de beelden in 
1 Q80i werden gegenereerd. Die combinatie is 
nadelig: de bewegende beelden zijn niet zo 
scherp als bij echte 72Op-produdies het geval 
kan zijn. Daarnaast is de detail resolutie bij sta- 
tische beelden iager dan bij 1080L (mvdm) 


Europese Commissie klaagt 
Intel opnieuw aan 

AMD maakt verlies (zie p J) en concurrent 
Intel kondigde een omzet- en winsttoena- 
me aan. laatstgenoemde heeft echter een 
juridlsch probieem: de Europese Com¬ 
missie heeft Intel gewaarschuwd dat het 
Amerlkaanse bedrijf hun marktdominante 
posltie misbruikt zou hebben. 

Intel zou een grote Europese compu- 
terdealer korting hebben geboden als 
deze alleen pc s met Intel-chips zou gaan 
verkopen. Daarnaast is volgens de Com¬ 
missie een pc-fabrikant door Intel be- 
loond voor het met vertraging uitbrengen 
van een productserie met AMD-chips. 
Dezelfde fabrikant heeft Intel uiteindelijk 
prijsverlaging aangeboden om ervoor te 
zorgen dat in alle computers een proces¬ 
sor van Intel zou worden ingebouwd. 

De Europese Commissie hield Intel in 
juli 2007 al in de gaten. Het bedrijf krijgt 
tot half September de tijd om bezwaar 
aan te tekenen. (mvdm) 


Virtuele 3D-wereld van Google 

Google is gestart met Lively, een variant op 
Second Life. Het grote verschi! is dat de vir¬ 
tuele were Id Lively nauw met het internet is 
verweven. Zo moeten ruimten in Lively zan¬ 
der problemen in websites kunnen worden 
gei'ntegreerd. Gadgets moeten Lively ook in 
MySpace of Facebook gaan integreren. Bin- 
nen de virtuele wereld kunnen beeldschermen 
met YouTube-inhoud worden geTnstalieerd en 
foto's in fotolijstjes worden weergegeven. 


De nieuwe wereld ts momenteel alleen be¬ 
schikbaar voor gebruikers van XP of Vista in 
combinatie met een recente versie van Inter* 
net Explorer of Firefox. Zo elegant als Second 
Life is het Google-product trouwens niet 
bij Lively loop je niet door de wereld, maar 
beweeg je je met pijltoetsen en de muis. 

(mvdm) 


{softtink 0809006 



Als je vaak moderne games speelt, lijkt het alsof je met Lively jaren terug in de tijd gaat 


6 


t't 2008, Nr. 9 










Nteuws | Algemeen 


AMD lijdt 1,2 miljard dollar verlies 


Processorfabrikant AMD heeft het zevende 
achtereenvolgende kwartaalverlies gemeld. 
Het verlies bedroeg een kleme 1,19 miljard 
dollar, nadat het jaar ervoor a I een min van 
600 miljoen dollar 
viel te bet re u re n. 

Volgens AMD is 
de tak met proces¬ 
sors voor mobiefe 
apparaten en tv- 
techniek de oorzaak van de slechte resu t- 
taten. Deze divisie wordt afgestoten, Daar- 
naast droegen afschrljvingen en andere 
bijzondere belastingen bij aan het verlies* 
De totale omzet nam met drie procent toe 


naar 1,349 miljard dollar. Daarvan komt 
1,101 miljard dollar uit de processordivisie, 
De omzet van ATI, de grafische chipdivisie, 
nam met 18 procent toe naar 248 miljoen 
dollar. Voor het lo- 
pende kwartaal 
verwacht AMD 
nog een omzettoe- 
name. 

AMD kondigde 
ook aan dat CEO Hector Ruiz de nieuwe 
executive chairman en voorzitter van de 
Raad van Bestuur wordt. De nieuwe CEO 
is Dirk Meyer, de voormalige president en 
chief operating officer. (mvdm) 


AMDZ1 


Chinese Blu-ray Disc met eigen audioformaat 


Nadat China at een eigen HD-DVD-variant 
had aangekondigd die tijdens de Olympi- 
sche Spelen wordt ingevoerd, heeft ook 
de Blu-ray Disc Association (BDA) de Azia- 
tische grootmacht als strategisch belang- 
rijke markt ontdekt. In hoeverre de 8DA de 
Chinese regering tegemoetkomt, bfijkt uit 
de mededeling dat het in China ontwik- 
kelde digitale audioformaat DigiRise (DRA) 
de eerste horde heeft genomen, Volgens 
Sumitaka Matsumura, voorzitter van de 
Chinese Task Force van de BDA, zijn nog 
enkele stappen noodzakelijk om DRA in de 
Blu-ray-standaard te kunnen opnemen. 
Ook bij HD DVD was de Chinese regering 
er al alert op om zo min mogelijk westerse 
patenten te gebruiken, Dan hoeven er na- 

& Kortnieuws 

Tele Atlas gaat in een samenwerkings- 
verband met Google kaartdata en bijbe- 
horende extra informatie beschikbaar 
steflen, Als tegenprestatie krijgt Tele 
Atlas toegang tot Google Maps, Google 
Earth en andere geoservices. Hiermee 
heeft het onlangs door TomTom overge- 
nomen bedrijf toegang tot een van de 
grootste gebruikerscomm unity's. Kaart- 
materiaal meet op die manier in de toe- 
komst sneller worden geaotualiseerd. 

Garmtn wil met online portal GyPSii 
gaan samenwerken. In dit social network 
kunnen gebruikers locaties beschnj- 
ven waar ze op dat moment zijn, foto's 
invoegen en vrienden in de buurt ont- 
moeten. Of het portaal in de toekomst 
een vast bestandsdeel van de eigen na- 
vigatie-instrumenten wordt, wil Garmin 
nog niet bevestigen.ldeaal zou hiervoor 
de Nuvifone zijn, die dit jaar nog moet 
uitkomen. 

Roaring Penguin Software heeft onlangs 
geconstateerd dat de hoeveeiheid spam 


melijk geen hoge licentiekosten te worden 
betaald. Bij de uiteindelijk gemaakte C-HD 
DVDROM was dat slechts ten dele succes- 
vol. 

Verder liet de BDA weten dat Chinese fa- 
brrkanten hun BD-RGM-player per direct in 
het eigen land bij CESI Technology kunnen 
taten certificeren. Hierdoor wordt de tijd 
tussen de ontwikkeling en de marktimro- 
ductie van een product drastisch verkort. 
Sony DADC kondigde tenslotte aan om 
uiterlijk over een half jaar in China en Au¬ 
stralia te beginnen met de productie van 
Blu-ray discs (capaciteit van 25 en 50 GB). 
Dan is het de bedoeling dat er maandelijks 
500*000 resp. 1 miljoen schijven geprodu- 
ceerd worden. (mvdm) 


bij Google Mail bijna 4x zo groot is als 
bij andere webmaildiensten. Het spam- 
aandeel bij Yahoo en Hotmail was in 
dezelfde peri ode min of meer constant 
gebleven.Omdat de herkomst van spam 
een steeds belangrijkere rol gaat spelen, 
is Google een prima adres* Geen enkele 
postmaster zal de mailserver van Google 
namelijk snei op een zwarte lijst plaat- 
sen. Daarnaast is het vrij waarschijnlijk 
dat de toename te maken heeft met de 
captcha s van Google die onlangs wer- 
den gekraakt 

Nokia heeft eind juli voor Nederland 
de Nokia Online Shop geopend. Hier 
worden de nieuwste toestellen aange- 
boden die in de eigen winkel eerder be¬ 
schikbaar zijn dan via de gebruikelijke 
retailkanalen. Daarnaast biedt de online 
winkel telefoons en accessoires in kleur- 
varianten die in de normals winkel niet 
verkrijgbaar zijn* De Nokia Online Shop 
Is het eerste online directe verkoopka- 
naal binnen de mobiele telefonie in Ne¬ 
derland. 


c't 2008, Nr.9 


COLUMN 

Anoniem surfen is zinfoos 

Met de aankomende bewaarplicht voor tele- 
comproviders komt u misscbien in de ver- 
leiding om met specials software uw online 
identiteit te verhullen.Toch kunt u dat beter 
niet doen. 

Een paarjaar geleden heb ik intensief gesurft 
met TOR, een programme dat is gebaseerd 
op technologic van de Amerikaanse marine 
waarmee het mogelijk zou zijn om anoniem 
te surfen. Ik gebruikte het in de tijd toen Pla¬ 
net Internet nog bestond en die intemetpro- 
vider samen met het tv-programma NOVA 
onderzoek deed naar islamitisch exfremis- 
me.TOR was handig, want met het IP-adres 
van een publieke omroep rondstruinen op 
een radicaal forum werkt natuurlijk niet. Of 
de discussie siaat dood, of je wordt er gelijk 
weervanafgetrapt 

Ondertussen is mijn enthousiasme over TOR 
wat verminderd, om twee redenen. De eerste 
is het ernstige vermoeden dat de politieTOR 
inmiddeis ook heeft ontdekt. Door onderdeel 
te worden van het netwerk kunnen ze in de 
gaten houden wat daar gebeurtHet bewijs? 
Kijkt u maar op tinyuri.com/zoefdehaas, 

De tweede reden is een bezoekje van een 
niet nader te noemen geheime dienst aan 
een niet nader te noemen kennis die in een 
- u raadt het al - niet nader te noemen land 
woont Ik wil wel verklappen dat het hier 
niet om een van de stablelste landen ter we¬ 
re! d gaat Reden van dat bezoek; de Keren 
iniichtingenmedewerkers kwamen even in- 
forme ren waarom mijn kennisTOR gebruikte. 
Hijhad tochzekernietsteverbergen? 

Goed, in Nederland zal de AIVD niet zo stom 
zijn om TOR-gebruikers hinderlijk te gaan 
volgen, Maar wedden dat ze geanonimiseerd 
of versleuteid internetverkeer met extra 
aandacht bekijken? Daar zitten immers de 
internetgebruikers die extra software heb- 
ben geinstalleerd om maar vooral niet op te 
vallen. Die moeite, zal een AlVD'er denken, 
nemen ze niet voor niets. 

Daaruit volgt dan vanzelf de beste manier 
om wel anoniem te blijven.Nameltjlcopgaan 
in de massa. Zet een proxyserver op een 
veilige, drukke plek in een land dat privacy 
belangrijk vindtDeZurich Internet Exchange 
bijvoorbeeld. En registreer die op naam van 
een onschuldig bedrijf* Wedden dat geen 
systeembeheerder rear opkijkt van 'Schweiz 
internet Solutions 1 in de serverlogs? 


Arjan Dasselaar is journalist voor onder- 
meer het weekblad Elsevier en docent inter- 
netjoarnalistiek aan de Rijksuniversiteit Gro- 
ningen * Hi] heeft diverse computerboeken op 
zijn naam staan en schreef in het verleden 
voor Planetni 


A 





Nieuws | Software 


Door het nieuwe 
bladwijzerbeheer 
in Firefox 3 wordt 
het terugvinden van tzgg 
bezochte websites een 
stukmakkelijker, 



Browsers: sneiheid troef 

Anderhaif jaar na de eerste previewversie 
is via getfirefox.com versie 3 van Firefox 
te dowloaden, Renderingengine Gecko is 
herzien, waardoor Firefox 3 sneller is en 
minder geheugen gebruikt. Bovendren is 
deze versie meer conform de webstan- 
daarden, met name qua CSS en SVG. 

Het auto-aanvullen van de url's werkt 
ook op de paginatitels of tags van web¬ 
sites die je hebt bezocht of aan je blad¬ 
wijzers hebt toegevoegd. Het beheer van 
de bladwijzers wordt gedaan door SQLite. 
Hierdoor zijn ook offline webappflcaties 
mogelijk, die zich dan synchroniseren ais 
er weer verbinding is. 

De downloadbeheerder is overziehtelij- 
ker en kan nu ook afgebroken downloads 
herstellen, Je kunt ook beter aangeven 
wat er met een download moet gebeuren. 
Mozilla installeert zelf een paar add-ons 
om de funetieomvang wat te vergroten. 
Verouderde add-ons worden automatisch 
gedeattiveerd. 

Firefox 3 heeft een volwaardige zoom, die 
de paginalay-out niet meer verstoort. Boven- 
dien worden teksten beter gerenderd. 


Ook Opera 9.5 werkt met de url en titel 
van websites. Maar deze browser gaat nog 
verder, want hij betrekt ook de tekst op 
reeds bezochte websites in zijn zoektocht. 
Als je een woord in de adresbalk intypt 
krijg je a lie bezochte sites die dat woord 
bevatten te zien. Opera kan de bladwij¬ 
zers ook op de server van de producent 
opslaan en synchroniseren met andere 
desktop-Opera's. Je kunt die bladwijzers 
ook met een webfront-end beheren. 

Om je te beschermen tegen phishing 
en malware worden de bezochte websites 
vergeleken met de blacklists van Haute 
Secure, Netcraft en PhishTank. 


Ook Opera heeft zijn renderingengine 
grotendeels vernieuwd, wat met name ge- 
volgen voor de sneiheid heeft. De nieuwe 
versie is verkrijgbaar voor Windows, Mac 
OS X, Linux, FreeBSD en Solaris, en er is 
ook al een versie die je vanaf je usb-stick 
kunt gebruiken. 

Ook Apple-browser Safari is fiink aan 
het verbouwen. Een eerste preview van 
versie 4 is besehikbaar voor Windows en 
Mac OS vanaf versie 10.4. Door de nieuwe 
JavaScript-engine SquirrelFish is ook deze 
browser een stuk sneller. Apple heeft zich 
ten doel gesteld om Safari 4 de Acid3-test 
te laten doorstaan. {nkr) 


Outpost antivirus, firewall en securitysuite 


Outpost heeft in augustus al versie 2009 
van diens serie security-programma's uitge- 
bracht. Deze serie bestaat uit een firewall, 
een antivirusprogramma en een complete 
suite die naast die twee ook een spamfilter 
heeft. De verbeteringen betreffen voorname- 
lijk de sneiheid en de bediening. De afzon- 
derlijke programme's concentreren zich op 
hun hoofdtaak en zitten niet meer in elkaars 
vaarwater, zoals bij de 2008-versie waarblj 
zowel de firewall als het antivirusprogramma 
ieder een spamfilter hadden. 

Het antivirusprogramma werkt met een 
doorontwikkelde scan-engine van VirusBus- 
ter, waar ook een deel van de gebruikte de- 
finities vandaan komt Producent Agnitum 
maakt wel zelf de spyware-definities. Door 


het gebruik van een centraal 
cache-bestand worden in 
de SmartScan-modus alleen 
nieuwe en gewijzigde be- 
standen gescand, waardoor 
dat veel sneller gaat. 

De firewall kost 40 euro, 
het antivirusprogramma 20 
euro en de volledige suite 50 
euro. Als je een 2008-licentie 
hebt, is de upgrade gratis. 

(nkr) 

In de nieuwe Outpost 
Security Suite Pro 
2009 is de interface 
aangepast. 



& Kort nieuws 

Met een gratis gadget maak je van Google 
Desktop een mediaserver die mediabe- 
standen via UPnP AV in het thuisnetwerk 
kan distribueren. De Google Media Ser¬ 
ver gebruikt de geintegreerde desktop- 
zoekmachine om de ondersteunde audio-, 
video- en fotobestanden te indexeren.Ook 
de foto's die in je persoonlijke Picasa Web 
Album staan kunnen via de Google Media 
Server hun weg naar de woonkamer vim 
den, evenals YouTube-video's (als je een 
Goog I e-a cco u nt h e bt te n m i nste), 

Met het beheer-op-afstand programma 
Laplink Gold 2008 kun je buiten een 


firewall en proxy-server om verbinding 
maken met een andere computer, Deze 
nieuwe versie ondersteunt Vista en kost 
80 euro. 

Het moge inmiddels bekend zijn dat er 
een b£taversie van OpenOffice.org 3 is. 
Sun brengt nu een pdf-importf liter uit, 
waarmee je pdf-bestanden kunt laden en 
bewerken, Je kunt ook OOo-documenten 
in pdfs inbedden. 

Van Microsofts browserplug-in Silver- 
light is beta 2 verschenem Hierbij zijn 
een aantal bedieningselementen toege- 


voegd, evenals een aantal kant-en-klare 
bouwstenen, Silverlight kan adaptief 
streamen. Dat betekent dat met de ser¬ 
ver wordt overlegd over de te gebruiken 
bandbreedte. Als ontwikkelomgeving 
wordt (een voorversie van) Visual Studio 
2008 en Expression Blend 2.5 geadvi- 
seerd. 

Adobe's runtimeomgeving AIR op basis 
van Flash/Flex en HTML is bijgewerkt tot 
versie T ,1. Deze werkt ook onder de 64-bit- 
versie van Vista en maakt transparante 
vensters mogelijk, als het besturings- 
systeem dat tenminste toestaat. 


8 


c't 2008. Nr. 9 

















































Muzikale ontwikkeling 


PDF als ISO-standaard 



De gebruikersinterface 
van Sequel II verschilt 
niet zoveel van die van 
de voorgaande versie. 


Steinberg heeft een nieuwe versie van mu- 
zlekproductieprogramma Sequel uttgebrachL 
Sequel is een concurrent van Apple's Garage- 
Band. Beginners moeten er tn vrij korte tijd een 
muzieknummer mee kunnen samenstellen 
en arrangeren op basis van de grote selectie 
meegeleverde samples. Met de nieuwe Tap 
Tempo-functie kun je het tempo van een au- 
diobestand makkelijk aanpassen aan de bpm 
vanje nummer. 


Je kunt daarnaast ook eigen muzieksporen 
opnemen of opnames met MIDI-apparatuur 
maken, In deze versie worden er meer MIDI' 
controllers, synthesizers en keyboards onder- 
steund dan in de eerste versie - maar zelfs met 
een gewoon toetsenbord en een muis kom je 
al een heel eind door het Ingebouwde Virtual 
Keyboard, ie kunt ook een externe hardware- 
controller gebruiken om Sequel aan te sturea 
Onder Vista kun je dankzij het audiosub- 
systeem Windows Vista 
Core Audio ook zonder 
ASIO-driver met de on¬ 
board sound-mogelijk- 
heden meersporenop- 
namen maken met een 
lage latentie. 

Sequel II werkt onder 
Windows en Mac OS X 
en kost 99 euro, een up¬ 
date kost 29 e u ro. (n k r) 


Adobe heeft de toekomst van het Porta¬ 
ble Document Format in handen van de 
Internationa] Organization for Standar¬ 
dization (ISO] gelegd. Het universele do- 
cumentformaat heeft zich door de open 
specificatie in de loop der tijd eigenlijk al 
als een quasi-standaard ontwikkeld, Vanaf 
heden staat die dus officieel te boek als 
ISO-standaard 32000-1. De gevolgen 
hiervan zijn dat Adobe voortaan ook zelf 
eventuele uitbreidingen op de spedfica- 
ties moet aanmelden bij ISO, 

Als reden voor het feit dat de eontrole 
over PDF wordt uitbesteed, noemt Adobe 
het waarborgen van de continuTteit van 
het formaat. Bovendien was deze stap 
nodig ter ondersteuning van de druk- 
en archiveringsstandaarden PDF/X en 
PDF/A. 

Adobe heeft natuurlijk niet al haar be- 
drijfsgeheimen aan de ISO cadeau gedaan. 
Acrobat blijft de de facto standaard voor 
het maken van PDF-bestanden en Adobe 
Reader de standaardapplicatie voor het 
lezen van FDF-documenten - zonder 
enige concurrence van vergelijkbaar for¬ 
maat. (nkr) 


Pauline Middelink, Leon Pierik 

IP-VPN 

Veilig communiceren is in de 
samenleving van vandaag steeds 
belangrijker geworderu Wat voor 
de samenleving In haar geheel 
geldt, is voor het bed rijfsl even 
een noodzaak om te kunnen 
overleven, Tenslotte wilt u niet 
dat uw conculega's uw 
bedrijfsplannen zo van uw 
notebook kunnen down loader! 
Overigens gaat het hier niet 
alleen om bedrijfskritieke ge¬ 
gevens, ook de privacy van uw 
klanten is bellig. 

Met name bedrijven met meer- 
dere vestigingen, dienen zorg te 
bested en aan de manier waarop 
gegevens van het ene flliaal naar 
het andere fiiiaa! worden 
overgedragen. Uit efficient I e- 
overweglngen moet iedereen 
eenvoudig bij de gegevens 
kunnen komen die ze voor hun 
werk nodig hebben. Hierbij 
hebben we het niet over wie er al 
dan niet toegang mag hebben tot 
bepaalde soorten informatie, 
maar over de fysieke overdracht 

Internet Access Facilities levert 
al vele jaren beveiligde 
verbindingen op basis van onder 
andere IPsec tussen bijvoorbeeld 


een hoofdvestlging en filialen. 
Hierbij maakt het niet uit of de 
vestigingen aangesloten zijn op 
ADSL of op de glasvezel- 
verbindingen die IAF ook in haar 
pakket heeft. 

Dergelijke beveiligde verbinding¬ 
en zijn ook perfect voor het 
koppelen van de aansluitingen 
van thuiswerkers op uw 
bedrijfsnetwerk. 

IAF heeft de beschlkking over 
een eigen serverrmmte met 
diverse verbindingen naar o.a, 
Essent en Versatel, En niet te 
vergeten, via de NDIX heeft IAF 
raze n ds n e 11 e g I a s veze I ve rbinding- 
en met o,a, het network van de 
Universiteit Twente. 

Als klelne, profess ion ele full- 
service internet provider heeft 
IAF ruim 15 jaar ervaring met het 
bouwen van internet gerefateerde 
opiossingen. Onze expertise ligt 
dan ook in het meedenken met 
de klant en het maken van 
technisch doordachte maatwerk- 
opiossingen. 

- Advertentie - 



Internet 

Access 

Facilities 


Internet Access Facilities levert kwalitatief hoog- 
waardige Internet diensten aan vele klanten in het 
binnen- en buitenland. 

Wat kunnen wij voor u betekenen? 

Eigen inbelvoorzieningen 
ADSL verbindingen 
Vaste verbindingen 
Domeinregistraties 
Tweekanaals ISDN 
Eigen server 
Webhosting 
Co-locatie 


P : rrl * — . . _ -W. . ^ 

Veilige webhosting 

Vanaf € 3,95 p/mnd 
(exclusief BTW} 

V _ _ ___ J 


Informatie: 

Internet Access Facilities BV 
Postbus 341 
7500 AH Enschede 


Tel. 053 428 58 11 

Fax: 053 428 58 19 

E-mail: info@iaf.nl 
WWW: http://www.iaf.nl/ 


Internet voor particulier en MK0 sjnde 1992. 

Deelhenrcer S1DN, MB!P, Ingoschrfsven bij de OPTA, GBP en KvK 





































Nieuws | Hardware 


Tower met tussenschotten 


Groene LCD-monitor 





Lian Li Introduceert met de Tyr PC-X2Q0G een 
com puterbehu iztng die zowel voor game- 
als voor Media Center-pc's ontworpen is. De 
forse alumimumToren van 68 x 23 x 43 cm 
(hxbxd) Is onderverdeeld in drie gescbeiden 
thermtsche comparti- 
menten of 'zones' met 
ieder een aparte lueht- 
toevoer. In het bovenste 
compartiment is ruimte 
voor de voeding en be- 
vinden zich drtvebays 
voor twee 5,25''“drives 
en een 3,5 B -bay, die 
vreemd genoeg dwars 
geplaatstzijn en daarom 
alleen vanaf de linker- of 
rechterzijkant bereikbaar 
zijn. In het middelste 
compartiment is er plaats 
voor een E-ATX-moeder- 
bord met 8 ultbreidlngs- 

IndeTyr PC-X2000 
van Lian Li komen 
de pc-componenten 
in drie gescheiden 
compartimenten te 
zltten. 


kaarten. In het onderste compartiment zitten 
6 hotswapslots voor SATA-harddisks. Aan de 
bovenkant van de kast heeft de fabrikant 
onder een klepje vier usb-aansiuitingen, 
1 x FireWire, 1 x eSATA en twee audioaan- 
sluitingen gestopt. De 
binnenzijde van de 
kast is voorzien van 
geluiddempende mat- 
ten. Aan de voorkant 
zorgen drie ventilato- 
ren van 140 mm voor 
de luohtdoorstrommg, 
Daarbij is er een toe- 
rentalregeling in drie 
stappen en zijn de stof- 
filters uitwasbaar. Aan 
de achterkant zuigen 
een geregelde ventila¬ 
tor van 140 mm en 
twee ongeregelde 
ventilatoren van 
80 mm de warme 
lucht de kast weer 
uit* De Lian Li Tyr 
PC-X2000 moet 
vanaf augustus 
voor circa 399 euro 
te koop zijn. (jmu) 


De CeBIT van begin dit jaar stond al in het 
teken van groene IT, nu komen er lang- 
zaam aan ook energiezuinige apparaten 
voor de consumenten. LG introduceert 
met de W2252TE een 22 n Icd-monitor die 
bijna 50% minder energie moet verbruiken 
dan de gangbare 22 M -lcd's. 

Een eerste test in het c't-laboratorium 
bevestigt de beweringen van LG, tenmin- 
ste bij de maximale helderheid. Als je de 
W2252TE zo heider mogelijk instelt, heeft 
hij een elektriciteitsverbruik van 22 watt. 
Andere 22"-schermen verstoken in dat 
geval ongeveer 40 watt Het verschil wordt 
kieiner als je het scherm met een helder¬ 
heid van 100 cd/m 2 gebruikt, wat aangena- 
mer is voor het oog. In plaats van de tot nu 
toe gebruikelijke 20 tot 24 watt verbruikt 
het LG-scherm dan net geen 17 watt 


Studio, nieuw notebookmerk van Dell 


Dell heeft met het merk Studio het laptop- 
segment uitgebreid tot drie lijnen. Het ont- 
werp van de Studio-notebooks herinnert 
aan Dell's XPS-modelien zoalsde XPS Ml 330, 
met ongeveer dezelfde hoekvormige schar- 
nieren en een behuizing rn wigvorm* Saaie, 
grijze laptops zijn niet meer van deze tijd, 
dus daarom kun je nu uit zeven kleuren kie- 
zen. Op dit moment komt het binnenwerk 
van veel notebooks veelal op hetzelfde 
neer r en willen de fabrikanten zich met uiter- 
lijke kenmerken onderscheiden. De Studio- 
notebooks zullen in het algemeen wat beter 
uitgerust zijn dan de goedkopere Inspiron- 
modeJIen. 

Als eerste zijn er de modellen Studio 15 
en Studio 17, beiden met slot-in drive. De 
StudiolS-modellen hebben een 15.4 inch 

De nieuwe serie notebooks van Dell, 
de Studio, heeft betere specificaties 
dan de Inspiron-serie. 


display, waarbij je uit drie resol uties kunt 
kiezen. De huidige chipset Intel Mobile 
PM965 en de daarbij passende Core 2 Duo- 
processors zorgen dat de Studio 15 helemaal 
bij de tijd is* De grafische prestaties van de 
ATI Mobility Radeon HD 3450 scoren niet 
hoger dan die van een low-end grafische 
chip. Zoals gebruikelijk bij Dell kun je als 
klant de configuratie van het notebook zelf 
samenstellen. Met een Core 2 Duo T5750 (2.0 
GHz), 2 GB RAM, gemiddefde displayresolu- 
tie en 250GB-harddisk kost de Studio 15 met 
een jaar garantie bijvoorbeeld zo'n 670 euro 
(exdusief verzendkosten), 

De Studio T7-modeHen hebben een 
1 /"-scherm met naar keus een 1440 x 900 
resolutie of de Full HD-resolutie van 1920 x 
1200* Behaive de gei'ntegreerde gpu X3100 
biedt Dell nog de ATI Mobility Radeon HD 
3650, die in de lagere mlddenklasse thuis- 
hoort. Veel spellen lopen vloeiend, maar high- 
end 3D-spellen zijn teveel gevraagd. 
Met een Core 2 Duo T5750 (2.0 
GHz), 2 GB RAM, een ge- 
middelde resolutie 
een 250GB- 
barddisk kost de 
Studio 17 met ££n 
jaar garantie circa 
700 euro (exdusief 
verzendkosten), 
(jmu) 


De groene' 22-inch LCD-monitor van LG 
is spaarzaam met energie, maar niet met 
kwaliteit* 

Ook in de stand-by-modus is het met 0,3 
watt zuinigheid troef. Bij grotere en duur- 
dere monitoren en Icd-tv's zijn efficlente 
lichtnetadapters atlang geen nieuws meer, 
maar bij de relatief voordelige 22"-scher- 
men zijn ze nog nauweiijks te vinden. LG 
denkt niet alleen bij het energieverbruik 
aan het milieu, ook de verpakking doet 
daar aan mee; de gebruikeftjke piep- 
schuimvullingen blijven achterwege. Een 
minpuntje in dat opzicht is de plastic be- 
schermfolie die de hele monitor inclusief 
voet bedekt, 

Het TN-panel heeft een resolutie van 
1680 x 1050 pixels en moet tussen opeen- 
volgende frames een dynamisch contrast 
van 10*000:1 halen. Oudere programme's 
en games in 4:3-formaat worden door de 
monitor in hun orlginele verhoudingen op 
het 16:10-scherm weergegeven. Navraag 
bij LG Nederland leerde dat nog niet be- 
kend is wanneer de W2252TE in de Bene¬ 
lux op de markt komt en wat hij zal kosten. 

(jmu) 


10 


c't 2008. Nr* 9 






















De volgende generaties Eee PC 

Asus komt btjna sneller met nieuwe model- 
len van de populaire Eee PC op de markt dan 
wtj ze kunnen bespreken. De inkt van het ar- 
tikel over de Eee PC 900 op pagina 34 was 
nog maar net droog, of we kregen alweer 
twee nieuwe Eee PC-modellen; de 901 en 
de 1000, met respectievelijk een 9 en 
een 10 inch display. 

In afwachting van een wat grondi- 
gere test kunnen we hier alvast wat 
details noemen. 

Asus heeft vanaf de 901 voor een 
nieuw ontwerp gekozen; de behuizing heeft 
wat gladdere, rondere randen en boven de 
functietoetsen is een apart knoppenbalkje 
toegevoegd, met daarop de aan/uitknop en 
nog een aantal extra knopjes om bijvoor- 
beeld het apparaat in stand-by te zetten. De 
kleuren zijn hetzelfde gebleven (zwart en 
wit). Het ontwerp van de sohamferen in het 
deksel is eveneens veranderd en het touch- 
pad ligt minder diep dan bij de vorige mo- 
dellen, inwendig is erook het nodige vertim- 
merd: in de 901 en 1000 draait nu de nieuwe 
zuinige en krachtige Intel Atom-processor 
(1,6 GHz), De 901 heeft nog steeds flashge- 
heugen (SSD) in plaats van een harde schijf 
en de 1000 heeft een echte schijf van 80 GB, 

Het RAM-geheugen van belde is 1024 MB 
DDR2, evenveel als bij de 900. Wat ten op- 
zichte van de vorige Eee PCs niet veranderd 
is, is de ingebouwde webcam van 1,3 me¬ 
gapixel. In tegenstellfng tot de voorgaande 
Eee PC's hebben de 901 en de 1000 wel een 
geintegreerde Bluetooth-module meegekre- 
gen, zodat je ook via het modem van je mo- 
biele telefoon zou kunnen internetten als je 
geen vrij toegankelijke hotspot kunt vinden. 
Ook al heeft de 1000 een groter display, de 
resolutie biijft dezelfde als bij de 900-serie: 


De nieuwste teigen van de Eee PC familie, 
901 en 1000 hebben een Intel Atom-cpu* 

1024 x 600. Met een knopje boven het toet- 
senbord kun je de resol utie makkelijk veran- 
deren in 1024 x 768 of 800 x 600. 

De accu is bij de twee nieuwe modeilen 
wat zwaarder (6 celien voor circa 5 uur werk- 
tijd In plaats van 4 celien voor 2,5 uur). 

Behalve het scherm is ook het toetsen- 
bord van de 1000 groter. Je kunt nu einde- 
lijk fatsoenfijk met 10 vingers typen, al bfijft 
zo'n netbooktoetsenbord wet even wennen, 
Volgens de gegevens van Asus zullen de 901 
en de 1000 beiden alleen met Windows XP 
Home uitgeleverd worden. 

De Eee PC 901 meet 22,5 X 12,5 X (max.) 
3,9 cm en heeft een gewicht van 1,1 kg, de 
afmetingen van de Eee PC 1000 zijn 26,5 x 
19 x (max.) 3,8 cm en die weegt 1,45 kg, 

De adviesprijzen zijn naar verwachtlng 
400 euro voor de 901 en 450 voor de 1000, 
terwijl de Z'-versie (Eee PC 4G) op het mo¬ 
ment voor 250 euro en de 900-serie voor 300 
eu ro ve rkocht worden. (jmu) 



Simply better connections 



* KVM Console met geintegreerde 19 " LCD 


Nvidia's eerste grafische chip met 55 nm 


monitor in een iU Dual Rail behuizing 

* Extra consolepoort ondersteunt PS /2 of USB 
toetsenborden en muizen 

* Korn pat ibel met alle ATEN KVM Switches 
en met de meeste KVM's van andere 
fabrikanten 


K Li 516 

* i 6 -poorts KVM Switch met gemtegreerde 19 " 
LCD monitor in een iU Dual Rail behuizing 

* Maximale afstand tussen KVM en servers te 
40 meter door middel van CAT 5 kabel 

* Multi platform support - Windows PC, MAC, 
SUN en serielesystemen 

- Kan maximaa! 512 computers beheren dmv 
daisy chaining met maximaa I 31 extra KVM 
Switches. 

Voor meet inform a tie: 

Tel: +3211 53 15 43 

E-mail: altusen-bnl@aten.be 


1 

* 

i 




De G92-gpu van Nvidia werd door TSMC tot 
nu toe in de 65nm-techniek geproduceerd, 
maar Nvidia verkleint de structuurgrootte nu 
naar 55 nanometer. Het eerste product met 
de kleinere 'die' is de GeForce 9800 GTX+, die 
in verge! ij king met de GeForce 9800 GTX een 
hogere klokfrequentie van 738 
MHz krijgt in plaats van 675 
MHz en ook snellere shader- 
units met 1836 MHz in plaats 
van 1690 MHz krijgt. Het aan¬ 
tal van de 128 shaderALU's en 
de 256-bit-geheugeninterface 
met 1100 MHz kloksnelheid 
blijven on veranderd. De eerste 
grafische kaarten met de nieu¬ 
we chip zijn al verknjgbaar, Zo 
heeft fabrikant Point of View 
een kaart met de GeForce 9800 
GTX-h gelanceerd voor rond de 
195 euro (bij komplett.nl), 

Nvidia heeft intussen de b£- 
tadriver GeForce 17739 gepu- 
bliceerd, die in combinatle met 


de GeForce GTX 280, GTX 260 en 9800 GTX 
physics-effecten in pc-games met de PhysX- 
engine door de gpu laat berekenen. Tot nu 
toe maken nog maar enkele spellen daar ge- 
bruik van, bijvoorbeeld Unreal Tournament 
3 of Crazy Machines II. (jmu) 


Point of View verkoopt 
al kaarten met de 
GeForce 9800 GTX+ 


c't 2008, Nr. 9 


I 2 


► ►► www.aten.be 


















Nieuws | Security en open source 


Enorm DNS-veiligheidslek brengt internet in gevaar 


Veiligheidsexpert Dan Kaminsky heeft een 
methode ontdekt om effectiever dan ooit 
DNS-cache-poisoning uit te voeren op inter¬ 
net. DNS-cache-poisoning houdt in dat het 
iemand lukt om valse adressen in een DNS- 
cache op te nemem Daarmee kan diegene 
dan willekeurige netwerkverbindingen zo 
omleiden, dat ze eindigen op systemen die hij 
zelf in zijn macht heeft, AI eerder werden dit 
soort bugs in het Domain Name System (DNS) 
ontdekt en opgelost De nu ontdekte bug 
betreft niet de implementatie van DNS, maar 
berust op een combmatie van meerdere pro- 
biemen in het ontwerp ervan. Het is daarom 
de ergste nachtmerrie voor de bedenkers van 
DNS ooit: de fout biedt phishers de mogelijk- 
heid om op ongekende schaal wereidwijd 
wachtwoorden, creditcardgegevens en an- 
dere privegegevens buit te maken. 

Als eerste stelde Kaminsky de nationale 
CERT-beveiligingsteams, de ontwikkelaars 

Webframework als basis voor 

Begin September verschijnt de definitive ver- 
sie 1,0 van het Python-webffamework Django, 
Al sinds Django in augustus 2005 gelanceerd 
werd, is het opgezet als een concurrent van het 
webframework Rails, hoewel het er geen kloon 
van is. Rails en Django zijn bedoeld om snel en 
volgens het Model-View-Controller-patroon 
(MVC) websites te bouwen. Google biedt Djan¬ 
go zelfs als enige framework aan binnen zijn in 
april gelanceerde App Engine-platform, waarbij 
je je eigen Python-site kunt draaien op Googles 
clusTennfrastruauur. Dat is bijzonder, want van 
Rails wordt vaak gezegd dat het slecht sc ha a it 
naarmate websites, die ermee gemaakt zijn, 
drukker worden bezocht. Het zou ook een van 
de centrale probiemen zijn van de Rails-web- 
appIlcatieTwitter. 

Het bijzondere aan Googles App Engine is 
de open architectuur van dit 'cloud compu¬ 
ting'-platform, hoewe! ook dit commercieel is. 


van ISC BIND en grote fabrikanten als Cisco, 
Juniper en Microsoft op de hoogte van zijn 
bevindtngen. Dat was al in januari van dit 
jaar. Sinds maart hebben zij aan een geza- 
menlijke oplossing gewerkt, zodat ze precies 
tegelijk hun patches op 8 juli 2008 konden 
uitbrengen, Volgens Kaminsky, die ook toen 
pas erover publkeerde op zijn weblog dox- 
para.com, moeten gebruikers de verbeterde 
software zo snel mogeiijk instaderen. Tegen 
de tijd dat je deze c't leest, is dat op veel 
machines hopelijk al gebeurd via automati- 
sche updates, maar experts vrezen dat het 
bednjfsleven pas laat zal volgen, met a tie ge- 
volgen van dien. 

Op 22 juli vond hacker Halvar Flake uit hoe 
je de fout kunt misbruiken via zogenaamde 
in-bailiwick-records’. Met Bailiwick-checking 
accepteert een caching nameserver in een 
antwoord van een andere server geen onge- 
vraagd meegestuurde Additional Resource 


Records meer als die niet afstammen van het 
opgevraagde domein (out-of-bailiwick), Zo 
verhindert de server dat hij bij een request 
voor www.example.com een entry voor www. 
noexample.com in de schoenen geschoven 
krijgt, In combinatie met een zogenaamde 
DNS birthday attack, waarvan het bestaan al 
sinds 2002 bekend is, lukt het een aanva Her 
echter toch om de cache te manipuleren. Via 
een sneile internetverbinding kan dat zelfs in 
minder dan tien seconder). Inmiddels is voor 
het lek ook exploit-code in omloop. 

Op lange termijn zal volgens het BSI ech¬ 
ter alleen de DNS-uitbreiding DNSSEC een 
echte oplossing bieden tegen DN$-aanval- 
ien, omdat de authenticiteit van een server 
daarbij via dlgitale handtekeningen vastligt. 
Zie voor meer informatie hierover pagina 
76. Aan DNSSEC ontbreekt echter nog infra- 
structuur en een gezamenlijke keuze voor 
een sJeutelbewaarder, (psp) 


cloud computing 


Mandelbrot Generator 


Amazon heeft een vergelijkbare dlenst ’Elastic 
Compute Cloud' (EC2), die werkt met virtuele 
Linux-images die worden opgeslagen op Ama¬ 
zons 'Simple Storage 
Service' (S3). Appltca- 
ties binnen SalesForces 
AppExchange-webplatform 
moet je ontwerpen met 
het proprietaire Visual- 
Force. Ook de concurren- 
ten GoGrid en AppNexus 
zijn al niet veel beter, en 
het is belangrijk om de kteine lettertjes van de 
voorwaarden goed te lezen. Op Siashdot woedt 
daarom een discussie hoe een ideale, zo open 
mogelijke 'platform-as-a-service' emit zou moe¬ 
ten zien, (psp) 

( Softlink 0809012 



am 
_ awi 

1 y//Mm/////// 


Gadgets mog&lijk gemaakt 
door Google 


Steve Jones heeft als test op zijn weblog 
service-architecture.blogspot.com een 
fractalzoomer-gadget gepfaatst dat op 
Google App Engine draait, waarvan hij de 
prestaties uitgebreid meet 


Linux-smartphone Freerunner verkrijgbaar 


Met meer dan een half jaar vertraging is de 
Linux-smartphone Freerunner van Open- 
moko eindelijk verkrijgbaar. Net zoals voor- 
ganger Neo 1973 is ook de Freerunner pri- 
mair bedoeld voor ontwikkelaars die hun 
programmes op een echte telefoon willen 
uitproberen. Als de firmware eenmaal wat 
vender ontwikkeld is, zou de telefoon echter 
ook interessant kunnen worden voor eind- 
gebruikers met een tweakers hart. 

De Freerunner kost zo’n 300 tot 350 euro 
en is zo’n 2 cm dik, Niet echt heel handzaam 
dus. Verder lijkt de behuizing wel wat op 
die van de Neo 1973, De ARM-9-processor 
van de Freerunner werkt op 400 MHz en 
beschikt over 128 MB RAM en 256 MB ROM. 
Het touchscreen heeft een resoiutie van 480 
x 640 pixels. De telefoon kan communiceren 
via Bluetooth, 802,11 b/g, tri-band GSM en 
GPRS. Verder heeft het een mini-USB-slot 
zodat je er USB-apparaten aan kunt hangen 


{USB host port) en een externe GPS-antenne- 
aansluiting. 

Openmoko is momenteel het enige open 
Unux-smartphonepfatform waarvoor hard¬ 
ware verkrijgbaar is. Voor Googles Android 
zijn alleen enkele prototype telefoons be¬ 
kend. Van het grootste consortium dat sinds 
begin 2007 bezig is aan het ontwikkelen van 
een Linux-smartphone, de LiMo Founda¬ 
tion, zijn zelfs nog heiemaal geen telefoons 
gesignaleerd. Daar staat tegenover dat de 
LiMo Foundation steeds meer supporters 
krijgt; begin juli trad het ook al niet kleine 
Linux Phone Standard Forum (LIPS) tot de 
LiMo Foundation toe, Dat telt nu deelne- 
mers als Motorola, NEC, NTT DoCoMo, Pana¬ 
sonic, Samsung, Broadcom, Ericsson, ARM, 
FreeScale, Texas Instruments, NXP, Trolltech, 
Montavista, Vodafone, France Telecom en 
Telecom Italia. Openmoko heeft met de Free¬ 
runner dus misschien een etappe gewonnen, 


maar de favoneten voor de eindzege zijn de 
LiMo Foundation en de Open Handset Alli- 



koop* 




















Nieuws | Security en open source 


Gecertificeerde onveiligheid 

Sommige veiligheidslekken hebben serieuze 
gevolgen. De fout in Open SSL die Debian-ont- 
wikkelaar Luciano Bello in mei 2008 in Open SSL 
ontdekte, kan het vertrouwen in cryptografische 
oplossingen ernstig schaden. De bug houdt in 
dat SSL-sleutels bij Debian minder 'toevatfig 1 
werden gekozen dan had gemoeten. Alfe pu- 
blieke SSL-sleutels die tussen September 2006 
en mei 2008 metde Debian-versie van OpenSSL 
zijn gegenereerd f zijn cryptograftsch gezien 
praktisch waardeloos: in prinoipe is binnen een 
paar minuten een passend 'slot 1 erbij te raden. 

Dat betekent ook dat dergelijke SSL-sleutels 
op HlTPS-webservers van webwinkels niet be- 
trouwbaar zijn. Uit onze steekproef van midden 
juli blijkt dat nog altijd zo'n twee procent van 
a He geteste certifi eaten onveilig is. Daa render 
zelfs enkele betaa I providers die beta I ingen voor 
anderen afwikkelen, De grote trusteentra ais 

Nieuwe Gentoo-release 

Net Gentoo-project heeft versie 2008.0 van zijn 
Linux-distributie uitgebracht. Op de projectsite 
vind je een image van een minimafe installatie 
en een live-cd. Nog altijd onderscheidt Gentoo 
zich doordat zovee! mogelijk programme's 
vanuit de nieuwste versie van de broncode 
gecompileerd worden, zodat je de distribute 
geheel voor je systeem kunt optima I rseren. Je 
kunt daarom ook niet echt spreken van com¬ 
puters die draaien op Gentoo 2008.O', hooguit 


Comedo en Verisign erkennen het probleem, 
maar reageren er verschillend op. Waarde Euro- 
peso centra in elk geval een matiing de deur uit 
doen, voelen de Amerikaanse certificate autho¬ 
rities (CA f s) zich niet verpiicht om de eigenaars 
van door hun ondertekende certJficaten op het 
probleem te wijzen. 

De implicaties van dit atles zijn bar en boos. 
Omdat je praktisch niet kunt bepalen of een 
bank of webshop ooit een zwak certificaat heeft 
uitgegeven, kun je SSL-encryptie strikt geno- 
men eigentijk niet meer vertrouwen. Op de soft- 
link staat daarom de speciale browser-add-on 
SSL Gu a rdia n voo r je kfaar, waa rmee je snel ku nt 
zien of jeeen certificaat kunt vertrouwen of niet. 

(psp) 

{ Softtink 0809012 


bp Gentoo 1 . Het doel van de nieuwe release is 
vooral dat de fnstallatieprooedure dankzij de 
nieuwere kernel 2,624 voor beginnelingen mak- 
kelijker is doordat meer hardware ondersteund 
wordt. Verder kun je in de installatie van 2008.0 
ook kiezen voor de stabiele broncodeversies die 
op de cd staan. In vergelijking met de vorige 
versie zijn bovendien de profielen van Gentoo’s 
softwaremanagementsysteem Portage fiink ge- 
reorgan iseerd. (psp) 


& Kort nieuws 

Voor de vijfde keer zullen ook dit jaar weer 
over de hele wereld allerlei evenementen 
piaatsvinden op 20 September, Software 
Freedom Day, Op http;//softwa refreed om- 
day.org vind je een Google Maps-kaart met 
locaties. In Nederland zullen er in Utrecht en 
Den Haag allerlei presentaties en demo's 
gegeven worden. 

De Amerikaanse Linux-distributeur Xan- 
dros heeft zijn concurrent Li ns pi re (eerder 
bekend ais Lindows) opgekocht Beide dis¬ 
tributees mikken op gebruikers die willen 
overstappen van Windows op Linux, Bei¬ 
de n hebben naar voorbeeld van Novell een 
contract met Microsoft gesloten, dat hun 
Linux-klanten zou vrijwaren van mogelijke 
octrooischen d i ng en. 

In de nieuwste versie van de open source 
ems-software Word Press zijn wiki-achtige 
mogelijkheden per artikel toegevoegd. 
Een screencast van de mogelijkheden van 
WordPress 2.6 vind je op de site. 

Enkele weken na Red Hat Enterprise Linux 
52 is ook CentOS 5.2 verschenen, de vrije 
RHEL-kloon. Beide distributes hebben prak¬ 
tisch dezelfde features en zijn binary corn- 
patibel. 


Core2Duo CPU kaart 

'Arbor HiCore-i9451': full-size PICMG 
CPU kaart met Intel® 945 chipset 
Onboard VGA, gigabit LAN, RS232, USB, 
SATA, etc. 

Ondersteunt PCI en ISA slots 

Ook leverbaar in complete industrial PC 

op klantspecificatie 


Embedded box PC 

'Arbor BPC-3Q0-7O12': compacte industrial 
controller met Intel® Pentium-M epu 
Volledig fanlesst stil en betrouwbaar 
Meerdere USB en RS232 poorten 
CD of DVD drive optionee! 

■ Rutmte voor CF en 2.5" harddisk 

Snef leverbaar, vakkundig geassembleerd 


« 

< 

i 


TJ 

Ui 

3 

a. 

c 

tn 


D 


3 






HPS Industrial bv/Computer Solutions 


Stationsweg 416 3925 GG Scherpertzeel fML) T: 033-2774905 I: www.hpBtndustriai.nl 


c J t 2008. Nr. 9 


13 












Jorg Wirtgen 






Intel onthult Centrino2 

Nieuw notebookplatform Centrino 2 bevat veel kleine verbeteringen 

Aan Intels mobiele Centrino-platform lijkt op het eerste gezicht nauwelijks iets 
veranderd. De grootste verandering betreft de chipset. Toch zet Intel de teller 
nu op 2. Als je wat beter kijkt, blijkt dat Intel een paar lang gekoesterde wensen 
in vervulljxig laat gaan. S 


S inds de introductie van het Centrino- 
merk in maart 2003 heeft Intel aan 
de lopende band nieuwe features 
aan zijn mobiele processors toegevoegd. 
Na Banias, Dothan, Yonah en Merom zijn 
we met de Penryn-kern van begin dit jaar 
inmiddels al weer bij de vijfde mobiele 
processorgeneratie onder het Centrino- 
label aanbeland. Behalve de processor 
bestaat Centrino ook uit een chipset, 
WLAN en meer. Die laatste volgde bij de 
allereerste Centrino-generatie nog IEEE 
802.11 b en werd later geijpgraded naar b/g. 
Centrino2 voIgt Draft-N. Er hebben inmid¬ 
dels ook vier chipsets de revue gepasseerd: 
855 (codenaam Carmel), 915 (Snoma), 945 
(Napa) en 965 (Santa Rosa). Met het oog op 
al deze veranderingen klinkt het wat be- 
scheiden om deze update gewoon Centrino 
2 te noemen. 

Centrino 2 gebruikt chipsets van de vier- 
de serie. Concreet zijn dat de GM47, GM45 
en PM45. De desktopversies zijn pas sinds 
begin juni op de markt. Nog nooit introdu- 
ceerde Intel zo snel een mobiele versie van 
een desktopchipset. De chipset heeft onder 


meer een snellere frontsidebus (FSB1066), 
een versnelde geheugeninterface en in de 
GM-versies een verbeterde grafische kern. 
De nieuwe wlan-modules uit de 5-serie on- 
dersteunen de van 300 naar 450 Mbit/s ge- 
upgrade Draft N-standaard en optioneel 
WiMAX. 

Processor met 25 watt 

Als processor wordt nog steeds een in 
45-nm-procede gefabriceerde Penryn met 
twee kernen gebruikt, waarvan de frontsi¬ 
debus is versneld van FSB800 naar FSB1066. 
Dat de nieuwe Penryn hogere kloksnelheden 
aan een lager verbruik koppelt, was te ver- 
wachten. Deze zuinige processors hebben 
een TDP (Thermal Design Power) van 25 watt 
en zijn te herkennen aan de 'P' in de naam. 
De versies met een T verbruiken 35 watt. De 
snelste vertegenwoordiger is de P9500 met 
2,53 GHz en 6 MB L2-cache. De langzaamste 
is de P8400 met 2,26 GHz en 3 MB L2-cache. 

De TDP bepaalt welke warmtebelasting 
een notebook gedurende langere tijd moe- 
ten kunnen verwerken. Dit is van invloed op 


het formaat, het gewicht en het geprodu- 
ceerde geluid van notebooks. De Proces¬ 
sors zullen met name gebruikt worden bij 
kleine notebooks. Bij alle modellen met een 
afmeting tot 15 inch wordt duidelijk dat 35 
watt warmte wel beheersbaar is, maar dat je 
dan ook op wat minder comfort moet reke- 
nen. 

Toch blijven 35watt-processors ook bij de 
Centrino 2 in het programma, maar voorlo- 
pig slechts twee: de T9600 als nieuwe kop- 
loper met 2,8 GHz en de T9400 met 2,53 GHz 
(beide met 6 MB cache). Hiermee gaat de 
Centrino maar net voorbij aan de T9500 met 
2,6 GHz. 

Intel komt ook weer met een Extreme 
Edition: de X9100 op 3,06 GHz, die even- 
eens een beetje sneller is dan de huidige 
2,8 GHz X9000. De Extreme-varianten heb¬ 
ben geen vaste multiplier, waardoor ze 
met een aangepast BIOS of tools kunnen 
worden overgeklokt. Door de TDP van 44 
watt hebben ze een betere koeling nodig 
dan de normale notebooks, waardoor ze 
vooral te vinden zullen zijn in 17"-gaming- 
notebooks. 







Testbank | Notebookplatform 




De overige eigenschappen van de proces¬ 
sors zijn hetzelfde gebleven: ze kennen 
64bit-commando's, SSE4, de Execute-Disa- 
ble-flag en virtualiseringsinstructies. Of 
die laatstgenoemden actief zijn of In het 
BIOS geactiveerd kunnen worden, bepaalt 
de notebookfabrikant, Als slechts van 
de twee kernen actief is, kan die met een 
speedgrade worden overgeklokt (266 in 
piaats van 200 MHz) - dit zogenaamde 
Dynamic Acceleration levert maar zelden 
voordelen op. 

De maxi male sfroomopname van de ener- 
giezuinige processors uit de LV- en (JLV-serie 
(TDP 17 resp, 10 watt) is verder gedaald. Intel 
biedt deze uttrazuinige processors nog niet 
met FSB1Q66aan. 

Chipset 

De naar FSB 1066 verhoogde frontsidebus 
versnelt voornamelijk geheugenbenade- 
ringen, waardoor geheugenintensieve pro- 
gramma's een paar procent sneller worden, 
Daarnaast heeft Intel de geheugeninter- 
face versneld en worden behalve snellere 
DDR2-modules (DDR2-800/PC2-640Q) nu 
ook DDR3-modules (DDR-8Q0/PC3-64GG en 
DDR-1066/PC 3/8500) ondersteund. 

DDR3 verbruikt dankzij de verlaagde 
spanning (1,3 f.p.v, 1,8 V) minder energie, 
voigens Intel maximaal 25 procent, maar 
doordat werkgeheugen in vergelijking met 
componenten als de displayverlichting en 
de graphics zo weinig stroom verbruikt, zal 
het effect op de accutijd alleen bij subnote- 
books te merken zijn. Die zitten in zijn tota- 
liteit op ca. 10 watt. De notebookproducent 
bepaalt of er DDR2 of DDR3 wordt ingezet. 
De modules zijn onderling In ieder geval 
niet uitwlsselbaar. Sowieso kosten DDR3- 
SO-DIMM's momenteel nog ruim twee keer 
zoveel als DDR2 , s. 

Het maximale werkgeheugen In Centri- 
no2‘s bedraagt 8 GB. Mondjesmaat komen 
nu de eerste DDR2-modules met 4 GB op 
de markt, terwijl DDR3 het nog met 2 GB 
per reepje moet doen. De huidige Centri no- 
chipset Mobile 965 ondersteunt DDR2 met 
remapping, maar het samenspe! is niet ge- 
spedficeerd. Zelf modules toevoegen zal 
waarschijnlijk wel werken, maar voor 8 GB af 
fabriek moeten de producenten hun model- 
len zelf valideren. Voor de meeste toepassin- 
gen is 4 GB ruim voldoende, zelfs als je veel 
programma's tegelijk gebruikt. Op mobiele 
workstations worden vaak we! geheugen- 
vretende programma's gebruikt. 

Parallel 

Schijfstations kunnen nu alleen nog via Se¬ 
rial ATA (SATA) op de Southbridge ICH-9M 
worden aangesloten, 

Voor optische stations is dit een duide- 
lijker keerpunt, aangezien die uitsluitend 
met SlimLine-PATA-aansluiting verkrijgbaar 
waren. Ze kunnen weliswaar via een adapter 
op de ICH-9M worden aangesloten, maar 
die tref je niet standaard op a lie apparaten 



De toevoeging 'Duo' ontbreekt bij de 
Centrino 2, alleen de zakelijke apparaten 
krijgen een vPro-label. 

aan. Door de prijs voordelen, de marktdruk 
en de probleemloze omzetting zijn Slim Lin e- 
schijven met SATA-interface waarschijnlijk 
ruimschoots verkrijgbaar. Anders dan bij 2,5 
en 3,5 inch drives wordt de nog wat kleinere 
Micro-SATA-variant gebruikt 

Intel heeft eSATA eindelijk volledig ge- 
implementeerd. Bij de oudere South bridges 
was de ondersteuning zo onvoJIedig, dat de 
weinige notebooks met eSATA-aansluiting 
hiervoor een aparte SATA-chip gebruikten. 
Een harde schijf die via eSATA is aangeslo¬ 
ten, kan nu op volledige snelheid draaien. 
Over de stroomvoorziening zijn de pro¬ 
ducenten het bij eSATA nog niet eens. De 
schijven hebben nog steeds een aparte 
voeding nodig of halen hun energie uit de 
USB-aansluiting. 

De uitgebreide Southbridge ICH-9M En¬ 
hanced biedt ook nog 'Rapid Recovery’. 
Hiermee zou je harde schijven makkelijker 
moeten kunnen klonen, waarvoor je eerst 
altijd speclale tools als Acronis True Image 
of Drive Snapshot [1] nodig had. Met een 
back-upimage op eSATA-schijven kan sim- 
pel een kopie van de interne schijf worden 
gemaakt en kun je die ook weer terugzetten. 
Ook het klonen van het besturingssysteem 
gaat nu sneller - handig als je een notebook- 
schijf wilt vervangen. Hoeveel notebooks de 
functie implementeren, is nog niet helemaal 
duidelijk. 

Grafische mogelijkheden 

In de chipsets GM45 en GM47 zit de grafi¬ 
sche kern X4500. Vergeleken met de hui¬ 
dige X3200 heeft Intel die op verschillende 
punten verbeterd. De kern heeft betere 3D- 
prestaties, kent meer soorten aansiuitingen 
en ondersteunt hybride gebruik in combi- 
natie met een externe grafische chip. 

De twee versies verschillen qua snelheid 
van de grafische chip - de GM45 draait op 


Centrino 2-processors 


Naam 

Kloksnelheid 

□-cache 

TDP 

1000 p. prijs 


[GHz] 

[MB] 

[watt] 

(US-Dollar] 

X91M 

m 

6 

44 

851 

T9600 

2,8 

6 

35 

530 

TS4O0 

2,53 

6 

35 

316 

P9500 

2,53 

6 

25 

349 

PS600 

2,4 

3 

25 

241 

P84D0 

2,26 

3 

25 

209 


maximaal 533 MHz, de GM47 op 640 MHz. 
De GM45 zal in veel notebooks met een 
fagere kloksnelheid draaien. Intel wil niet 
prijsgeven of voor de GM47 een minimale 
frequence is voorgeschreven. De X4500 
moet 3D-applicaties met dezelfde frequen- 
tie ongeveer twee keer zo snel aansturen 
als de X3100. 

Naar verluidt moet deze ook DirectX 10 
ondersteunen. De meeste games met Di¬ 
rectX 10 hebben echter een nog krachti- 
gere grafische chip nodig. Of de T&L-units 
worden gebruikt die sinds de X3100 in de 
hardware zitten, maakt In het totaal niet 
veel uit. 

Met processors van 2 GHz of meer kun je 
Blu-ray-films vloeiend afspefen. Tenzij je 3D- 
games speelt valt daarmee het belangrijk- 
ste argument weg om een aparte grafische 
chip te gebruiken in piaats van de chipset- 
graphics, Bovendien baant dit de weg voor 
BJu-ray in de mainstream. 

In het verlengde hiervan komen de GM45 
en GM47 met DVI/HDMI- en DispJayPort- 
interface inclusief geintegreerde HDCP- 
kopieerbeveiliging. Zo krijg je goedkoop 
digitale uitgangen zonder extra chip. Al¬ 
leen van Dual-Link-DVI of HDMI 1.3 is geen 
sprake. Alle HD-resoluties werken wel, maar 
de grens is bereikt bij 1920 x 1200 pixels. 
Schermen met een diagonaal van 30 inch 
(2560 x 1600) kunnen nog steeds niet wor¬ 
den aangesloten. 

Voor office pro gramma's, dvd-video's, vi¬ 
deomontage en oudere spellen zijn de chip- 
setgraphics zonder eigen grafisch geheugen 
overigens al sinds enkele generates snel 
genoeg. Perform a nee verlies doordat de pro¬ 
cessor en grafische kern tegelijk het werkge¬ 
heugen benaderen treden niet op, doordat 
de dualchannel DDR-geheugeninterfaces 
daarvoor voldoende snelheid bieden, Een 
nadeef bij systemen met weinig werkgeheu¬ 
gen is wel dit geheugen dan niet beschik- 
baar meer is voor het besturingssysteem, 
waardoor er vaker geswapped moet worden. 
Maar Centrino-2-apparaten met minder dan 
de in dit opzicht al veiltge 2 GB zul je sowieso 
amper tegenkomen. 

Hybride graphics 

Met het concept hybrid graphics’ gaat Intel 
de hoge energiebehoefte van aparte gra¬ 
fische chips in 2D te lijf: extra ingebouwde 
3 D-chips kunnen nu worden uitgeschakeld, 
zodat ze geen stroom meer trekken. De 
GM45 of GM47 zorgen dan voor het beeld. 
Met de software kun je zonder Windows- 
reboot tussen de grafische chip en de C4500 
switchen. Ook ATI en Nvidia hebben verge- 
lijkbare opfossingen voor hun chipsets, maar 
daar kunnen de chipsetgraphics bij een ac- 
tieve grafische chip nog een deel van de 3D- 
berekeningen op zich nemen. Bij Intel gaat 
dat niet. Bij Montevina werkt ofwel de X4500 
ofwel de chip van ATI of Nvidia. 

PCI Express-apparaten kunnen gedeac- 
tiveerd worden en dat gebeurt dan ook re¬ 
gel matig bij WLAN, ExpressCards en soms 


c't 2008, Nr. 9 


15 


A 





Testbank | Notebookplatform 


LAN. Het feit dat Vista twee verschillende 
grafische drivers niet fatsoenlijk naast elkaar 
kan aansturen, is voor Intel het meest pro- 
blematisch. ATI en Nvidia hebben dit pro- 
bleem niet, omdat de chipsetgraphics en de 
grafische chip met dezelfde driver werken. 
Het is alleen niet mogelijk om de ATI-chipset 
en de grafische chip van Nvidia tegelijkertijd 
te laten werken. 

Omdat Intel geen grafische chips heeft, 
is wat improvisatie nodig: een soort wrap¬ 
per die zich naast Windows als enige gra¬ 
fische driver in het systeem presenteert, 
geeft alle oproepen van Windows aan de 
betreffende Intel-driver door of aan die 
van de grafische kaart. Hiervoor moet flink 
in de driver van de grafische kaart worden 
ingegrepen, waardoor Intel gedwongen 
wordt samen te werken met de fabrikan- 
ten van grafische chips. In de eerste pre- 
sentaties na de introductie van Montevina 
was alleen sprake van ATI, maar inmiddels 
moet ook de Nvidia-versie klaar zijn. Als 
het programmeerwerk goed is gebeurd, 
zal het snelheidsverlies waarschijnlijk 
onder de meetgrens liggen. Wei zou de 
frequentie waarmee nieuwe drivers uitko- 
men kunnen afnemen, omdat nu steeds 
twee drivers en een wrapper gevalideerd 
moeten worden. Die moeite zullen note- 
bookfabrikanten waarschijnlijk nog minder 
willen nemen dan nu al bij de updates van 
grafische drivers het geval is. 

Sneller WLAN 

Voor de Centrino 2 kun je kiezen uit vier 
WLAN-modules in MiniCard-formaat die al- 
lemaal de standaarden IEEE 802.11a/b/g en 
Draft-N ondersteunen. De WiFi 5100 werkt 
met de al bekende Draft-N-snelheid van 300 
Mbit/s (bruto), de WiFi 5300 werkt met de 
sinds kort mogelijke 450 Mbit/s. Daarnaast 
bieden de WiFi 5150 en WiFi 5350 ook nog 
WiMAX. Met uitzondering van de WiFi 5350 
zijn ze ook allemaal verkrijgbaar in halfho- 
ge formaten (Half Height Mini Card, HMC). 
Beide formaten hebben dezelfde aanslui- 
ting, maar kunnen vanwege verschillende 
houders niet worden verwisseld. Met de 
modules met 450 Mbit/s zijn draadloze ver- 
bindingen mogelijk van ruim 10 MB/s. De 
verbinding moet wel goed zijn en de router 
moet meewerken. 

WiMAX is inmiddels door de ITU (Interna¬ 
tional Telecommunication Union) erkend als 
4G-standaard, maar speelt op dit moment 
nog geen grote rol. UMTS/HSDPA behoren 
tot nu toe en waarschijnlijk ook in de toe- 


komst niet tot het Centrino-platform. Uit 
kostenoverwegingen gaat Intel uitsluitend 
voor WiMAX, wat de notebookfabrikant op 
een extra 25 dollar inkoopprijs voor de mo¬ 
dule komt te staan. Een HSDPA-module is 
al snel drie keer zo duur en bovendien heb 
je extra ruimte nodig voor het SIM-slot. In 
hoeverre de providers modules met geinte- 
greerde SIM accepteren en of die uberhaupt 
een stuk goedkoper zouden zijn, is nog niet 
duidelijk. 

Intel vergroot de tot nu toe nutteloze 
[2] Turbo-Memory-module naar 2 GB. Des- 
ondanks zijn de fundamentele problemen 
waarschijnlijk niet van de baan, waardoor dit 
hooguit aan te raden is als de capaciteit on- 
geveer even groot is als het werkgeheugen. 
Maar dat kost meer dan gewoon een extra 
SO-DIMM. Hij zou van pas kunnen komen zo- 
lang 4GB-modules verschrikkelijk duur en 2 
x 2 GB niet genoeg zijn. 

De vPro-variant van Centrino verbetert 
de integratie in bedrijfsnetwerken. Daar- 
bij hoort niet alleen de al genoemde ICH- 
9M Enhanced, maar de notebookfabrikant 
moet ook een LAN-chip van Intel (82567LM 
met Gbit-ondersteuning), een TPM-chip 
en een geavanceerd BIOS toevoegen. Dan 
werkt AMT 4.0 (Active Management Tech¬ 
nology), een uitgebreide interface voor 
beheersoftware, waarmee beheerders soft- 
ware-updates kunnen installeren of gebrui- 
kers via Remote Desktop op afstand kunnen 
helpen. 

Eerste benchmarks 

Wij hadden de beschikking over drie test- 
exemplaren: de Asus F8Va, de Lenovo Think¬ 
Pad X200 en de Sony VGN-SR19 - helaas al¬ 
lemaal met DDR2-geheugen, zodat we geen 
DDR3-benchmarks konden draaien. 

In het 13,3"-notebook van Sony zit de 
2,26 GHz P8400, die op spectaculaire wijze 
aantoont wat de mogelijkheden van 25watt- 
processors zijn: bij maximale belasting hoor 
je de ventilator minder dan bij andere mo- 
dellen met T9400. De behuizing werd naar 
verhouding wel wat warmer. In de Lenovo 
X200 met 12 inch display had de ventilator 
onder cpu-belasting hoorbaar meer te doen. 
De X200 is net als zijn voorgangers uit de 
X60-serie veruit het meest compacte note¬ 
book. Hierin zitten de snelste Core 2-proces¬ 
sors. Op de X200 was opmerkelijk genoeg 
Windows XP geinstalleerd, de wlan-drivers 
ontbraken. 

De processorcapaciteit van de nieuwko- 
mers zit conform klokfrequentie tussen die 


van de oude garde in: de T9400 met 2,53 
GHz haalt de T9400 (2,4 GHz) net in en blijft 
achter op de T9600 (2,6 GHz). Door de snel- 
lere geheugenbundeling draaiden krach- 
tige applicaties met DDR2-667-modu!es 
op een Centrino 2-systeem met T9400-cpu 
iets sneller dan op een Centrino 1 met een 
T9500; met DDR2-800-modules draaide een 
afzonderlijke test van de SPEC CPU2000 zo'n 
17 procent sneller, een andere 13. In andere 
individuele tests ging nog steeds het T9500- 
systeem vanwege zijn iets snellere cpu-fre- 
quentie aan kop. 

Het gebruik van DDR2-800 levert geen 
voordeel op, omdat de duochannel geheu- 
geninterface al uit twee DDR2-667-modules 
een flinke snelheid haalt die voldoende is om 
de FSB1066 te bundelen. Een aantal afzon¬ 
derlijke tests van de SPEC CPU2000 waren 
desalniettemin zo'n negen procent sneller, 
maar de meeste profiteerden helemaal niet. 
Langzamer wordt het overigens ook niet, 
zodat het extra bedrag van een euro per GB 
voor een upgrade naar 800-modules zeker 
de moeite is. 

In de Lenovo X200 en de Sony SRI 9 wordt 
de grafische chipset X4500 gebruikt, die bei- 
den de grafische kern op slechts 475 MHz 
klokken. De X4500 laat zijn voorgangers 
GMA950 en X3100 bij 3D-benchmarks duide¬ 
lijk achter zich en haalt deels twee keer be- 
tere resultaten. De chipsetgraphics van ATI/ 
AMD voert de 3D-benchmarks echter zo'n 
50 procent sneller uit. Alleen de in de GM47 
sneller geklokte X4500 zou dit wel kunnen 
evenaren, maar die chipset moet eerst nog 
in een notebook verschijnen. 

Beide notebooks konden Blu-ray-films 
vloeiend weergeven, alleen waren er wel 
24p-flikkeringen bij camerazwenkingen te 
zien. Aangepaste afs peel software zou zelfs 
dat nog kunnen verhelpen, want de P8400 
met 2,26 GHz vertoonde bij het afspelen een 
belasting van slechts circa 70 procent. Hier- 
door is er nog wat processorpower over om 
het flikkeren te compenseren. 

Bij de Asus F8Va konden we de eSATA- 
interface testen. Het insteken en afmelden 
van de schijf tijdens gebruik lukte zonder 
problemen, de geinstalleerde Intel-driver 
(8.0.0.1039) laat anders dan bij de desktop- 
chipsets van Intel het uitwerppictogram zien. 
De snelheid bedroeg 81 MB/s en werd alleen 
geremd, omdat we een wat oudere externe 
schijf gebruikten. Desondanks was het nog 
altijd sneller dan USB of FireWire. 

Ook konden we Vista op de eSATA-schijf 
installeren en van daaruit booten. Vista 
maakte de externe schijf niet bootable, maar 
zette alleen de partitie in het bootmenu van 
de interne schijf. Dit kun je alleen oplossen 
met een trucje. In de BIOS-setup moet je de 


Nieuwe SlimLine-drives hebben de 
Micro-SATA-aansluiting, die ook bij 
1,8"-harddisks met SATA gebruikt wordt. 
De van grotere schijven bekende SATA- 
aansluiting zou te breed zijn. 



16 


c't 2008, Nr. 9 









Testbank | Notebookplatfornn 


eSATA-schijf als primaire schijf conflgure- 
ren. Vervolgens boot je met DOS en roep je 
’fdisk/mbr 1 op, Dit vernielt de bootsector zo- 
danig dat een Vista-herstelboot de externe 
schijf zelf bootable maakt, 

Als je je notebook in stand-by hebt, moet 
je die eerst wakker maken en afsluiten, Daar- 
na kun je van de eSATA-schijf opstarten. 

Condusie 

De grootste voordeien van Centrino 2 lig- 
gen niet in de snelheid* De processor is 
met DDRB-ondersteuning slechts in enkele 
speciale gevalfen merkbaar sneller, het 
wachten is op een Extreme Edition met 
vier kernen. Maar gebrekkige performance 
is ook helemaal met het probleem van het 
Centri no-platform, de processor is zelden 
de bottleneck- De 25watt-versie van de 
processor zou wel eens interessanter kun- 
nen worden, omdat deze notebooks veel 
sneller maakt en tegelijk het (accu)gewicht 
laag houdt. 

De grafische kern X450Q gaat vlotter te 
werk dan zijn voorganger en decodeert 
Blu-ray-films zonder haperen. Deson- 
danks wordt die nog altijd ingehaald door 
de chipsefgraphics van AMD/ATI en Nvi¬ 
dia. Dat een hybride combinatie met een 
aparte grafische chip ook echt werkt en 
een langere werkduur oplevert, moeten de 
notebookfabrikanten eerst nog maar eens 
bewijzen. 


Ook de andere bottlenecks pakt Intel met 
alle mogefijke middelen aan: Draft-N zorgt 
voor 450 Mbit/s, WiMAX tegen een geringe 
meerprijs, hopen op ondersteuning van te¬ 
lecom providers voor UMTS/HSDPA, eSATA 
completeren en daarmee het einde van 
USB- en FireWire-schijven bespoedigen 
en DisplayPort en HDMI integreren, zodat 
onscherpe VGA-signalen eindelijk tot het 
verleden behoren. 

Het is al heel mooi dat Intel een aantal 
desktopchipsets overslaat en direct serie 4 
geschikt maakt voor mobiel gebruik. Maar 
om dat allemaal direct Centrino 2 te noe- 
men, terwijl het toekomstige desktopplat- 
form Nehalem al is aangekondigd en op de 
Computex te zien was, lijkt wat overdre- 
ven. De gevolgen zullen groter zijn voor 
fabrikanten die met Centrino 2 alle PATA- 
restanten moeten elimineren, nieuwe wis- 
selframes moeten ontwerpen en Display- 
Port/eSATA/HDMi naar een dockingstation 
moeten routen. 

Als winkelier heb je het makkelijker: 
Centrino 2-notebooks hebben dualcore- 
processors en ondersteunen Blu-ray-de- 
codering, Draft-N-WLAIM en 64-bit-bestu- 
rmgssystemen met 8 GB werkgeheugen* 

Maar missohien kun je de nieuwe naam 
ook als aanwijzmg opvatten dat Nehalem 
met zijn radicale veranderingen, zoals de in 
de processor geintegreerde grafische kern 
en geheugeninterface, pas over geruime 
tijd ook in notebooks terecht zal komen. 


* * 

r • 



De haJfhoge MiniCards (links) hebben 
dezelfde aansiuiting ais de gewone, 
maar passen vanwege de anders 
gepositioneerde bevestigingen toch niet 
in de grotere slots. 

Dat wil zeggen lang na de voor eind 2008 
geplande introductie in desktops en ser¬ 
vers. Want de eerste nieuwe Centrino- 
naam in vijf jaar zal Intel waarschijnlijk niet 
voor slechts een paar maanden bedoeld 
hebben. 



Literatuur 

[1] Karsten Violka, Systeemkopieerders, Zeven 
imagers voor Windows XP en Vista vergefeken, 
c't 11/2007, p. 102 

[2j Florian Mussig, Het nut van flashgeheugen, c't 
12/2007, p. 94 at 




A1edkj#Aforkt 



MEDIAPLAYER 



De MetltoPkyer XSii io i 
1 )wr vofj«irt|c- giK.mtit 




werk'i m*i elk m»k I arete iitha 
pm, entt mLihimi?di’3van borfem. 


FReecoM 


Ini 






















Nieu ws (Mac 



Eindelijk! 


De iPhone 3G met UMTS en GPS in 
Nederland 


Halverwege Juki was het dan zoveren introduceerde 
T-Mobile als eerste en enige Nederlandse provider de 
tweede generatie iPhone. De voorloper was in andere 
landen af verkrijgbaar en trok veel belangstelling door het 
grote touchscreen en de intuTtieve bedrening. Wat echter 
nog ontbrak waren UMTS en een GPS-ontvanger. Dat is nu 
verholpen. 


Op vrijdag 11 jull stonden's mor¬ 
gens drommen mensen voor de 
deuren van T-Mobile-shops in 
heel Nederland, En al snel volgde 
de teleurstelllng, want door het 
enorme aantal nieuwe aanmel- 
dingen raakte de server overbe- 
last en was belfen onmogelijk 
En daar had je dan een 2-jarig 
abonnement voor afgesloten, 
een kleine 27 euro aan aansluit- 
kosten voor betaald en dan nog 
eens 80 of 160 euro voor het 
mobieltje zeff. Die aansluitkosten 
waren dan gelukkig even voor de 
helft van de prijs, Gelukkig bleef 
de deceptie van korte duur, Hoe- 
wel geen enkele Nederlandse 
provider de voorloper van de 3G 
verkocht, waren er toch a I exem- 
ptaren in ons land te vinden. In c't 
9/2007 p.24 hebben we de eerste 
generatie iPhone getest, dus het 
leek ons interessant om beide 
modellen eens naast elkaar te 
leggen. 

De nieuwe iPhone heeft nog 
steeds een vast ingebouwde accu 


die alieen doorde serviced ienst kan 
worden vervangen. Een slot voor 
geheugenkaarten zit er nog steeds 
niet in, Verder wordt er geen MMS 
ondersteund en kun je geen vi¬ 
deo's opnemen. De iPhone 3G kan 
alieen met een normale headset 
verblndlng maken via Bluetooth, 
dus geen stereokoptelefoon, geen 
data uitwisselen en als draadloze 
modem voorje notebook heb je er 
ook niets aan. De webbrowser on- 
dersteunt geen Flash en Java. 

Gndanks dat raakt iedereen 
onder de Indruk die het apparaat 
in handen heeft, Geen enkel ander 
mobieltje heeft namelijk zo'n fiel¬ 
der beeldscherm en zo'n goed 
doordachte en eenvoudige bedle- 
ning. 

Normale websites kun je prima 
bekijken, omdat je met eenvoudi¬ 
ge vingerbewegtngen traploos in 
en tit kunt zoomen. Als het display 
niet breed genoeg is om lets te 
kunnen lezen, hou je het gewoon 
dwars en draait het beeld automa- 
tisch mee. 


Dat kon de oude iPhone overigens 
ook De hardware vernieuwingen 
in de iPhone 3G zijn snel op te 
noemen: UMTS met download- 
vers ne Her HSDPA (voor snelheden 
tot 7,2 MB/s) en een GPS-chip voor 
het bepalen van je positie. In de 
koptelefoonaansluiting passen nu 
ook zonder problemen normale 
3,5mm-jacks + 

De overige wtjztg ingen zijn 
puur cosmetlsch van aard: de 
iPhone 3G is net lets breder, de 
achterkant is van zwart plastic in 
plaats van aluminium en hij is wat 
ronder. De rest van de verbete- 
ringen zijn softwarematig. Als je 
de oude iPhone hebt, dan zijn die 
sinds 11 juli als update te installs 
ren, waardoor op beide modellen 
uiteindelijk hetzelfde staat. 

De lijst met contactpersonen 
heeft een zoekveld, zodat je ook 
kunt zoeken als je de voor- of be- 
drijfsnaam intypt, terwijl de sor- 
tering op achternaam staat. Op 
bljnamen zoeken kan niet 

In het e-mailprogramma kun 
je in het overzicht verschillende 
malls seiecteren en in e£n keer 
verwijderen of naar een andere 
map verpIaatsen. Bij een IMAP- 
server toont de mappenlijst nog 
steeds de volledige maphierar- 
chie, 

Apple wll meer zakelljke klan- 
ten lokken en heeft er daarom 
ook een ActiveSync-protocol in- 
gestopt. Deze synchmniseert e- 
mails, contacten en afspraken via 
een Exchange-server, 

Waar ben ik? 

De eerste iPhone kon diens positie 
min of meer bepalen aan de hand 
van zendmasten van mobiele 
providers en Wtfi-netwerken in de 
buurt, Als je Google Maps opent 
en de tracking activeert, versehijnt 
er eerst een globale schatting van 
de stedelijke omgeving. Na enkele 
seconden wordt er steeds meer 
rngezoomd tot een cirkel met een 
straal van 200 meter. 


Dat doet de nieuwe iPhone ook 
Nieuw is de situatie buitenshuis; 
dan geeft een stip de GPS-positie 
weer. Een goed navigatleprogram- 
ma zit er niet op, Je kunt je route al- 
leen laten plannen door Google en 
die stap voor stap oproepen. 

De databases voorde positie be 
paling (UMTS, GSM, WLAN) waren 
alledrie nog onbetrouwbaar. De 
afwljkingen varieerden van enkele 
kilometers via UMTS tot een paar 
honderd meter via WLAN. 

Het fototoestel slaat de positie 
in de EXIF-gegevens van foto's op. 
Of die g eg eve ns nu van de GP5- 
module of van de onbetrouwbare 
oude re methode voor positiebe- 
paling afkomstig zijn, is niet duide- 
lijk Een tout in softwareversie 2.0 
maakt de functie momenteel nog 
onbruikbaar omdat de oostelijke 
en westelijke lengtegraden wor¬ 
den verwisseld, Zo bleek de St, Ste¬ 
ven skerk in hartje Nijmegen ineens 
midden in de terse Zee te staan. 
Dat foto's automatisch worden ver- 
kleind naar 800 x 600 pixels en de 
EXlF-gegevens worden verwijderd 
op het moment dat je een foto als 
e-mail bij lag e wilt versturen, maakt 
dan ook niet meer uit. Even wach- 
ten dus op een software-update. 

Ook de nieuwe functie om af- 
beeldingen van websites of bij- 
lagen op te staan, is nog niet he- 
lemaal goed. JPG-foto's worden 
hierbij namelijk met kwalitelts- 
veriies opnieuw gecomprimeerd 
Of nog erger: een foto van 1,3 MB 
werd bij het opslaan ineens een 
bestand van 1,9 MB en Net de te- 
lefoon compleet crashen toen we 
het plaatje wilden bekijken. 

Buiten adem 

Het is vrtj snel duidelljk dat UMTS 
en GPS hun tol eisen: de accu was 
na zo'n vljf uur teeg. Dat komt 
mede door het display dat met 460 
cd/m 2 een stuk helderder is. Apple 
raadt in de handleiding niet voor 
niets aan om UMTS uit te sc hake 
len als je veel belt. 



Op de iPhone 
3G kan ook 
software van 
derden (bijv. 
Super Monkey 
Ball) worden 
ge'msfalleerd* 


18 


c't 2008, Nr. 9 









Nieuws | Mac 


Hetsnelheidsvoordeel van UMTS is 
duidelijk merkbaar: by goede ont- 
vangst komen de data sneller bin- 
nen en kan de browser ze niet snel 
genoeg verwerken. 

keie dagen speten met zo‘n tien 
extra programma's helemaaf van 
streek. Er resteert niets anders dan 
het apparaat via iTunes weer te re- 
setten naar de fabrieksinsteilingen. 
Dat vreemde applicaties niet goed 
draaien, is niet gebeel aan Apple te 
wijten. loch hadden de program- 
ma's wellicht wel wat beter gecon- 
troteerd kunnen worden. 

1 Apple iPhone 3G 


Aanbiedef 

Meegeleverd 

TMDbil^www.t-mobileml 

opladenstereoheadset, USB-kabel, poetsdoekje.korte handteiding, 
gereetfschap m SIM-kaart te verwijderen 

Technische gegevens 


Verleidelijk veelzijdig 

Besturi ngssysteem 

Mac OS X voor iPhone 2.0 

Processor 

ARM 11 {Samsung) 

De grootste vemieuwing van firm¬ 
ware 2.0 is het feft dat nu ook appli¬ 
caties van derden kunnen warden 

Intern ffashgeheugen 

& GB (aihankeiljk van model) 

GPS-chip 

Infineon Hammerhead If 

Display 

capadtief touchscreen {320 x 480,1,55*] 


Fixfocus camera 

2 MP {1600 x 1200), geen video 

geinstalleerd, mtts die tenminste 

Conclusie 

Bluetooth/WLAN 

2.0 (headset / handsfree) / 802.11 b/g 

via de *App Store' te downloaden 
zijn. Ook de game-industrie heeft 

Ondanks alle kritiek is de iPhone 

Data 

SAR'Waarde 

Quadband-GSM/EDGE, UMTS/HSDPA 

WWkq 

de iPhone ontdekt Door het tou¬ 
chscreen en de versnellingssensor 
krijg je compleet nieuwe spelcon- 
cepten. 

De shopinterface is erg goed te 
bedienen en veel beter dan die van 
Nintendo en Sony. Electronic Arts, 
Vivendi en Sega willen hun mobile 

gewoon erg leuk. Geen enkel 
ander mobieitje is zo lekker om 
te surfen en zo aangenaam qua 
bediening. Met UMTS surf je met 
de iPhone 3G sneller dan met de 
eerste generatie iPhone en dank- 
zij GPS kun je je posttte nu beter 
bepalen.Toch ontbreekt nog veel 

Aanslupiingen 

Standby- / spreektr>d 

Systeemeisen 

dock connector {opladen, USB 2.0, TV-out, audio)J,5mm-jackplu^ 
aansluiting {headset/koptelefoon) 

300 uur / 5 uur (UMTS), 300 uur/ IDuur (GSM) 

U5B-2,0-poon f ITunes 1.7 onderWindows KP SP2 r Vista of 

Mac OS X va, 10.4.10 

Meetwaarden 


Looptijd MP3'safspelen 

26,5 uur 

Vervormmgsfattor / dynamiek / 
linearfaft 

0,046 %M2,3dB/A/03 dB 

games ook voor de iPhone gaan 

van wat bij andere mobieltjes in- 

Luminantie 

460af/m ! 

uitbrengen. 

middels standaard is. 

Afrnetingen (h x b x d), gewlcht 

115 mm x 62 mm x 13 mrr, 137 g 

Qua businessappJicaties bestaat 

Ook zitten in firmwareversie 2.0 

Software 


er nog niet zo heel veel. 

Veel Web 2.0-diensten bieden 
speciale clients, zoais MySpace, 

schrtkbarend veel fouten. Ats je de 
iPhone 3G nu koopt, kun je alleen 
maar hopen dat de software snel 

Multi media 

Messaging 

Internet 

i Pod, YouTube, lota's, camera 

E-mail {POP/IMAP met Exchange- en MobileMe-pushmail], sms 
Safari (met JavaScript, geen Java / Flash) 

Facebook, Last.fm en Exposure. 

wordt verbeterd, Als je al een oude 

Personal Information Manager (PIM) 

agenda, contactpersonen, notices 

Het grote aantal applicaties is 

hebt moetjevoorjezelf bepalen of 

Kaarttoepassing 

Google Maps met routeplanoer 

niet meteen een voordeel voor 

de snellere internetverbinding en 

Ouerige 

Aandelen, rekenmachine, klok, weer 

de stabiliteit. Ons testapparaat 
crashte incidenteel en was na en- 

GPS-module je de overstap waard 
zijn. 

Prfjaen (exd. eenma tlge aansluitkos- 
ten van € 52,5(5) 

S GB:€ 1 tot 79,95; 16 GB: € 1 tot 159,95 (voor toestel), 
Maandelijkse kosten vari^mnd van € 29,95 tot € 64,95 


INDUSTRIAL COMPUTERS AND EMBEDDED SYSTEMS 


BA5ISCONFIGURATIES OF ZELF SAMENGESTELD, MET DE 
KEUZE UIT ONDER ANDEREN DE VOLGENDE OPTIES: 


• (Fanless) Mini PC • Wail/Floor Mount * Desktop - Tower -19" - Custom 

• Harddisk - Compact Flash * IDE Solide State Disk - USB Solid State Disk 

• AT • ATX - AC Voeding - DC Voeding 

• 486SX t/m Intel Quad core 

• Geschikt voor: DOS - Windows • Linux 

• Moederbord - Backplane • Single Board Computer 

• ISA - PCI - AGP • PCI-Express - PC/104 - PCI104 



MICROPOWER BV importeert en assembleert industries computers en embedded systemen in vele soorten en maten. Naar 
wens voorzien van een besturingssysteem en/of software en standaard met een overnight burn-in test. Wij helpen u graag 
met raad en daad om uw systeem samen te stellen. 


MICROPOWER 

INDUSTRIAL COMPUTERS AND IMBEDDED SYSTEMS 


MICROPOWER BV 
Minervum 7329 
4817 ZD Breda 


Tel. +31-{0)76 520 53 10 
Email: info@micropower.n3 
Website: www.micropower.nl 






















Nieuws | Onderzoek 


Kwantumcryptografie goedkoper met minder detectoren 


Steeds vaker worden er nieuwe 
kwantumcryptografische sys- 
temen geintroduceerd. Deze 
systemen gelden als bijzonder 
veilig en zijn inmiddels ook al 
commercieel verkrijgbaar. Quan- 
tique, een spin-off van van de 
universiteit van Geneve, biedt er 
bijvoorbeeld een aan. Ondanks 
de veiligheid vinden de syste¬ 
men nog maar weinig aftrek, de 
voornaamste redenen daarvoor 
zijn de beperkte reikwijdte van 
de glasvezelgebaseerde syste¬ 
men en de tamelijk hoge prijs. 




Normaliter worden bij het BB84-protocol 
aan de kant van de ontvanger vier fotonen- 
detectors gebruikt (links). Het team van de 
NIST spaart dankzij een vertragingstraject 
twee detectors uit (rechts). 


Onderzoekers van het National 
Institute of Standards and Tech¬ 
nology (NIST) in Gaithersburg, 
Maryland onder leiding van Xiao 
Tang hebben bekendgemaakt 
dat hier mogelijk snel verande- 
ring in komt. In hun zogenaam- 
de BB84-protocol zijn er in plaats 
van de gebruikelijke vier foto- 
nendetectors nog slechts twee 
nodig. Dat scheelt behoorlijk wat 
geld als je bedenkt dat ££n detec¬ 
tor al minimaal 5000 dollar kost. 
De veranderde testomgeving 
heeft het team beschreven in het 
. vakblad IEEE Com- 
i munication Letters 
(Vol.12, no.6). 

Het BB84-pro- 
tocol gebruikt af- 
zonderlijke lineair 
gepolariseerde 
fotonen om een 
geheime sleutel te 
versturen. De zen- 
der, die volgens 
de standaardvoor- 
beelden van de 
cryptografie Alice 
wordt genoemd, 
verstuurt deze in 


, vertragingslus 

Q 


de polarisatierichtingen horizon- 
taal, verticaal, linksdiagonaal en 
rechtsdiagonaal. Vooraf spreekt 
Alice met ontvanger Bob af dat 
horizontaal en linksdiagonaal ge¬ 
polariseerde fotonen de klassieke 
bitwaarde '0' hebben, de andere 
richtingen zijn een '1Bob kan dit 
uiterst nauwkeurig meten met 
zijn analyser die op een diago¬ 
nal of verticaal/horizontale basis 
meet. Om een gezamenlijke sleu¬ 
tel te verkrijgen moet hij dus ach- 
teraf met Alice over de gebruikte 
basis communiceren - wat over 
een publiek kanaal kan lopen, 
omdat een mogelijke spion (Eve) 
niets over de meetwaarden te 
weten komt. 

Normaliter staan aan Bobs 
kant vier fotonendetectors, voor 
elke polarisatierichting een. Door 
gebruik te maken van een op- 
tisch element om de diagonaal 
gepolariseerde fotonen nog eens 
45 graden te draaien en in dezelf- 
de detector aan te laten komen 
maar dan op een later tijdstip, is 
het de NIST-onderzoekers gelukt 
om twee detectoren uit te spa- 
ren. De overdrachtsnelheid wordt 


hierdoor weliswaar gehalveerd, 
maar is nog steeds 1 Mbit/s - vol- 
doende om bijvoorbeeld een vi¬ 
deostream te kunnen beveiligen. 
Fotonendetectors lijden aan een 
intrinsiek probleem dat bekend 
staat als 'dead time'. Dit betekent 
dat een sensor onbruikbaar is ge- 
durende een korte tijd na het de- 
tecteren van een foton, waardoor 
hij het data-bit mist dat er onmid- 
dellijk achteraan komt. En dit zou 
kunnen resulteren in niet-wille- 
keurige (en daarom voorspelbare) 
bitpatronen. Hetzelfde geldt voor 
onvermijdelijke performancever- 
schillen van detectorparen. Het 
nieuwe ontwerp reduceert ook 
dit soort problemen. Hierdoor 
wordt de kans dat Eve succesvol 
kan afluisteren een stuk kleiner. 
Het team slaagde er bovendien 
in het aantal detectoren voor het 
zogenaamde B92-protocol van 
twee naar een terug te brengen. 
En in hun werk na de laatste pu- 
blicatie hebben Xiao Tang en 
zijn team hun aanpak nog meer 
verfijnd, zodat ze voor het BB84- 
protocol aan Bobs kant nog maar 
££n detector nodig hebben. 


Opvallend loopje 


GSM-gegevens helpen sociologie 


Biometrie is niet beperkt tot 
vingerafdrukken, irisscans en 
geautomatiseerde gezichtsher- 
kenning. In principe kan elke fy- 
sieke eigenschap gebruikt wor¬ 
den om mensen te identificeren. 
Onderzoekers uit India beschrij- 
ven in het International Journal 
of Biometrics (2008, Vol.1, No.1, 
p.129-137) een procedure hoe 
je mensen aan hun manier van 
lopen kunt herkennen door 
gebruik te maken van video- 
opnames. Het voordeel ten op- 
zichte van andere methodes is 
dat je hiermee onopgemerkt 
en op grote afstand personen 
kunt identificeren. Een moge¬ 
lijke toepassing is bijvoorbeeld 
een zeer vroegtijdige persoons- 
controle op vliegvelden. Het 
(beveiligings)personeel zou dan 
meer tijd hebben om adequaat 
te reageren op een potentiele 
bedreiging. 

Om dit principe te gebruiken, 
zou je behalve vingerafdrukken 
en foto's ook de manier waarop 
iemand loopt moeten vastleg- 
gen. De manier waarop je loopt, 
vertoont namelijk in ruimte en 


tijd een zeer individueel patroon 
dat bijzonder goed machinaal 
kan worden herkend als je op 
een constante afstand voor een 
camera langs loopt. Als referen- 
tiebestand wordt niet gewoon 
een filmpje van de lopende per- 
soon opgeslagen, maar wordt 
de informatie direct tot het 
hoogst nodige gereduceerd om 
snel een vergelijking te kunnen 
maken. De onderzoekers extra- 
heerden daarvoor de silhouet- 
ten van de proefpersoon uit de 
karakteristieke posities van een 
volledige loopcyclus en evalu- 
eerden die statistisch op basis 
van de Shannon-entropie. 

Bij tests bleek dat verschil- 
len in de loopsnelheid niet van 
grote invloed waren op de score, 
maar dat dat wel gold voor de 
relatieve positie van de camera. 
Als de kijkhoek van de camera 
meer dan tien graden afweek 
van die van de referentieop- 
name, daalde de successcore. 
De procedure zou dus niet 
overal ingezet kunnen worden, 
maar wel bij balies of in (smalle) 
gangen. 


Amerikaanse onderzoekers heb¬ 
ben onderzoek gedaan naar de 
bewegingen van een groep van 
100.000 willekeurige personen 
aan de hand van de verkeers- 
gegevens van hun mobiele te- 
lefoons. Ze publiceerden hun 
bevindingen in het wetenschap- 
pelijke tijdschrift Nature (5 juni 
2008, p. 779). De verkeersgege- 
vens werden verzameld gedu- 
rende zes maanden. 

De methoden die nu veelal 
gebruikt worden in stadsplan- 
ning, bij het schatten van ver- 
keersontwikkelingen of voor het 
voorspellen hoe een virus zich zal 
verspreiden, gaan uit van toeval. 
De onderzoekers ontdekten ech- 
ter dat de bewegingspatronen 
van mensen in ruimte en tijd een 
grote regelmaat vertonen. 

Een commentator van Nature 
vindt niet alleen het resultaat 
opmerkelijk, maar vooral ook de 
wijze waarop het tot stand kwam 
(zelfde uitgave, p.698). Met name 
in de sociologie was het altijd 
een probleem dat uitspraken 
over grote groepen vaak geba- 
seerd waren op relatief kleine 


steekproeven. De gegevens van 
100.000 mensen en 16 miljoen lo- 
catieveranderingen vormen een 
basis waar sociologen tot voor 
kort niet eens van durfden dro- 
men. Dankzij de nieuwe moge- 
lijkheden die moderne informa¬ 
tie- en communicatietechnieken 
bieden en het geautomatiseerd 
evalueren daarvan, zouden me- 
tingen in de sociologie binnen- 
kort wel eens net zo nauwkeurig 
kunnen worden als die in de na- 
tuurwetenschappen. 

Deze nieuwe vorm van onder¬ 
zoek zou er toe kunnen leiden 
dat meer natuurwetenschappers 
actief worden in de sociologie en 
interessante nieuwe methoden 
en inzichten introduceren. 



Routes van mensen lijken 
onvoorspelbaar. 


20 


c't 2008. Nr. 9 


Evlin M. During 



















'°ja ad 


r magazine 
computer 
techniek 


September 2003 


Sneller WLAN, meer geheugen, Blu-ray, harde schijf 

Notebook upgra^ 

Met handige demontage-instructies S 


Van XP Home SP3 naar XP Professional 

De nieuwe Eee PCs 

All-in-one-printers 

Harde schijven 

AM2+-moederborden 

OpenSusell 

Gezichtsherkenning 
met je webcam 


Dynamische websites met XSLT V 

Centrino 2: Intels nieuwe notebookplatform J V 
Business Intelligence 
Desktop-zoekmachines voor Linux 


Windows automatiseren 

Programma's bij elkaar klikken met AutolT 
Slimme Windows-macro's met Ac'tivAid 


°K at! HTJ EmG *»• 

en Des P aar net eerste jaar 30 % 


Mik voor meer informatie 


(fees de voorwaarden) 


op vmvr.ct.nl 
















Nieuws | Processors 


Andreas Stiller, Michael JanBen 

Onder 

processoren 

De Pentium komt terug 

Zoals het er nu naar uitziet, zal Intel de belangrijkste 
doelstelling uit 2001 niet gaan halen. Aan het begin van 
het millennium verkondigde Intel namelijk dat het binnen 
10 jaar een 100-miljard-dollar-bedrijf wilde worden. Maar 
goed, het lijkt er niet op dat ze zich hierom grote zorgen 
hoeven te maken. Grappig genoeg lijkt Intels legendarische 
Pentium-processor bezig met een comeback in stijl. 

O nlangs hadden we een 
telefonische conferentie 
met Patrick Gelsinger, 
senior vice-president van Intel. 

Toen we hem vroegen of boven- 
staande belofte van ruim zes jaar 
geleden nog steeds nagestreefd 
werd, moest hij bekennen dat dit 
waarschijnlijk niet meer haalbaar 
is. Na een periode van krimp 
heeft het bedrijf zich gestabili- 
seerd op een omzet van zo’n 35 
tot 40 miljard dollar. 

Gelsinger maakte meteen van 
de gelegenheid gebruik om vier 
algemene prognoses te geven. 

Volgens hem zal de wet van 
Moore voorlopig blijven gelden. 

Dus ook de komende jaren zal de 
complexiteit van chips en hier- 
mee uiteindelijk ook de perfor¬ 
mance zo'n beetje elke twee jaar 
verdubbelen. Behalve nieuwe 
productieprocessen van 10 nm 
zullen er echter ook nieuwe pro- 
grammeermodellen nodig zijn 
om de taken over talloze kleine 
kernen te kunnen verdelen. 

Compatibiliteit (IA Compati¬ 
bility, niet x86) blijft heilig. Ook 
toekomstige teraflopcomputers 
zullen dus nog met DOS kun¬ 
nen booten. Het lijkt erop alsof 
de A20-gate 'onsterfelijk' gaat 
worden. 

De Intel-architectuur met 
compatibele basis-comman- 
doset zal universeel aanwezig 
zijn, van supercomputers tot 
mobieltjes. Alleen de Itanium 
behoudt zijn unieke positie voor 
'missiekritieke' taken. Maar Gel¬ 
singer moest toegeven dat het 
Intel nog niet gelukt is om Apple 
over te halen om in de komende 
iPhone-generatie de Atom-cpu 
of diens opvolger te stoppen. 


Het moet voor iedereen moge- 
lijk worden om altijd en overal 
online te gaan. IA 7/24 was Gel- 
singers leus: zeven dagen per 
week, 24 uur per dag. En dat 
allemaal natuurlijk dankzij Intel- 
architectuur en -connectivity. 

Larrabee met P54C 

Justin Rattner, Gelsingers op¬ 
volger als CTO, had het op de 
supercomputerconferentie in 
Dresden in zijn keynote over 
de vele kleine kernen waar 
Gelsinger het over had. In de 
Tick-Tock-processorreeks moet 
in het najaar de hexacore Dun- 
nington verschijnen en volgend 
jaar een octocore met Nehalem- 
kern. Rattner zei dat in de labo- 
ratoria al met een many-core- 
chip wordt geexpirimenteerd 
die in tegenstelling tot de Pola¬ 
ris met 80 kernen wel de Intel- 



Intel-CTO Gelsinger voorspelt 
een lang leven voor de A20- 
Gate. 



Larrabee: 

32 Pentium- 
kernen 


architectuur ondersteunt. Zijn 
deze nieuwe kernen wellicht 
gebaseerd op de goede oude 
Pentium? 

Dat is lang niet zo onwaar- 
schijnlijk als je misschien denkt. 
De Larrabee is bedoeld voor Visu¬ 
al Computing' en in een later sta¬ 
dium ook voor High Performance 
Computing. En dat is nou net een 
processor met - tot ieders verba- 
zing - Pentium-kernen: de P45C. 
Bovendien zitten er niet 16 of 24 
kernen in de cpu; het zijn er maar 
liefst 32. De Larrabee moet ko- 
mend jaaral verschijnen. 

Vermoedelijk betreft het een 
modernere versie met een gro- 
tere cache, ook wel bekend als 
de Pentium MMX, natuurlijk 
wel verkleind naar 45 nm. Ratt- 
ners antwoord op de vraag of 
de Larrabee-kern 32- of 64-bits 
zou zijn, was dat deze de vol- 
ledige Intel-architectuur zou 
ondersteunen. Vandaag de dag 
hoort daar eigenlijk ook 64-bit- 
ondersteuning bij. Zou de kern 
misschien worden uitgebreid? 
De MMX-unit, waar de proces¬ 
sor zijn naam aan ontleent, zal in 
ieder geval niet meer nodig zijn. 
Voor multi-parallelle berekenin- 
gen (SIMD) zal elke kern name¬ 
lijk over een nieuwe vectorunit 
beschikken met een breedte van 
waarschijnlijk 512 bit. Hiermee is 
het mogelijk om bij multiply-add- 
instructies maximaal 32 flops/tik 
te halen, wat qua single-precision 
ook meer dan voldoende is voor 
Visual Computing. Bij 32 kernen 
zou een kloksnelheid van 2 GHz 
dan al voldoende zijn om de 
2-teraflopgrens te bereiken, zodat 
die dan twee keer zo snel zou zijn 
als de ATI/Nvidia-concurrentie 
nu. Waarschijnlijk zal de Larra¬ 
bee echter ook twee keer zo veel 
energie verbruiken, oftewel rond 
de 300 watt. Dat is af te leiden uit 


de publicaties tot nu toe, waar 
op een Larrabee-kaart extra aan- 
sluitingen voor 150 en 75 watt te 
ontdekken zijn, wat samen met 
de stroom via de PCIe-connector 
tot 300 watt oploopt. 

Omdat we er nog even op 
moeten wachten voordat Intel 
meer kwijt wil over de Larra¬ 
bee, zullen er nog ongetwijfeld 
een aantal geruchten de ronde 
doen. De groep van Doug Car- 
mean, Principal Architect bij de 
Visual Computing Group, zal 
op de SIGGRAPH een presen- 
tatie geven over de Larrabee: 
A Many-Core x86 Architecture 
for Visual Computing. Meer de¬ 
tails zullen later dit jaar op het 
Intel Development Forum (IDF) 
in San Francisco en op de Hot- 
Chips-conferentie op de Stan¬ 
ford University bekend worden 
gemaakt. 

Een interessant stukje informa- 
tie over de Pentium-kern komt 
van John 'Hannibal' Stokes van 
arstechnica.com. Intel zou het 
ontwerp van de Pentium P45C 
aan het Pentagon hebben ver- 
kocht, zodat het leger een pro¬ 
cessor kon gaan ontwikkelen die 
tegen (radioactieve) straling be- 
stand zou zijn. Het Pentagon zou 
na enkele jaren de interesse heb¬ 
ben verloren en een geoptimali- 
seerde versie aan Intel hebben 
terugverkocht. Intel zal dit ont¬ 
werp zeker niet een-op-een in de 
Larrabee hebben overgenomen. 
Volgens eerdere officieuze publi¬ 
caties beheerst de Larrabee-kern 
viervoudig simultane multithrea¬ 
ding (SMT). Dat lijkt niet zomaar 
uit de lucht gegrepen, aangezien 
Carmean en aantal medewerkers 
van zijn groep vroeger aan de 
Pentium 4 hebben gewerkt en 
zo behoorlijk wat ervaring met 
Hyper-Threading hebben opge- 
daan. c’t 


22 


c't 2008, Nr. 9 









Met gratis SSL account 



AWARD 

2006 


Winnaar PC Consument* Award 2005, 2006, 2007 en 2008 * 
Beste webhosting provider 



AWARD 

2008 


Nooit lang wachten voordat u een supportmedewerker aan de telefoon heeft en geen vervelende keuzemenu's 
of doorschakeling. Emailsupport tot 20:00 uur, ook in het weekend. Opdrachten die wij op werkdagen voor 
17:00 uur ontvangen worden dezelfde dag nog verwerkt. Gratis spamfiiter, virusscanner, bSMTP, webmaii, 
dagetijkse backup, hulp bij de verhuizing van uw domeinnaam en nog veel meer 



Wie zich voor 17:00 uur aanmeldt krijgt dezetfde werkdag zijn accouniinformatie. 

- Postbus 479 * 1940 AL Beverwijk * * 0251-274 669 - £=0251-270 939 - -ft mfo@deheeg.nl 

Afij triBrk- en pfodusiwncri J!ijn wijenctom van d&KaHreftena* holders C 1659-2006 vw* nr Bfracnwi* en zoifcmcn vtiQfbenffljden Pnpm exd BTW 


A 











Kort voorgesteld | Display, Audio recorder, GSM 



Kieurenshow 


Met 24 M -scherm van HP to vert door 
RGB-leds zeer verzadigde kieuren op 
het scherm. 

Het IPS-pane! van de LP2480zx met een reso- 
tutie van 1920 x 1200 pixels heeft een ruime 
kijkhoek. Rode, groene en blauwe lichtdioden 
nemen de taak van het backlight op zich. Hier- 
door krijgt de monitor dtep verzadigde basts- 
kleuren. Dankzij de hoge contrastomvang van 
ca. 1100:1 ziet het beeld er wel erg mooi uit. 

HP geeft aan dat elke pixel van de led met 
een kfeurdiepte van 10 bit per kleurkanaal 
wordt aangestuurd* Het scherm kan aan de 
HDMI 1,3-aansluiting en de DisplayPort met 
30-bit-signalen overweg.Tot nu toe was deze 
feature alleen weggeiegd voor zeer high- 
end apparaten. Bij onze tests gaf het 24-inch 
scherm grijs- en kfeurverlopen erg zuiver weer 
zonder helderheids- of kteursprongen. 

Als je op de menutoetsen in de rand van 
het scherm drukt, gaat eerst de verlichting 
van de knoppen branden. De functie van de 
bovenste toets kun je zeff bepalen - bijvoor- 
beeld voor het seiecteren van de verschillen- 
de kleurinstellingen, Hter vind je onder meer 
de gevestigde standaarden Adobe-RGB en 
sRGB. in het menu kun je bovendien de gam¬ 
ma waarde aanpassen en de kleurtempera- 
tuur van de witbalans instellen tussen 4,000 
en 12.000 Kelvin. De helderheid kan Jngesteid 
warden tussen de 40 en 250 cd/m 2 om ook bij 
schemerlicht goed te kunnen werken. Helder- 
heidsafwijkingen vanuit het midden van het 
beeld zijn relatief gering. Pluspunt: als je de 
helderheid van het scherm aanpast, geeft het 
menu de luminantie aan in candela per vier- 
kante meter. 


HP LP2480ZX 


24"-f1at5creen 

Producent HP, www.hp.ni 

Resolute 1920 x 1200 pixels 

Uitvoering ZxIM-I.HDMIU 

DisplayPort, analoge 
vidHMngangen. 
R6B'L£D*backlight 
Advi«■/ €2737/€2700 

straatprijs 



Stereo dictafoon 

De jarenlange ervaring van Olympus 
met dicteerapparaten komt tot 
uiting in de handzame digitale 
audiorecorder LS-10, 

De LS-10 ts even groot als een wat ouder 
mobteitje, de metaa! en kunststof con¬ 
structs voett solide aan. Het Ingebouwde 
2 GB flashgeheugen is bij de maximale 
kwaliteit (24 bit, 96 kHz) voldoende voor 
een opname van ongeveer 55 minuten. Er 
is een SD-Card-slot, ook voor SDHC-kaar- 
ten, die momenteel tot 8 GB gaan. Je kunt 
WAV-opnames maken, maarook mp3 (128 
t/m 320 kb/s) en WMA (64 t/m 160 kb/s) 
opnemen. 

De opnames met de stereomicrofoon 
zijn ook in de standaardinstelling prima, 
dat geidt ook voor muziek. Gesprekken 
worden goed opgenomen, ook indien de 
microfoons niet ideaat gericht waren. 

Op de lijningang maten we een dyna- 
mtek van -87 r 4 dB(A) bij een lineaire fre- 
quentiekromme en een vervorming van 
0 H 01 procent. Op de koptelefoonuitgang 
maten we maa r I iefst -91,8 d B(A) en 0,005% 
vervorming, wat voor zo'n apparaat uitste- 
kende waarden zijn, 

Het apparaat is met de duidelijk reage- 
rende knoppen makkeiijk te bed Sen en, de 
niveauregelaars zijn klern maar handzaam. 
Ook het display is duidelijk en met een dia- 
gonaal van 4,5 cm behoorlijk groot. 

Wat je opgenomen hebt, kun je het 
beste met behulp van een snelle SD-Card 
naar je computer overzetten, want via de 
kabel kwam het apparaat met verder dan 
2,5 MB/s* De batterijduur is met een tijd 
tussen de 12 en 20 uur, afhankelijk van de 
gegevens, het gebruik en het battery type, 
aardig lang. 


LS-10 


Autfiorecorder 

Producers Olympus, www.o lymp u s.n I 

SysteemeLsen pc met Wi ndows 20G0/XP SP2 of Vista, Mac met 
Mac OS vanaf 1Q.2.8, USB-poon 
Prijs € 320 (chear.nl) 



Alles in de hand 

Een modern mobieltje is niet alleen 
een telefoon, maar vaak ook een 
muziekspeler en fotocamera. De Nokia 
N82 gaat weer wat stappen verder*.. 

Het toestel is relatief la ng, maar als je de tele- 
foon vast hebt, Ugt hij prima in de hand. Het 
display is helder en goed leesbaar en de in¬ 
terface reageert lekker snel. De knopjes zijn 
wat klein en om de groene en de rode toets 
aan de rand in te drukken, moet je de duim 
duidelijk meer inspannen om te voorkomen 
dat die van de toetsen afglijdt 

De camera met een Carl Zefss-lens heeft 
5 megapixels en een flitser. De foto’s heb- 
ben correcte kieuren, weinig artefacten aan 
de rand en geen storende kleurzwemen. Als 
je foto's bekijkt of aan het internetten bent, 
draait de weergave automatisch mee wan- 
neer je de telefoon horizontaal houdt. Je 
videootjes en foto's kun je met het bijgele- 
verde kabeltje ook op je televisie bekijken. 

De muziekspeler ondersteunt de gang- 
bare formaten en het geluid is door de 
headset helder en vol, met redelijk wat bas, 
De spreektijd is met 4 uur overigens niet erg 
lang. 

De functies wordt gecompleteerd met de 
ingebouwde wlan-scanner en een gps-ont- 
vanger. Mokia Maps is in versie 2.0 beter dan 
de beta variant die in c’t 6/2008 (p.28) werd 
besproken. Ook N-Gage, het gamesplatform 
van Nokia, en de Music Store zijn standaard 
geTnstaileerd. 

Af met al is de N82 erg compleet. Als je de 
oplader binnen handbereik houdt en geen 
fanatieke sms'er bent, hebje weinig redenen 
tot klagen. 


| Nokia N82 

Multifun ctionele telefoon 

Pigduoent 

testurings&ysteem 

Nokia, www.noklaml 

Symbian OS 

Aim. (1 x b x h) r gewicht 

112 x S0 r 2x 17,3 mm r 114g 

Data 

GPRS, HSCSD, EDGE, UMTS, HSDPA 

Intern ge heiigeo 

100 MB 

Meegelcverd 

optfldcT headset, hatidleiding, datdka- 
belj TV-out-kateL MkroSD-bart (2 GB) 

Adtes- / straatprfs 

€ 455 / € 420 (exd, abonnemeflt) 



24 


c't 2008, Nr. 9 














Kort voorgesteld | Doe-het-zelf-SSD, Internetradio, NAS-behuizing 



Kaartenhuis 

Met een behuizing van Raidon en 
twee snelle Com pact Flash-kaarten 
(cun je zelf een Solid State Disk maken, 

De lege behuizing SF2020-2F-S1 van de 
Taiwanese producent ziet er op het eerste 
gezicht uit als een 2,5"-Serial-ATA-harddisk. 
Onder het deksel zit echter geen rond- 
draaiende magneetschijf maar slechts wat 
elektronica en twee aansluitingen voor 
CF-opslagkaarten. 

Deflashdiskcontroller in de behuizing kan 
alleen met high-end CF-kaarten uit de voe- 
ten die de UDMA-modus kennen. Dergelijke 
modellen zijn er bij voor beeld van San Di sk 
(Extreme IV en Ducati Edition), Lexar (Profes¬ 
sional UDMA 30Ox) en Sony (UDMA 300x). 
Momenteel is de maximale capadteit van 
deze kaarten nog 8 GB. Wij hebben de behui¬ 
zing voor de test voorzien van twee Extreme 
IV-kaarten van SanDisk met elk 4 GB. 

Via een schakelaar kun je twee bedrijfs- 
modi definieren: in de 'NRAID'-modus voegt 
de controller de twee opslagkaarten samen 
tot een groot volume. Je kunt ook een RAID 
1 configureren. Als een van de kaarten uit- 
valt, gaat een slecht zichtbare led bran den. 
Als je de defecte kaart vervangt door een 
identieke nieuwe, begint de controller met- 
een een rebuild om de gegevensredundan- 
tle te herstellen. De snelheid is in beide modi 
nagenoeg identiek: wij hebben maximaal 35 
MB/s bij het lezen en 28 MB/s bij het schrij- 
ven gemeten. 

Leuk Idee, alleen heeft zo'n doe-het-zelf- 
kit een groot nadeel: je bent nogal duur uit. 
Onze configuratle kost met de behuizing 
en de CF-kaarten bijna 270 euro en voor de 
maximale grootte met twee kaarten van 8 
GB zou je bijna 500 euro moeten neertellen. 
Voor zoveel geld kun je een drie keer zo snel¬ 
le kant-en-klare SSD met een veel hogere 
capadteit kopen. Alleen is dan wet de kans 
dat je door een drivedefect a lie gegevens 
verliest wat groter. 


Raidon SF2020-2F-S1 


2,5 "-SATA-tehuizing voor Cf-kaarten 

Producent Raidon, www.raidan xooi.tw 

Meegeleverd handteirfrnq 

Adviesprijs € 69 


c't 2008, Nr. 9 



Streaming-box 


Philips breidt zijn audio streaming- 
portfolio uit met een internetradio die 
UPnP-AV ondersteunt* 



Databak 


De WAS6050 ziet er uit als een grote kubus, Zet 
je hem op tafel neer, dan kun je het display niet 
meer zien, Zet je hem op z f n kant, dan worden 
twee van de vier speakers gedempt De mee- 
geleverde voet zoekt een compromis en zet 
het apparaat schuin neer, of je bevestrgt hem 
ermee aan demuur. 

Het apparaat gaat via WLAN (802.1 Ig) met- 
een op zoek naar een Wireless Music Center 
(WAC) uit dezelfde serie en als je er een hebt, 
krijg je probleemloos toegang tot je muziek- 
bibliotheek. De WA56G50 werkt ook met an- 
dere muziekservers. Het apparaat is direct 
als streamingclient voor UPnP-AV-servers te 
gebruiken. Dan kunnen alleen MP3- en WMA- 
bestanden worden afgespeeld, Ongecompri- 
meerde WAV-bestanden werden met schok- 
ken afgespeeld en gekochte WMA-bestanden 
deden het helemaal niet. Met een WAC-server 
kan de WAS6050 ook AAC-bestanden afspelen. 

De bedieningselementen op het display lig- 
gen ver uit elkaar en je ziet er snel vingerafdruk- 
ken op. De afstandsbedientng werkt een stuk 
makkelijker. 

Als je naar internetradio wilt luisteren, moet 
je eerst de omslachtige registratte door. Philips 
werkt samen met de internetradioservice vTu- 
ner. Via Mfjn media' kun je eigen stations toe- 
voegen, die in MP3 of WMA moeten uitzenden. 

De WAS6050 heeft ook een analoge tuner. 
Via de Aux-ingang kun je analoge stgnalen via 
het 4.1-speakersysteem laten afspelen. Het 
geluid is verrassend goed. Een koptelefoonaan- 
sluiting ontbreekt 

Al met al maakt de WA56050 een goede in- 
druk, alleen als internetradio Is die niet overtui- 
gend. 


1 Streamium WAS6050 

Audio s (reaming-die nr 

Producent 

Philips wvxiw.philips.nl 

Afmetingen (b x h x d) 

15,7 cm x 10,4 cm x 15,7 cm 

Netwerk 

Ethernet, WLAN (8Q2.lt b/g) 

WLAN-versieuteling 

WEPWPA 

Verstericer 

2x7,5 wait, 4.1-systeem 

Audioaansluitingen 

lijn-in (3,5 mm aansldting) 

Airdioformatefi 

MP3,WMA (geen DRM),AAt 
(alleen via WAC) 

Enecgieverbruik stand-by / aan 

0,6 watt / 4,5 wart 

Ad vies- / straatprfjs 

€249 (Philips Online Shop)/ 

€225 (bestekeus.nl) 


De SMCNAS02 van SMC Networks 
biedt opslagruimte in een netwerk - 
maar de toegang lukt niet altijd. 

In de NAS-behuizing van SMC passen twee 
3,5 n -5ATA-harddisks die het apparaat kan 
samen voegen tot een RAID 0 of 1. Voor heb¬ 
ben de NAS getest met twee schijven van 
Samsung (HD642JJ). De montage is wat 
oneonventioneel: je schroeft een plastic rail 
op de schijf die dan als geieider dient om de 
schijven in de behuizing te stopper. 

De NAS biedt een simpele mediaserver, 
een BitTorrent-clIent en een iTunes-dienst. 
Een kaartlezer aan de voorkant van de be¬ 
huizing kopieert data van SD- of Multimedia- 
Cards en van Memory Sticks, Via FTP, NFS of 
CIFS kun je mappen op het netwerk delen. 
Maar btj de toegang via CIFS gaat het mis: je 
kunt uitsluitend met Windows XP een beetje 
een snelle verbinding opzetten. Als je met 
een Mac of een pc met Windows Vista met 
SP1 contact met de NAS zoekt, duurt het 
tergend lang. De toegang naar CIFS-shares 
onder Linux met smbclient 3.0.26a en 3.0.28 
lukte in de test helemaal niet. Ook de firm¬ 
ware-update van versie 1.8.2 naar 2.0 die 
de producent in alle haast naleverde bracht 
daar geen verbetering in. 

De instabiliteit bleek ook uit onze snel- 
heidsmetingen. Aangezien de resultaten el¬ 
kaar gedeeltelijk tegenspreken, zullen we ze 
niet publiceren. In de handleiding wordt de 
- voor de gebruiker niet toegankelijke - SSH- 
toegang naar de NAS niet genoemd. SMC 
vertelde ons dat die alleen bedoeld is voor 
de foutdiagnose door de producent Gezien 
de huidlge toestand van het apparaat is dat 
zekergeen overbodige luxe. 


1 SMCNAS02 TigerStore 

NAS-bettuiilng vow twee 3,5' L SATA-harddi5ks 

Producent 

SMA Networks, www.snx.com 

Meegeleverd 

handleiding, software-cd, etberoetka- 
bel r exteme vending 

Energieverbrufk (met2x 
Samsung ND642JJ) 

24,2 W / 24,4 W (rust i belast) 

Geluidsontwikkelircg (met 
2>c Samsung HD642JJ) 

0,4 sone ! 0,4 »ne (rust / belast) 

Prijs 

€ 170 (Tercom) 


25 


d 








Kort voorgesteld | Projectbeheer, Schljfbeheer 



ConceptDraw totaalpakket 

De afzonderlijke programma's van 
ConceptDraw zijn samengevoegd tot 
een bundel. 

Op de cover-dvd van c't 7-8/2008 stonden 
gratis en (na registratie) volledige versies van 
ConceptDraw Pro 7, Project 4 en Mind map 
5. De nieuwste versies van die programma's 
zijn samengevoegd tot een softwarebundel 
die de naam ConceptDraw Office heeft ge- 
kregen, Hierin zitten de programme's Pro 8 f 
Project 5 en Mind map 6, die overigens ook 
los verkrijgbaarzijn. 

De Officeversie is bedoeld als tool voor 
(project)managers die moeten plannen en 
veel met resources en taken in de weer zijn. 
Met de bundel kun je alle stappen van een 
project doorlopen: ideeen verzamelen en 
stroomlijnen, een treject en processen plan¬ 
nen en organtseren, de commumcatielijnen 
bijhouden en daarblj over alles bet overzicht 
bewaren en regelen. 

De rol van Mindmap is het organiseren en 
plannen van ideeontwikkefing en de com- 
municatie tussen de projectmedewerkers. 
Een mindmap is een duidelijke en visuele 
presentatie van een project en aHe erbij ho- 
rende taken. Een mindmap is dan ook ham 
dig om teampresentaties voor te bereiden 
en taaklijsten te maken. Door Mindmap te 
combineren met Project heb je een totaal- 
omgeving voor het teamwerk. 

Met Project kun je nameiijk het project- 
plan opstellen, de kosten berekenen, vor- 
deringen bijhouden, resources beheren en 
de communicatie tussen de medewerkers 
bevorderen met to-do-lijstjes en regelma- 


ConceptDraw Office 1.0 


Softwarebundel voor jjf ojectbeheer 

Prod urent CS Odessa, www.conceptdraw.com 
Systeemeisen Windows KP-Vis.ta f Penti u m 41,8 GHz, 1024 M B 

RAM, 540 MB HDD / Mat OS X 10.4.10, G4,1024 MB 
RAM,650 MB HDD 

Meegeieverd ConceptDraw Pro B.Q, ConceprDraw Mind map 6.0, 

ConceptDraw Project 5.0 

Pfijs. Office €415; Pro € 199, Mindmap € 169, Project 

€169 (downloadprijzen) 


tige rapportages, Concept- 
Draw Project is de centrale 
plek waar de informatie zit 
die gebruikt wordt om pro- 
jectresultaten te presente- 
ren, wat door Mindmap en 
Pro gebruikt wordt, 

ConceptDraw Pro wordt 
dan gebruikt om het een en 
ander grafisch te ontsluiten. 
Je kunt het gebruiken als een 
project whiteboard om busi¬ 
ness- en projectgerelateerde 
informatie te visualiseren in 
de vorm van charts en dia¬ 
gram men. Je kunt er ook 
rapportages en presentaties 
mee maken die de project- 
performance weergeven. 

De kracht zit voor een groot deel in de on- 
derlinge samenwerking en de uitwhseling 
tussen de programma’s. Zo kun je de infor¬ 
matie vanuit Mindmap kopieren en plakken 
in Project. Andersom kan een 'multiple pro¬ 
ject' document in Mindmap makkelijk een 
'multiple page mindmap' worden, Doordat 
binnen ConceptDraw Office met hetzelfde 
bestandsformaat wordt gewerkt, kunnen 
projectgegevens makkelijk worden gepre- 
senteerd in een vorm die je zelf wilt. 

ConceptDraw werkt met het principe van 
een Work Breakdown Structure (WBS), waar- 
bij het werk wordt opgedeeld in beheers- 
bare delen, Je kunt in Pro dan ook met een 
muisklik een WBS-diagram maken van data 
die uit Project komem 

Je kunt ook projecttaken mailen naar de 
medewerkers. Daarbij wordt een gepersona- 
liseerde mindmap gecreeerd en verzonden. 

Het installeren van het pakket is een fluit- 
je van een cent. Het is alleen jammer dat de 
integratie van de drie programmes dan niet 
geaccentueerd wordt door een centrale in¬ 
gang op de desktop of in het startmenu. Er 
komen drie aparte pictogrammen op het bu- 
reaublad te staan. 

ConceptDraw Office is a I met al een mooie 
manier om een workflow te visualiseren en 
te beheren, Niet alleen op managementni- 
veau, maar ook voor de afzonderfijke mede¬ 
werkers of deelprojecten. De programmes 
werken goed samen, maar het vergt wel 
even wat inwerktijd voordat je alle ins en 
outs van met name de samenwerking tussen 
die programmes goed kent. 




Schijfmanager 


Met Partitie Expert 10 van Acronis 
reorganiseer je hethelesysteem op 
een gebruiksvriendeiyke manier. 

Partitie Expert 10 bestaat uit vier onderdelen: 
Disk Director Suite, OS Selector, Recovery 
Expert en Disk Editor. De Disk Director Suite 
geeft een overzicht van alle schijven met 
daarop de verdellng van Windows- en Unux- 
partities, overzichtelijk gepresenteerd in al- 
lerlei verschillende kleuren. Partities kun je 
automatfsch of handmatig opnieuw indelen 
en bovendien schfjven of partities met een 
wachtwoord beveiligen. 

Als je de OS Selector voor de eerste keer 
start, gaat die op zoek naar bootpartities 
(DOS, Windows of Linux). Als je de pc daarna 
start, geeft de bootmanager alle bootmoge- 
lljkheden grafisch weer - handig als je een 
multiboot-systeem wilt installeren en nietzo 
goed overweg kunt met de MBR of Grub, 

De Recovery Expert zoekt automatisch (of 
handmatig) naar verwijderde partities. Die 
analyse duurt wat langer, Als de zoektocht 
de eerste keer niet slaagt, dan wordt een 
grondiger' onderzoek gestart. 

De Disk Editor geeft van elke partitie een 
overzicht van het aantal sectoren, dlinders, 
koppen enz. Die informatie kun je back-up- 
pen of je kunt partities converteren naar an- 
d e re besta n d ssy ste m en. 

De wizard van het hulpprogramma om 
opstartmedia te maken is in het Engels, maar 
de software zelf weer Nederlands. Hiermee 
kun je een of alle programme's van de Direc¬ 
tor Suite op een bootable medium installe¬ 
ren of er een iso-bestand van maken. 

Zoals we van Acronis gewend zijn, is de 
gebruiksvriendeiijkheid van de programme's 
hoog. Voor relatief weinig geld kun je een 
systeem makkelijk met behulp van grafische 
vensters reorganiseren, zodat je niet met 
ingewikkeldere commandfines aan de slag 
hoeft. 


Partitie Expert 10 


Partitiebeheersoft wa re 

Prodyeent Acronis, www.a aonis.nl 


Uitgevej- 

M&egeleverd 
Minima le sytfeemeisen 


Easy Computing, 
www.easycompirtiog.com 
installatie-cd, haitdleidlng 
Pentium III 900 (ofgefijkwaaidig). 
512 MB RAM, 128 MB vrije ruimte, 
Windows 98 St—Vista 


Prijs 


€49,95 


26 


c't 2008, Hr. 9 














































































Kort voorgesteld | Venstermanager, GegevensbeveMiging, PDF-tool 



Tegelwerk 

Venstermanager Ion gebruikt een 
nieuw desktopconcept zonder 
vensters* Het is volledig met toetsen 
te bedienen en levert ook op oudere 
computers een goede performance. 

In tegenstelling tot andere venstermanagers 
verdeelt Ion de desktop in frames die het 
hele beeld bedekken, Standaard start die 
met twee frames naast elkaar. Met een snel- 
toets of een muisklik ga je van het ene naar 
het andere frame, Onderaan staat alleen een 
balk met de systeembefa sting, de tijd en de 
tray-icons van Gnome- en KDE-programma's. 

Met de functietoetsen open je bepaalde 
standaardtoepassingen, bijvoor beeld met 
F2 een xterm of met F3 een commandline 
onderaan in het frame, De frames werken als 
prog ram macorttainer en kunnen ook meer- 
dere programma's bevatten. In zo'n geval zle 
je voor elk programma een symbool in de ti- 
telbalk van het frame. 

Je kunt ook met meerdere desktops wer¬ 
ken die dan een van de acht lay-outs kunnen 
hebben, Hieronder kan ook een desktop met 
maar 64n frame voorkomen of een met vier 
frames in een 2 x 2 verdefing, Voor het wer¬ 
ken met programma's als Gimp, die nogal 
ruimhartig zijn in het openen van vensters, 
kun je voor Empty 1 kiezen. Dan zijn als van- 
ouds afzonderltjke vensters te openen, 

De menufuncties en stijlen van Ion zijn in 
de programmeertaal Lua geschreven, zodat 
je Ion ook met eigen features kunt ultbrei- 
den. 

De desktop met 'statische 1 vensters zoals 
die door venstermanager Ion op je scherm 
wordt gezet, is zeker geen desktop voor ie- 
dereen omdat er geen panel of startmenu 
inzit. Als je dat juist aanspreekf, omdat je pro¬ 
gramma's toch a I met het toetsenbord aan- 
stuurt en de voorkeur geeft aan een slanke 
desktop, moet je Ion zeker eens proberen. 

( Softlink 0809027 


Ion 


Venstemanager 

Mucttlt www. modeemlfi/ ~ tuomov/fon 

Systeemeisen Linux 

Prijs gratis (GPL) 



Knippen en plakken 

Het in Java geschreven PDFsam - een 
afkorting voor 'split and merge' * 
voegt meerdere PDF-documenten 
samen of haalt er losse paginal uit. 

Als je een aantal gescande paginal tot £en 
PDF-document wilt samenvoegen of een pa- 
gina uit een PDF-bestand per e-mail wilt ver- 
sturen, is PDFsam handig. Het Java-program- 
ma is er voor Linux, Mac OS en Windows, Je 
kunt meerdere PDF's erg makkelijk bij elkaar 
voegen door de bestanden te selecteren en 
in de goede volgorde te zetten. 

Bij het opsplitsen biedt PDFsam een hele 
reeks opties* Het programma kan elke pa- 
gtna naar een eigen bestand schrijven, een 
document op een willekeurige plek in twee- 
en splitsen of meerdere bestanden met een 
bepaald aantal pagina's maken. Als je alleen 
een bepaald deet uit een PDF wilt knippen, 
ga je naar het tabblad voor het samenvoe¬ 
gen en typ je het deel dat je emit wilt halen 
in het veld voor de paginanummers in. Om 
het in batch te gebruiken wordt een conso- 
leversie van de tool met de bijbehorende 
startscripts voor Windows en Linux meege- 
leverd, 

Bij de Settings bepaal je of je automatisch 
naar updates wiit laten zoeken en kies je de 
gewenste taaL De menuoptie 'Bestand-Ope- 
nen' Itjkt zich daar weinig van aan te trekkea 
Spelfouten komen wel vaker voor {bijvoor- 
beeld'splist 1 in plaats van 'splits 1 ) Je kunt aan 
PDFsam zelfs een kieurschema toewljzen om 
het aan je desktop aan te passea 

Naast de standaard versie van het pro¬ 
gramma is er nog een uitgebreide versie 
waarmee je ook PDF's kunt encrypten en 
zaken als voetnoten en een schutblad kunt 
toevoegea Die geavanceerdere versie Is al¬ 
leen in broncode beschikbaar; de binaries 
zijn tegen een donatie van minstens 1 euro 
te krrjgen. 

( Softlink 0809027 


PDFsam 


PDF-tool 

Product www.pdfsam.org 

Systeemeisen Windows, Mac OS of Linux 

Prijs gratis (GPL) 



Veiiig op reis 

G Data belooft een complete 
beveiliging van je notebook en 
mobiele gegevens. 

Half juli was het groot nieuws dat er de afgelo- 
pen vier jaar honderden laptops van de Bntse 
Defensie waren gestolen. Dat snort nieuws 
bewijst eens te meer hoe diefstal- en verlies- 
gevoelig mobiele apparaten zijn, en daarmee 
ook de persoonlijke of gevoelige gegevens, 
Daarom is hetzaak een notebook op veel meer 
fronten te beveiligen dan een desktop pc, 
Daarom heeft G Data het totaalpakket 
' Note boo kSecurity' uitgebracht, bestaande 
uit antivirus, personal firewall, dataencryp- 
tle, back-up, security tuner, antispam/anti¬ 
phishing en een Kensington-slot, Vanaf de in- 
stallatie-cd kun je ook een live Linux-systeem 
booten om je pc te scan nern 

Na de installatie staan er twee extra picto- 
g ram men in de taakbafk: NotebookSecurity 
en Top Sec ret. Het eerste to vert het cent rale 
menu op je scherm met tabbladen en sub¬ 
menu's die veel instellingen en opties bevat¬ 
ten* De eerste tab geeft een statu so verzicht 
van aile modules. Standaard staan de bevei- 
liglngsinstellingen op normaal, door dubbel- 
klikken kun je vinkjes aan- of uitzetten. 

TopSecret is een apart programma waar¬ 
mee je gevoelige gegevens kunt versleutelen 
door ze in een datasafe te zetten, die wordt 
wordt gemount als virtuele drive* wat je daar 
in zet wordt versleuteld met een van de vijf 
verschillende algoritmen (Rijndael, MARS, RC6, 
Serpent Twofish)* De module Shredder wist 
bestanden onherroepelijk door de locatie van 
het te verwijderen bestand te overschrijven, 
NotebookSecurity lijkt een compleet pak- 
ket voor een redelijk bedrag, De menu's zijn 
overzichtelijk, hoewel het wel wat tijd kost 
om alle opties door te spitten* Gelukkig zijn 
destandaardinstell ingen goed genoeg, zodat 
je jezelf daar niet a I te veel In hoeft te verdie- 
pen. Maar de belangrijkste beveiliging blijft 
natuurlijk je eigen gezond verstand. 


G Data NotebookSecurity 


Abound beveiliging voor notebooks 

Producent GEhta, www.gdata.n I 
Systeemeisen Vista / XP SP2 en hager / Win 2000 SP4 en hoger; 
>256 MS RAM 


Enayptie TopSecret encryptie affeen voor 32-bit-systemen 

Meegeleverd handfdding, bootable cd, notebookslot 

Advjespriji € 69,95 (download); € 79,95 (toezertding+slot) 


c't 2008, Nr. 9 


27 












































Kort voorgesteld | Small Business Server 


Karlheinz Blank 

Servers van 
de zaak 

Een eerste blik op Windows Small 
Business Server 2008 

Microsoft bundelt in de Small Business Server een aantal 
serverproducten, en heeft die van een degeiijke interface 
voorzien, Wij hebben de komende generatie, die op dit 
moment als release candidate verkrijgbaar is, eens nader 
bekeken. 


Het publieke b£ta pro gramma 
van Microsofts Smalt Business 
Server (5BS) 2008 is meteen maar 
begonnen met een release can¬ 
didate. Microsoft stelt de Eng else 
rcO-versie beschikbaar om te 
downioaden (zie soft link). 

De Small Business Server zal in 
twee edities verschijnen, te weten 
Standard' en Premium 1 * De 
Standard Edition omvat Exchange 
Server 2007, Sharepoint Services 
3.0, Windows Update Service 3.0 
en testversies van Forefront Se¬ 
curity voor Exchange en Live On- 
eCare Server, die elk 120 dagen 
werken. Bij de Premium-versie zit 
een extra licentie van Windows 
Server 2008 voor een addftionele 
fysieke server, waar je dan de SQL 
Server (Standard) 2008 op kunt 
laten draaien. 

De Small Business Server 
wordt voor het eerst uitsfuitend 
als 64-bit-versie aangeboden. Mi¬ 


crosoft heeft de minimale eisen 
voor de serverhardware flink op- 
geschroefd; je moet op z'n minst 
toch wel 4 GB werkgeheugen en 
minimaal 60 GB ruimte op je sys- 
teempartitie hebben. 

De effecten van de overstap 
naar 64 bit worden vooral merk- 
baar als er a I een SBS-server actief 
is. Microsoft gaat ervan uit dat als 
je naar de nieuwe versie over- 
stapt, je ook de serverhardware 
vervangt Het migreren van de 
data van de oude naar de nieuwe 
server gaat via een XML-bestand. 
Tijdens de installatie koppelt dit 
XML-bestand de oude server aan 
de nieuwe en zorgt het ervoor 
dat alle gegevens en Instellingen 
van de ene naar de andere wor¬ 
den overgebracht. Als de naam 
van de server behouden moet 
blijven, moet je een derde com¬ 
puter of een virtuele machine als 
tussenstation gebruiken - een 


andere mogelijkheid biedt Micro¬ 
soft niet* 

Een tweede struikelblok voor 
SBS-gebruikers is dat de server 
nog maar met een netwerkkaart 
werkt. Klanten die de Premium™ 
editie van SBS 2003 R2 gebruiken 
met de ISA-server - die nu niet 
meer in de SBS-versies zit - zullen 
daar niet blij mee zija Microsoft 
gaat ervan uit dat de bedrijfsfire- 
wall door a parte hardware wordt 
afgedekt. 

Microsoft staat voor het maken 
van een back-up geen tapedrives 
meer toe, maar maakt gebruik 
van (externe) harde schijven* De 
configuratie daarvan voer je uit 
via een wizard en daarbij wordt er 
vanuit gegaan dat elke schijf vol- 
iedige wordt geback-upt. Nadat 
de schijf eenmaal volledig is geko- 
pieerd, volgen er alleen nog maar 
incrementele back-ups. V66r je de 
eerste back-ups kunt uitvoeren, 
moeten de back-updoelen eerst 
volledig geformatteerd worden - 
en kunnen die vervolgens alleen 
voor dat doel worden gebruikt. 
Hoewel Microsoft tussentijds met 
andere informatie kwarn, heeft 
de SBS geen geautomatiseerde 
client-back-up, zoals die te vinden 
is in de Home Server, 

De met de Exchange Server 
2007 meegeleverde webmait 
front-end 'Outlook Web Access' 
en Microsofts Outlook bevatten 
geen verrassingen* In combinatte 
met de eveneens gemtegreerde 
Windows Sharepoint Service 
behoren ze tot het beste wat de 
mail- en groupware-markt op het 
gebied van gemtegreerde oplos- 
singen te bieden heeft. 

De beheerinterface is we! fun- 
damenteel veranderd* Die be- 
stond eerst uit een opgepepte 



13 


mm 


,inl *l 




De beheerinterface 
is in een nieuw 
jasje gestoken en 
geherstructureerd: 
Microsofts Small 
Business Server 
kan nu bijna op 
dezelfde manier 
worden beheerd als 
een Home Server- 
hoewei het natuurlijk 
wel complexere 
materie is. 


Hyper-V is klaar 

De hypervisor Hyper-V’ 
maakt als rol deel uit van Win¬ 
dows Server 2008 en wordt in 
een betaversie meegeleverd* 
Microsoft had in eerste in¬ 
stance beloofd dat de eerste 
versie in augustus zou uitko- 
men. Inmiddels kan echter de 
definitieve versie worden ge- 
download (zie softlink). Sinds 
8 juli is deze ook beschikbaar 
via Windows Update, 

MMGbased console, maar nu 
doet het design van de nieuwe 
beheerinterface sterk aan Win¬ 
dows Home Server den ken. Kleur- 
rijk, maar wel opgerulmd, schotelt 
die de beheerder de afrondende 
taken voor, die hij moet afwerken 
om de server in gebruik te kun¬ 
nen nemen, 

Eindelijk be staat bij SBS de mo¬ 
gelijkheid om directory's waarin 
bestanden van gebruikers of 
gebruikersprofielen staan, met 
behuip van een wizard naar een 
andere partitie te verplaatsen. 

Een interessante nieuwe functie 
is dat de DNS-server van de SBS- 
server niet alleen de interne DN5- 
namen en diensten opslaat, maar 
ook via internet de noodzakelyke 
service records aanbiedt Microsoft 
wil hiermee een betere bereik- 
baarheid van de Exchange-front- 
end en van de Remote Workplace 
vanuit internet garanderen. 

SBS zal wel Hyper-V ondersteu- 
nen, Microsofts eigen hypervisor, 
zodat je op SBS zelf virtuele ma¬ 
chines kunt draaien, Hoe creatief 
Microsoft zal omspringen met de 
instellingen wat je aflemaal in de 
virtuele machines kan en mag, 
zullen we moeten afwachten* 
Minpunten blijven er altijd: Mi¬ 
crosoft heeft de prijs bijna verdul> 
held, De meegeleverde beveili- 
gingsproducten Forefront Security 
en Live QneCare mag je 120 dagen 
uitproberen, en die zjjn we I is waar 
mooi in het systeembeheer ga nte- 
greerd, maar houden helaas alleen 
de server veilig. Er ontbreken nog 
steeds eenvoudige functles die 
je h el pen bij een migratie, bij het 
vervangen van de hardware of een 
upgrade van de SBS-versie. 

Li te rat uur 

[1] Homepage van de gei ntegreerde 
servers: www.microsoft.com/win- 
dowsserver/essential/ebs 

^Softlink 0809028 ct 


28 


c't 2008, Nr. 9 






























SUPERMICR 


ml 


\ \ 


Superior Performance Per Watt 

Quad-Core Intel® Xeon® processor 


Powerful 

Efficient 


1025TC-TB 


6025TC-10GB 


6015TW-TV 


Performance 


Key Features 


* Up to 16 CPU cores in 1U 

* Onboard Inflnlband 

* Up to 64 GB memory in 1U 

* Lower Energy Consumption 

* High Efficiency Power Supply (90%+) 

* Power Distribution control unit (Patent Pending) 


• Two complete nodes in a 1U space 

• Fit up to 84 servers in a 
42U standard rack 


* Reduced Space Per Node 

• Shared Power Supply, Chassis 
and Cooling System 


1.0 


1.0 

SUPERMICR*’ 
1 U Twtrf 


Performance 


Performance Per Watt* 

Relative Scale (2 1U Servers = 1.0) 




1.0 


tellU Servers 


0.86 

SUPERMICH* 
1U Twin" 


1.0 




1.16 

SUPERMICR* 

1UTWfn~ 




1 ! ■" 


Power Consumption Performance Per Watt 


Performance per Watt, a measure of electric power usage efficiency, is an important component of Data Center TOO (Total 
Cost of Ownership) along with hardware, software, personnel, and floor space. Thus, normalizing the performance by 
wattage, creating Performance per Watt, is a critical measure to understand for IT managers when they analyze their TCO. 


‘Interna! test results based on typical system configurations 


SUPERMTCR.' 

The Server Solutions Manufacturer 
www, snpermJcra.nl 

Tel: +31*73- 640-0390 
E-mail: sates@supermicro.nl 


+31-15-294405 

www.doetens.ba 

lnfo@doetens.be 


^ iW eI*L 1 ■ .M l I HEfc 

+31 (020)6369057 
www.lwp-corTiputere. nt 
info@ 1 wp-«jfTvpiitflr 3 .nt 


+31-544^170000 

www,nc$.nj 

lnfo@ncs.nt 


+32-(0)3 449 2220 

www.bts.be 

salas^bte-bfl 


© 200B Super Micro Compular, Inc. Spscrficabons suCitBci ta awrfl* wrtham rtitic* Ml brtndi 4rtd iWw sro tfw property their najpoclrve 
InlHl, me Into) logo, Xaan are1 Xaon iraida are rrft-***ruwk$ ttm CapOUriit™ *1 Ih* US »nd ttfw coumrkre 








































Testbank | OpenSuse 11 


Andrea Muller 

Kwartet! 

OpenSuse 11 op de testbank 

Bijna twee maanden na Fedora 9 en Ubuntu 8.04 is er nu ook een nieuwe versie 
van OpenSuse verschenen. Net zoals we in de vorige c't met Fedora, Ubuntu en 
OpenSolaris deden, testen we van OpenSuse de software en de hardwarecom- 
patibiliteit van versie 11. 


O penSuse belooft een distributie voor 
iedereen te zijn, of je nou desktop-ge- 
bruiker, ontwikkelaar of professionele 
Linux-specialist bent. Bij onze distributietest 
in de vorige c't [1] hadden we alleen nog de 
beschikking over een b£taversie, maar nu de 
definitive versie uit is, hebben we OpenSuse 
11 ook onze hele test laten dooriopen. Daarbij 
keken we of de installatie makkelijk verliep en 
wilden we zien hoe het met de hardwarecom- 
patibiliteit en het softwareaanbod zat. 

Net als de systemen in de eerdere test in- 
stalleerden we OpenSuse als hardwaretest 
ook op twee notebooks. Het eerste was een 
Lenovo ThinkPad T61 6460-8SG, een Core 2 
Duo-notebook van de nu nog actuele Cen- 
trino-generatie (’Santa Rosa’) met Nvidia- 
graphics en een 965-chipset. Het tweede 
notebook was een Toshiba Satellite A100, 
waar een geintegreerde grafische chipset 
van Intel in zit en een WLAN-chipset van 
Atheros. Daarnaast testten we de nieuwe 
distributie op drie actuele desktops met de 
chipsets AMD 780G, Intel G33 en Nvidia Ge¬ 
Force 8200. Hierbij gebruikten we dual- en 
quad-core-cpu's. 


Bij de software ging het ons niet alleen om 
de hoeveelheid programma's, maar ook hoe 
makkelijk nieuwe pakketten kunnen worden 
geinstalleerd en hoe simpel de systemen het 
je maken om pakketten (proprietaire drivers 
en multimediasoftware) te installeren die om 
licentieredenen niet in de distributie zelf zijn 
opgenomen. 

Voor de test installeerden we OpenSuse 11 
van de installatie-dvd die je ook zo kunt down- 
loaden [2]. Daarnaast biedt OpenSuse op de 
downloadpagina een netinstall-cd aan die de 
meeste software tijdens de installatie van het 
netwerk afhaalt. Als je OpenSuse 11 als live-sys- 
teem wilt uitproberen, vind je live-cd-images op 
de server van OpenSuse. Je kunt kiezen uit een 
KDE-4- of Gnome-desktop, of allebei installeren 
alsje dat wilt. 

Opgefriste installer 

OpenSuse heeft de installer een nieuwe look 
gegeven die is gebaseerd op de grafische bi- 
bliotheek Qt4. De volgorde van de installatie- 
stappen en de dialogen zijn verder nagenoeg 
hetzelfde. De installer heeft bij bijna alle instal- 


latiestappen nuttige standaardinstellingen: 
bij het automatisch partitioneren werd voor- 
gesteld om een NTFS-partitie van 250 GB met 
ruim 40 GB te verkleinen en daar een root-, 
home- en swap-partitie van te maken. Ervaren 
gebruikers zullen de gebruikersgedefinieerde 
modus (onder de button 'Partitie-instellingen 
wijzigen...') zeker waarderen, omdat je dan 
RAID en LVM kunt opzetten en versleutelde 
partities kunt aanmaken. Bij de keuze van de 
desktop is er iets nieuws: KDE 4 staat nu op 
gelijke voet naast KDE 3.5.9 en Gnome 2.22. Of 
dat een juiste beslissing was, is nog maar de 
vraag, want KDE 4 draait nog steeds niet sta- 
biel. Plasma crasht iedere keer als plasmoids 
worden verplaatst of opgestart. Daarbij start 
het wel automatisch opnieuw op en neemt het 
niet de hele KDE-desktop in zijn ondergang 
mee. Al is dat maar een schrale troost. OpenSu¬ 
se installeert bij KDE 4 in elk geval alle KDE-3- 
programma’s die nog niet zijn geconverteerd 
voor versie 4, zoals de PIM-suite Kontact. 


Hardwarecompatibiliteit 

Distributie 

Suse 11.0 

Lenovo T616460-8SG 


WLAN/drivers 

✓ / iwi4965 

Netwerk / drivers 

✓ / elOOOe 

Geluid / drivers 

✓ / snd-hda-intel 

Chipset-SATA / drivers 

✓ /abd 

VGA / native resolutie / 3D / drivers 

✓ /✓/-/-’ 

SpeedStep/C-states 

✓ /✓ 

Suspend-to-disk / Suspend to-RAM 

Toshiba Al00*407 

✓ /✓ 

WLAN/drivers 

- /ath5k 

Netwerk / drivers 

✓ /elOO 

Geluid/drivers 

✓ /snd-hda-intel 

Chipset-SATA/drivers 

✓ /ata-piix 

VGA / native resolutie / 3D / drivers 

✓ /✓ /✓ / intel 

Speedstep / CPU-sleepmodi 

✓ /✓ 

Suspend-to-disk / suspend-to-RAM 

✓ /✓ 

Intel DG33TL (Intel G33) met Intel Q9300, onboard-graphics 

Gebruikt alle CPU-kemen / EIST 

✓ /✓ 

VGA / 3D-versnelling / drivers 

✓ /✓ / intel 

Netwerk / drivers 

✓ /elOOOe 

Driver voor PEG-NIC 

- 

Geluid / driver s 

✓ / snd-hda-intel 

SATA/driver/alsRAID 

✓ /ahd/- 

PATA/drivers 2 

✓ / pata-it821x 

Suspend-to-Oisk / Suspend-to-RAM 

✓ /- 

Asus M3A H/HDMI (AMD 780G) met Phenom X4 9500, 
onboard-graphics 

Gebruikt alle (PU-kemen / Cool'n'Quiet 

✓ /- 

VGA / 3D-versnelling / drivers 

✓ / - / fbdev 

Netwerk / drivers 

✓ /all 1 

Geluid/drivers 

✓ /snd-hda-intel 

SATA/drivers/als RAID 

✓ / ahcl / ✓ 

Suspend-to-disk / suspend-to-RAM 

-/- 

Biostar TF8200+ (Geforce 8200) met Phenom X4 9500, 
onboard-graphics 

Gebruikt alle CPU-kemen / Cool'n’Quiet 
VGA / 3D-versnelling / driver s 

✓ /✓ _ 

✓ / - / fbdev 

Netwerk/drivers 

✓ / r8169 

Geluid/drivers 

✓ / snd-hda-intel 

SATA/drivers/als RAID 

✓ /ah d/- 

Suspend-to-disk / suspend-to-RAM 

-/- 

1 De proprietaire Nvidia-driver kun je vanuit de distributie-reposito- 
ries installeren. 

2 aparte chip die een eigen driver nodig heeft 


✓ aanwezig - niet aanwezig 


oper»5USE 11.0 

® Desktopseiectie 


Voor bei «ldin<) 

v/ AVfecom 

compile buraaubUcta iqn KDE an GNOME Banian lavaran —n gamakk«t|k t« 
gohnnkori buraouliUat mat un vudaUtg* »«t,var «ppkat>at oMrarttior a-mjM* 

vmn t3*itanrktt*ti*«tdar cp«M«n an 


V 5, stHmfttWy»w 

/ f<ilron« 

O* Irausa »an ««n bur*oubl*d « Nn won m dean gaan aanbavahng 

¥■ OufctopMfcKtl* 



InctallAkia 

• fiNOHI 

GNOME 221 HdtiitMWM desktop van Sat GNOME-*ro»*ct 

Hat cornbnaart sL^dfca* an .oinananhad mat gaM<dai«U «v*ov«ti n 


C ontiguralia 

• RDE 4.0 

KDE 4.0 » da maant racarl# avoiut* van KDE Hat komt mat vat* 
ruauwa KDE tcchnotogran. a cc*t*r mnder valarassan dan da andara deiktopi 



• KQE3.3 

KDE 3 5 t da venga ganaratMi van da K Daaktap Envtronmant 

Hat is voirvassan an ctabtat 



• Overig 



Halp A^nnularan 

Tarug P | Vard-r 1 


Tijdens het installeren staat bij de keuze van de desktop KDE 4 op gelijke voet met KDE 3 
en Gnome. 


30 


c't 2008. Nr. 9 








Pakketsefectie 


Testbank | OpenSuse 11 





Het installeren 
van pakketten en 
(de)activeren van 
pakketrepositories is 
inOpenSusell stukken 
snelier geworden. 


fjlfrip 


gebruiksvriendeiykheid, zander dat je daarbij de 
mogelijkheid wordt ontnomen om ze!f het een 
en anderte configureren. 

OpenSuse werkt prettig met een desktop 
van KDE-3 of Gnome, KDE 4 is nog met geschikt 
voor het dagelijkse gebruik. Problemen zoals 
de vastier pende printerdialoog en de o nth re- 
kende on dersteuning voor Java-applets bij de 
64-bit-versie zijn irritant, maar geen reden om 
OpenSuse niet te gebruiken. Bovendien kun je 
die makkelijk omzeilem Als je waarde hecht aan 
een groot softwares an bod, goede ha rd ware- 
on dersteuning en een universele toot voor het 
systeem beheer, meet je OpenSuse 11 eigenltjk 
gewoon eens proberen. 


Het overzicht dat aan het emd van de instal- 
latie wordt getoond, geeft je de mogelijk- 
held a lie instellingen nog eens te controleren 
en aan te passen, Ook kun je switchen naar 
de eigen pakketkeuze en daar afzonderlijke 
p a kke tte n of pa kketg ro ep e n (d e) a eti vere n. 

De hardwareon dersteuning van Open¬ 
Suse is als vanouds goed. Alle componenten 
van onze twee notebooks werkten out of the 
box inclusief powermanagement, suspend- 
to-dlsk en suspend-to-RAM, Als enfge sys- 
teem in onze test lukte het OpenSuse 11 om 
een RAID op te zetten op het systeem met 
de AMD-chlpset. De distribute slaagde er 
echter ook niet om met de fntel-chipset een 
RAID op te zetten, Naast de drivers die Open¬ 
Suse standaard meelevert, zijn er nog meer 
in de community-repositories te vinden. Die 
kunjealtijdensde installatie integreren, wat 
handig is voor de stuurprogramma's voor de 
graftsche kaarten van Nvidia en AMD en die 
van Madwifi voor het draadloze netwerk. 

We antdekten een bug in de Yast-module 
met Gtk-interface toen we de printer wllden 
installeren. Nadat we de printer hadden in- 
gesteld, bleef de dialoog reproduceerbaar 
hangen toen we naar het tabblad 'Delen'wil- 
den, Gnome-gebruikers, waarbij Vast stan¬ 
daard opstart met de Gtk-interface, kunnen 
Yast met het commando yast -qt starten met 
de Qt-lnterface om de printer te installeren. 
Dat kan ook door yast in de tekstmodus te 
starten. 

Software 

Het softwareaanbod van OpenSuse is omvartg- 
rijk. Voor bij na elke toepassing zijn er meerdere 
programma's beschikbaar. OpenSuse 11 heeft 
alleen geen CMS- en weblogsoftware. MPB-be- 
standen worden standaard door de RealPlayer 
afgespeeld en andere muitimedia-programma's 
en codecs (bijvoorbeeld Packman) vind je in de 
community-repositories. De Video Lan Client 
(VLC) staat in een eigen repository klaar om ge- 
d own load te worden. Die heeft voor heel wat 
audio- en vldeoformaten eigen codecs. Kaffeine 
en Totem reageren slim als je voor de eerste 
keer een multi mediabestand aanklikt waar 
geen bijbehorende codec voor is: beide play¬ 
ers stellen voor om de benodigde pakketten te 
downloaden en te installeren en laten het aan 
de gebruiker over of de repository geactiveerd 
moet blijven of niet. 


De Flash-plug-in voor de browser en de Java- 
plug-in zijn beide geinstalleerd. Gebruikers 
van 64-bit-systemen zullen met die laatste 
wel problemen hebben, er is nog steeds geen 
64-bit-versie van de Java-plug-in van Sun-Java, 
dat standaard geinstalleerd is en de plug-in 
OpertJDK ging de mist in bij het initlallseren 
van Java-applets. Om Java-applets op een 
64-bit-systeem uit te voeren, kun je de 32-bit- 
versie van Firefox downloaden van de website 
van Mozilla en installeren. Die kan zonder pro¬ 
blemen tegelijk samen met de gei'nstalleerde 
browser worden gebruikt 

Schakelcentrale Yast 

Net als by de eerdere versies van OpenSuse is 
Yast ook bij versie 11 absoluut onmisbaar. Deze 
universele configuratletool heeft voor bijna elke 
administrative taak wel een module, De gra- 
flsche wizards vervullen daarbij niet alleen de 
standaard wensen, maar ook gecompliceerdere, 
Naast netwerklnstellingen, servicebeheer, hard- 
wareconfiguratie en andere essentiele zaken 
kun je de firewall configureren en instellingen 
wijzigen die in de be Stan den in de map /etc/ 
sysconfig staan en voor het hele systeem gel- 
den, Ook kun je een back-up van het systeem 
maken* 

De softwaremodule werd voor OpenSuse 
11 vooral op snelheid aangepast, en dat merk 
je. In verge I ij king met vorige versies worden 
de pakketten veel snelier geinstalleerd en de 
repository’s snelier ingelezen. Daarnaast heb- 
ben de ontwikkelaars aan de frontend van de 
installatie een menu-item toegevoegd om bij 
het repository-beheer te kornen. Daar zitten de 
officiele distributlebronnen en de belangrijkste 
community-repository's al in en hoeven die al¬ 
leen nog maar geactiveerd te worden. 

Condusie 

De community van OpenSuse heeft met versie 
11 een goed uitgerust systeem uitgebracht dat 
voor zowel onervaren als ervaren Unux-gebrui- 
kers veel te bleden heeft. Daarnaast is de dis¬ 
tribute met Yast op veel manieren te configu¬ 
reren, maar desondanks toch heel eenvoudig. 
Daardoor worden de voordelen van Ubuntu en 
Fedora gecombineerd. Bij OpenSuse mag je bij 
het installeren veel je eigen gang gaan, maar 
het systeem is ook a I prima te gebruiken met 
de standaardinstelltngen. De focus is gericht op 


Literatuur 

[IJ Andrea Muller, Thorsten Leemhuis, Pieter-Paul 
Spiertz, Zonsopgang, Fedora 9 r OpenSolaris 
2008.05 en Ubuntu 8.04 getest, ct 7-8/2008, p. 60 
[2] OpenSuse: hTtpV/software.opensuse.org 


I Softwareaanbod 

Distributie 

OpenSuse 11 

Installatiemedium 

dvd/installatfocd vanaf 
netwerk 

Uift-cd/-4vd / installatie vanaf liw- 
systeem 

v /- 

Platforms 

BB6, x86_&4, PPC 

Software 

Kernel/GCt 

2.625/43 

X.org / Gnome / KDE / XFCE 

1.4.0.90/ 2.22.1/3.5.9 
en 4.0.4/4.4.2 

Compiz 

0.7.4 

Firefox / Thundeibird / OpenOffice 

3.0 (beta 5} / 2.0.0.12 
/ 2.4.0 

Java / Java ontwikkelomgeving 

Sun Java 1.6,0 /Eclipse 

Gimp 

2.43 

Brand software 

K3bl,0A Brasero 0,7.1 

Motto 

1,9,1 

Apache/a pplicafcerw 

2,2.8 / Geronime 1.1 

Samba /mail server 

3,2.0 /Postfix 2.5.1 

CMS/blog softwa re 

- /- 

Back-up 

Amanda, Bacula, SEP 
Sesam 

Multimedia 

MP3 / WAV / Ogg-Vorbh / FLAG 

tv is /v 

MPEG-2 / MPEG-4 i PrvX / Quicklime 

mm 


Browser-plug-ins: Java / Flash / Beal 

>/'ls is 

Softwarebeheer 

GUI-toepassing 

Yast 

Pakketten serteren op categorieen / 
stains / repositories 

vZ IS Is/ 

2oeken naar nameo / in bescJirijvingen i 
naar bestanden 

s4 fi/ !- 

Pakketbrtmnen beher^n 


Update-manager 


Comma ndline-tool 

zypper 

Installatie 

Navigatie binnen de 
afzonderlijke installatiestappen 


Versleutelde besiandssystemen 


NTFS verkleincn 


Vdumeheheer 


Berntmanager 

Grub 

SootI installatie (MBR / bwtsettor) 

Gebru i kersgedefi nteerde partit ionering 

standaard MBR/ 
configureerbaar 

Pakketkeuze 


1 niet op 64-bit-systemen ondersteund n iet ondersteund 


c't 2008, Nr, 9 


3t 





















































Praktijk | Windows 


Axel Vahidiek 

XP HomePro 
met SP3 

Verander XP Home in XP Professional 

Drie jaargeleden schreven we hoe je Windows XP Home 
Edition kunt omtoveren in XP Professional- We gaven toen 
al aan dat er met een toekomstig Service Pack wel eens 
problemen zouden kunnen optreden. Nu is het dan zover: 
na een update met SP3 start de omgebouwde XP niet meer 
op- Maar geen paniek, met een simpele true lukt het weer! 


1 Vergelijking van de Windows XP-versies 




Home 

Home 

Home- 

Profes 


Edition 

Pro Light 

Pro 

sional 

GUI voor heheer van rechten voor bestanden en mappen 

- 




Gebruikers- en graepsbeheer in Compnterbob^r 

- 

*/ 



Geavanteerd bestanden deten 

- 




RunAs-optie /savetred 

- 

v' 



Domein-integratie 

- 



V 

Bestandsencryptie 

- 

s/ 



'Administrator 1 mag bij normals startaanmelden 

- 




Offe-bestanden 

- 



V 

Dynamiscbe gegewnsdragers 

- 

- 


nZ 

Gmep 'Hoofd gebruikers ’ 

- 

- 



Remote Desktop (Server) 

- 

- 



labblad Verblodingen van buitenaf under Configuratie- 


- 

v/ 


scherm i Systeem 





Netware-diem 

- 

- 

- 


Webserver IIS 


- 

- 


Editor vour grMpsrkhtlijnen gp&dtt.msc 

- 

- 

- 


Element 'Lokale beveiligingsittstelHtigen‘ 

- 

- 

- 


Commandoregel-tools tasklist en taskkill 

- 

- 

- 


v' aanwezig - niet aanwezig 


V oor zover ons bekend zijn 
er twee manieren om de 
Home Edition van Win¬ 
dows XP zo te hersenspoelen dat 
die denkt dat het een XP Profes¬ 
sional Is. In deze geplmpte Win- 
do ws-versie vind je de meeste 
functies van Professional terug, 
zoals het tabblad 'Beveiliging' in 
de Eigenschappen van bestanden 
en mappen en de optle om lokale 
gebrulkers en groepen in stellen 
bij het Computerbeheer. 

De eerste manier bestaat uif 
het manipuleren van de set-op be¬ 
standen. Heiaas moet je daarvoor 
Windows helemaal opnieuw in- 
stalleren, wat erg onhandig is als 
je Windows al op schijf hebt staan. 
Vandaar dat deze methode voor 
de meeste gebruikers nlet de voor- 
keur heeft. Het resultaat van deze 
eerste manier hebben we destijds 
Windows XP HomePro gedoopt. 
Voor de tweede methode h oef je 
maar een waarde in het register 
te wljzigen - meer niet, Maar Win¬ 


dows is niet gek, want in dat deel 
van het register kun je normaa! 
gesproken niet komen. Dat gaat al- 
leen van buitenaf als Windows niet 
actief is, Het resultaat versebilt qua 
functieomvang Sets van de eerste 
verste, zodat we hiervoor de be- 
naming HomeProLight hanteren 
[1]. In detabel staan de verscbillen 
tussen Home, HomePro, HomePro¬ 
Light en Professional. 

Het installeren van Service 
Pack 3 leidt tot problemen met XP 
HomePro. De installatie zelf is het 
probieem niet, maar bij de eerst- 
volgende start komt XP met een 
foutmelding zodra je je wilt aan- 
melden. Blijkbaar probeert Win¬ 
dows na het installeren van SP3 de 
cd-key in het systeem te controls 
ren. Die key hoort dan niet bij XP 
Professional, maar staat ook niet op 
de zwarte lijst van Microsoft, Dus is 
Windows in de war en gebeurt er 
uiteindeiijk niets. Het enige wat 
resteert is dan stalleren van SP3. 
Hiervoor start je de computer op 


in de Veiltge Modus, waarna je SP3 
via 'Software' in het Configura tie- 
scherm weer kunt verwijderen. 

Maar met de juiste voorberei- 
ding kun jetoch updaten naar SP3, 
onafhankeiijk van het feit of je nu 
een HomePro- of een HomePro- 
Ught-versie hebt. Want op dezelf- 
de manier waarop je een originele 
Home Edition la at geloven dat hij 
een XP Professional is, kun je een 
HomePro- of een HomeProLlght- 
versie wijsmaken dat die weer een 
gewone Home Edition is. Hierna 
klopt de cd-key weer en kun je Ser¬ 
vice Pack 3 zonder problemen in¬ 
stall ren. Vervofgens pas je dezelf- 
de true weer toe in omgekeerde 
richting en heb je een werkende 
HomePro(Light) indusief SP3. 

Voor iedereen die a I bekend 
is met de tweede methode om 
Home Edition te upgraded even 
de korte uitleg; voordat je SP3 gaat 
installeren moet je de registers! eu- 
tel ProductSuite even de oude waarde 
Personal teruggeven. Na de installatie 
geef je hem weer een lege waarde. 
Hteronder een wat uitgebreidere 
hand lei ding. 

Heen en weer 

Om onderstaand verhaal uit te 
kunnen voeren, heb je een paral¬ 
lel geTnstalleerde Windows-versie 
nodig of een zelfbootende rescue- 
cd, zoals Bart-PE (zie c't 3/2008). 
Ook met een Vista-dvd (de versie 
maakt niet uit) kun je de wijzrgtn- 
gen doorvoeren. Na het opstarten 
van de parallelle Windows roep je 
de registereditor op. Heb je een 
Vista-dvd, dan kies je na het boo- 
ten eerst de taal en vervolgens 
Uw computer herstellen", Volgen- 
de' en Opdracht prompt, waarna 
je'regedrt' intypt. 


Selecteer in de registereditor de 
sleutel HKEY_L0CALMACH1NE (HKLM) 
en klik in het menu 'Bestand' op 
'Component laden'. In het venster 
dat dan verschijnt, zoek je naar de 
schijf waarop de XP-versie gei'n- 
stalleerd staat die je wilt converts 
ren, ga dan naar de map \Wirtdows\ 
System32\Config en open het bestand 
‘System’ (zonder extensie). Vervol¬ 
gens vraagt de Registereditor naar 
een naam. Je kunt hier invullen wat 
je wilt maar wij kozen voor ’Home- 
Pro'. 

Vervolgens zoek je onder HKLM\ 
HomeProVSded naar het DWORD De¬ 
fault Als die de waarde T heeft ga 
je naar HKLM\HomeProVControlSetO01,, 
bij een '2' ga je naar HKLM\HomePro\ 
ControL$etOG2, etc, Hier staat dan 
onder Contrd een subsleute! met de 
naam ProductOptions. Hier zie je vervol¬ 
gens de sleutel ProductSuite staan. De 
waarde hiervan bepaalt wat voor 
Wlndows-versie het is: is de waarde 
leeg dan gaat het om Windows 
Professional, staat er ‘Personal’ dan 
gaat het om Home Edition. Pas die 
waarde nu simpei aan. Maar let op: 
met een lege waarde bedoelen we 
niet dat je de sleutel kunt verwijde¬ 
ren, de sleutel zelf moet nameiljk 
biijven bestaan! 

Selecteer tenslotte de HomePro- 
sleutei weer en klik onder 'Bestand' 
op ‘Component verwijderen’. Bij de 
volgende start meldt XP zich weer 
zoals gewenst en kun je SP3 instal¬ 
leren of van XP HomePro gebruik 
makea Bij onze test hoef den we 
Windows geen enkele keer op¬ 
nieuw te activeren. 


Liters tuur 

[1] Stefan Tietze, Axel Vahidiek, Wis- 
seltruc, Windows XP veranderen in 
Pro - en terug, c't 9/2005, p,4G A 


S^iUiEAn l|^ ltichdp{>E n 


? x 




Een poging om 
Service Pack 3 op 
een Home Edition 
van Windows 
XP te installeren 
diegepimpt 
is naar een XP 
Professional, 
eindigt met een 
f out-melding..* 


Gwaiibwfti roaro von-: 


753a5-3ar-532] 523-21573 


PoriunjRI i CPU 2.90GHz 
inched- 2.81 OWiSlZN 


3[ 


... maar met de juiste voorbereiding werkt het toch. 


32 


c't 2008. Nr. 9 



























SuperBlade™ 

The Power of 10... or 14 

...in 7U Space. 




fill 


OfficeBlade™ 

10 Blade; 50 dB or Lower 


DatacenterBlade™ 

14 Blade; Ideal For Datacenter and HPC 


...And BetterTCOThan 1U Servers 


* 93% High-Effidency Power Supply 

* Up to 960 Processing Cores per 42U Rack 

* Up to 60x 2.5"SAS/SATA HDD in a 7U Enclosure 
for the Storage Blade 

* Industry Leading Performance Per Watt 
at 290 GFLOPS/kW 

* Less than 5GdB in operation for the OfficeBlade™ 

* Multiple selections of configurations; lntel (& Xeon® or 
AMD Opteron™ blade 

* 2.5"or3.5"HDD, 10-Bfadeor 14-B!ade,and l,4kW, 
2.0kW, or 2.5kW high-efficiency power supplies 


+31-1 **294405 

W'ww.dpe-tens be 
lnfo@dcetens.be 


+31 (0.ZD) 636905? 
www cwp’ComfidBrs.hl 
lnfnigtwp-KJ'mpullers. nl 


+31 -544-4 mooo 
wmv. rscs.nl 
mfo@ncs-nl 


*jji.ii,u4.j„i.inua 

+32-(0)3 44S 2226 
www tits be 
&3ie6@his,fee 


SUPERMICR 


www.supermicro.nl 

Tel. ■+31'7 3-640-0390 
E-mail' s3te9@supenrnicro.nl 














Hardware | Netbooks 




Jorg Wirtgen 


Invasie van de 
netbooks 


De Eee PC groeit en krijgt concurrentie 


De Introductie van de kleine Asus Eee PC 700 eind vorig jaar 
werd met smart tegemoet gezien. Na de eerste 
extatische roes bleek het apparaatje 
de praktijk toch wat tegen te vallen, 
het meest genoemde punt van kritiek 
was het kleine 7"-scherm. Asus heeft 
goed naar zijn klanten geluisterd 
en kwam al snel met een Eee PC 
met een lets groter scherm: de 
900. Die is smds kort ook in de 
Benelux verkrijgbaar. En het 
eind van de hype is nog lang 
niet in zicht: de 901,904 
en de lOOOzitten al in de 
pipeline. Het gevonden gat 
in de markt wordt op dit 
moment door steeds meer 
laptopfabrikanten ontdekt 
en die komen dan ook met 
concurrerende modellen 
goedkope subnotebooks, 


Z elden waren de meningen op de re¬ 
dacts over een nieuw apparaat zo 
verdeeld als bij de Eee PC, De voor- 
standers besehouwen het als de nog ant- 
brekende schakel tussen een notebook en 
de iPhone: eindelijk een mobiel apparaat dat 
je altijd by je kunt dragen en dat met alleen 
geschikt is om te surfen, maar ook voor het 
serieuzere werk - zo hadden UMPC of MID 
emit moeten ziem Voor de tegenstanders 
is het echter vlees noch vis: "Voor hetzelfde 
geld heb je ook een 15" notebook' 1 , 

Een portable pc die niet alleen klelner en 
lichter is dan een normaal notebook, maar 
ook nog goedkoper, En ook de uitrusting 
mag er zijn: het apparaat is voorzien van een 
Celeron M (weliswaar niet de allernieuwste) 
en een wat oudere Intel-chlpset, maar heeft 
ook de gebrutkelijke notebookkenmerken 
zoals wlan en onboard graphics. Het enige 
ongebruikelijke is de solid state disk {S5D} ter 
vervanging van de harde schijf. Asus heeft 
met de Eee PC 700 voor 299 euro een nieu- 
we categorie mobiele a p para ten geintrodu- 
ceerd: de netbooks. De tweede generate 
(900) rekent af met een aantal nadelen van 
de 700, De S$D heeft nu een capadteit van 
12 GB in plaats van 4 r de processor is sneller, 
het display is groter en de resoiutie hoger. 
In plaats van Linux heeft Asus nu gekozen 


voor Windows XP en de prljs met 100 euro 
verhoogt. 

Netbooks beginnen nu echt een eigen 
markt te vormen. De nieuwe generaties Eee 
PC staan voor de deur en steeds meer con- 
currenten zetten ook de eerste schreden in 
dit marktsegment. Met name de Akoya mini 
van Medion,die in juli door de Aldi In Neder¬ 
land is geYntroduceerd, Irjkt een stevige con¬ 
current voor de Eee PC 900 te zijn. 

Ter herinnenng: de eerste generatie heet 
Eee PC 4G of 701 [1], heeft een 7"-scherm 
(800 x 480 pixels), 4 GB flashgeheugen in 
plaats van een harde schijf een tot 600 MHz 
begrensde Celeron M met daarop Linux 
(Xandros), Die is nu te koop in alierlei vro- 
lijke kleurtjes voor zo'n 250 euro met 512 MB 
werkgeheugemOok daar kun je Windows XP 
op installeren, maar door de lage resoiutie 
van het display is dat niet aan te raden. 

De tweede generatie 

In juni heeft Intel het speciaai voor deze cate- 
gorie apparaten ontworpen platform Atom 
for netbooks' (codenaam Diamondville) ge- 
introduceerd.Onder andere Asus en Median 
hebben op basis van dit nieuwe platform al 
nieuwe modellen geVntroduceerd. Die heb¬ 
ben we eens nader onder de loep genomen. 


Asus Eee PC 900 

De hier geteste Eee PC 900 heeft een 9-inch 
scherm, meer flashgeheugen, een beter 
touchpad en een iets grotere behuizing 
dan de 700-versie. Als processor wordt nog 
steeds de Celeron M gebruikt, die nu bij 
gebruik op het lichtnet altijd op 900 MHz 
draait. 

Op de Computex kondigde Asus meteen 
al de volgende generaties aan. De Eee PC 
901 gebruikt het nieuwe Intel Atom-plat¬ 
form en biedt daarmee een hogere reken- 
capaciteit dan de 900. Ook zou het energie- 
verbruik wat lager moeten zijn en daardoor 
de battenjduur. Asus heeft de behui2ing 
wat aangepast en stabieler gemaakt, maar 
het toetsenbord blijft net zo klein als bij de 
701 en de 900, De 901 zal nog deze zomer 
in de Benelux verkrijgbaar zijn. Daarnaast 
heeft Asus de Eee PC 1000 met een 10-inch 
display, een heuse harde schijf en een groter 
toetsenbord voor het typen met 10 vingers 
in het vooruitzicht gesteld. Drt model zal 
eveneens binnenkort op de markt komen. 

Maar terug naar onze test van de Eee PC 
900. Het meest opvallende is het grotere 
scherm met een diagonaal van 9 inch met 
1024 x 600 pixels. Daardoor hoef je minder 
te scrollen en kun je je e-mails bijvoorbeeld 


34 


c r t 2008 r Nr.9 






Hardware | Netbooks 



De Eee PC 900 heeft een lekker groot scherm en is al een redelijke muitimediamachme, 
maar de systeempartitie is voor Windows krap bemeten, dus misschien toch maar even 
wachten op de 901... 


makkelijker lezen en is surfen op internet 
een stuk prettiger. De meeste internetpa- 
gina's hoef je nu niet meer te schalen. En a Is 
je toch a I gewend was aan een scherm met 
1024 x 768 pixels, mis je nauwelijks iets. 

Asus instaileert een Windows-tool, die 
de Windows-desktop vergroot naar 1024 
x 768 pixels. Daarmee verandert er feitelijk 
nietsaan de resolutie,maar de hele desktop 
scrollt dan naar boven of beneden wanneer 
je met de mu is In de buurt van de display- 
rand komt. Met een extra optie kan de tool 
de scherminhoud samendrukken tot het 
feitelijke schermformaat, maar dat levert 
een slechte kwaliteit op. Vergroten van de 
beeldscherminhoud is met deze tool niet 
mogelijk. 

Het display is wat betreft kleur, contrast 
en kijkhoek vergelijkbaar met dat van veel 
middenklassenotebooks, maar het back¬ 
light met zijn lichtsterkte van slechts 100 
cd/m 2 zit aan de ondergrens van het accep- 
tabele. De bebui 2 ing Es verkrijgbaar in zwart 
of wit en is een centimeter dieper dan die 
van de Eee PC 4G. Het touchpad is een stuk 
groter en veel beter te bedienen, Op het 
toetsenbord met toetsen van 16 x 13,5 mm 
kun je in de praktsjk eigenlijk alleen met 
twee vingers typen r met 10 vingers lukt dat 
alieen als je erg dunne vingers hebt. 

Een harde schijf ziter niet in,de beloofde 
12G8 opslagruimte krijg je in de vorm van 
fiashgeheugen. Daarvan zit 4 GB op het 
moederbord vastgesoldeerd en is 8 GB als 
MiniCard uitgevoerd, Daardoor heb je twee 
partities: op de Windows-partitie C: is in 
eerste instantie 2 GB vrij, op D: nemen de 
meegeleverde programma's (Microsoft 
Works, Adobe Reader, Star Office, XPack 
Mini DVD Player) 1,4 GB in beslag en blijft er 
nog 6,7 GB over. Beide fiashmodules halen 
hoge leessneiheden, vergelijkbaar met 
oudere notebookschijven (35 MB/s), maar 
slechts lage schrijfsnelheden (4 Mb/s). Zelfs 
SD- en SDHC-kaarten worden door de Eee 
PC meer dan tweemaal zo snel beschreven. 


Het fiashgeheugen is in elk geval voliedig 
ongevoelig voor stoten, in tegensteiling tot 
harde schijven. 

De processor behoort ook met 900 MHz 
op het lichtnet nog tot de langzaamste op 
de markt, zelfs Celerons en Semprons van 
de goedkoopste 15,4 M -notebooks werken 
nog twee- tot driemaal zo snel. Alleen de 
in sommige netbooks gebrurkte VIA-pro- 
cessor C7M is bij dezelfde kioksnelheid nog 
tragerVoor kantoorwerk en ook complexe 
intemetpagina's is dat weliswaar voldoen- 
de, zelfs video's lopen vloeiend, maar vee! 
moderne software, die op de achtergrond 
bijvoorbeeld een spelllngsoontrole ultvoert, 
draait alleen met merkbare vertraging, Be- 
standsintensieve programma's zoals JPG- 
fotobeheersoftware profiteren wel wat van 
het snelle fiashgeheugen, maar rekeninten- 
sieve programma's zoals RAW-converters 
steilen het geduld van de gebruiker danig 
op de proef. En met moderne 3D-games 
hoef je natuurlijk al helemaal niet aan te 
komen. De IGB-geheugenmodule is pro- 
bleemloos te verwisselen voor een van 2GB, 
wat de snelheid van veel programma's ten 
goede komt. 

De Eee PC werkt zelden geruisloos. Maar 
hoewel de ventilator ook bij een lage pro- 
cessor be lasting vaak aanslaat, is hij met 0,2 
sone op het minimale toerental nauwelijks 
hoorbaar. Bi] een hoge belasting wordt dat 
een acceptabele 0,7 sone. 

De accu heeft een capaciteit van 32 Wh 
en kan de netbook hoogurt drie uur aan 
de praat houden. Dat is middelmatig en 
voor dagelijks gebruik, bijvoorbeeld voor 
een dag met colleges, te weinig. Helaas 
faat de Eee PC niet de resterende accuttjd 
zien, maar alleen de resterende capaciteit in 
globale stappen van 10 procent Gelukkig 
weegt de adapter heel weinig, Hij warmt 
wel op tot 50 D C, zodat je die na gebruik 
met tegenzin weer in je rugzak stopt. 

De aansluitmogelijkheden zijn beperkt, 
maar doelmatig. Met drie usb-poorten, 


VGA (met middelmatige signaalkwaliteit), 
RJ45, twee audioaanslu it ingen en een zeer 
snelle kaartiezer voor 5D/5DHC/MMC (geen 
Memory Stick) is het op. De WLAN-module 
(IEEE 802.11 b/g) haalt met 0,9 MB/s slechts 
matige snelheden. De luidsprekers produ- 
ceren een niet al te hard, enigszins helder 
geluid, zander bastonen.Ze zitten aan de 
onderkant, zodat hun geluid afhankelijk 
is van de ondergrond. 

Het lijkt van Asus niet erg handig 
om de Eee PC 900 zo kort voor de 
marktintroductie van de 901 
, . met Atom-cpu uit te brengen. 

Van die laatste kregen we a I 
een testexempiaar binnen, 
terwijl we de 900 nog aan het be- 
spreken zijn. 

In vergelijking met de Eee PC 4G heeft de 
900 in elk geval meer geheugen, een gro¬ 
ter touchpad en een beter display, dat voor 
Wrndows-programma's nog geen ideale, 
maar wel een bruikbare oplossing biedt 

Het display geeft video's en foto's ook 
beter weer. Helaas is de helderheid alleen 
voldoende voor gebruik in huis. Het voor- 
deel van de 901 is bijna 50 procent meet 
rekencapaciteit, wat relatief toch alttjd nog 
Jaag is, en de accutijd die met dezelfde accu 
vermoedelijk de helft langer zal zijn, 

Medion Akoya Mini El210 

De Akoya Mini El 210, die kort na onze re- 
dactiesluiting door de Aldi voor het eerst 
op de Nederlandse markt werd uitge- 
bracht, is een veelbelovende concurrent 
voor de Eee PC. De El 210 wordt gepro- 
duceerd door MSI en is vrijwel identiek 
aan de MSI Wind U100,die zelf ook ergens 
deze zomer uit meet komen, 

Het display van de El 210 heeft een 
diagonaal van 10 r 2 inch met 1024 x 600 
pixels. In tijden waarin High Definition de 
norm lijkt te worden, is dat relatief weinig. 
Maar nog niet zo heel iang geleden was 
een 15"-scherm met 1024 x768 pixels de 
standaard en wat je daarop deed kun je 
in principe ook op de El 210. En zelfs de 
meeste websites hebben in de breedte 
niet meer pixels nodig. De Windows-start- 
balk kun je het beste op 'automatisch ver- 
bergen 1 instellen. 

Met 117 dpi is het display goed lees- 
baar, ook zonder er met je neus bovenop 
te zitten, het backlight haalt zelfs een hel¬ 
derheid van 200 cd/m 2 , wat ook voor bui- 
ten fei genoeg is. Het scherm is mat, dus 
je hebt geen last van hinderlijke reflecttes. 
De kleuren komen krachtig over, maar de 
kijkhoek is zoals je bij alle notebooks kunt 
verwachten beperkt. 

Het toetsenbord be nut de voile breedte 
van de behuizing, bijna tot op de laatste 
millimeter De toetsen hebben dan ook de 
voor een 10-tnch notebook aangename 
breedte van 17,5 mm. Helaas zijn de toet¬ 
sen maar 16,5 mm hoog en zijn sommige 
niet breder dan 13 mm. Dat betekent dat 
je wel even moet oefenen om met 10 vtn- 


c't 2008, Nr. 9 


35 





Hardware | Netbooks 



De mini-notebook van Medion, Akoya 
mini El210, heeft behalve een Intel Atom 
1,6 GHz cpu. een 10”-scherm en een SO GB 

harddisk. 


gers te typen. Maar dan is het toetsenbord 
goed bruikbaar om ook meer dan een paar 
regeltjes te typen, Het touchpad is niet 
overdreven groot. De smalle muistoetsen 
reageren wat stroef, maar wel nauwkeurlg. 
Omdat het touchpad erg dlcht bij het toet¬ 
senbord ligt, loop je het risico om bij het 
typen per ongeluk de muispljl te verschui- 
vert. In de Synaptics-dnver kun je het ’tap- 
pen' op het touchpad gelukkig uitzetten. 

Omdat het Atom-platform speciaal is ont- 
wikkeld voor een laag energieverbruik bij 
gelijktijdlg lage productiekosten, haalt de 
processor bij dezelfde kloksnelheid sleehts 
ongeveer de helft van de rekencapadtelf 
van een Celeron en Core 2 en dergeNjke, 
maar profiteer^ die joist daarom weer van 
hyper-threading, Het resultaat daarvan is 
dat je ondanks deels lagere benchmarkre- 
sultaten er verbazend vlot mee kunt wer- 
ken. De grafische chip is gei'ntegreerd in de 
Intel chipset 945GME en heeft geen apart 
grafisch geheugen. De harde schijf van 80 
GB heeft een snelheid van 45 MB/s, wat nor- 
maai is voor deze tijd. Van de beschikbare 
ruimte wordt 8 GB in beslag genomen door 
een recovery-pa rtitie. 

Oudere programma's vormen daarom 
voor de El 210 geen enkel probleem en ook 
video's, eenvoudige spellen of royaal met 
flash-animaties uitgeruste websites werken 
naar behoren. Alleen programma’s die be- 
doeld zijn voor moderne desktop-pc's stellen 
je geduld behoorlijk op de proef, voor zover 
ze a! enigszins bruikbaar kunnen draaien. 

Het energieverbruik is laag, zodat de 
ventilator meestal uit blijft of zo zachtjes 
draait dat je die nauwelijks kunt horen. De 
0,4 sone onder voliedige belasfing is nau¬ 
welijks storend, het regeJmatig tikken van 
de harde schijf is hinderlijker. 

Ondanks het lage verbruik van 9 watt in 
de idle modus haal je nog geen drie uur op 


een acculading. Met het display op voile 
helderheid is dat zelfs minder dan 2,5 uur. 
De oorzaak hlervan is de met 3 cellen (24 
Wh) krenterig bemeten Li-Ion accu. Oor- 
spronkelijk zou er weilicht een accu met 
6 cellen meegeleverd worden, het op de 
Aldi-site genoemde gewicht van 1,2 kg 
lijkt daar in Seder geval op te wijzen, maar 
waarschijnlijk hebben de op dit moment 
opiopende accuprijzen roet in het eten 
gegooid. Nu hoef je weliswaar niet meer 
dan 1/1 kg te dragen, maar een dubbel zo 
lange accuduur was ons liever geweest* 
Waarschrjnfijk kun je later bij Medion de 
zwaardere accu nabestellen, 

De meegeleverde lichtnetadapter is met 
zijn 65 watt overdreven zwaar uitgevoerd, 
de El 210 trekt zelfs bij voliedige belasting 
en het gelijktijdig opladen van de accu 
nog geen 30 watt. In de meegeleverde tas 


past het samen met het notebook dan ook 
maar net. 

Met USB, LAN en WLAN zijn de be tang- 
rijkste aansluitingen aanwezig. Onhandig 
voor gebruik onderweg is het ontbreken 
van een UMTS/HSDPA-modem of in ieder 
geval Bluetooth om het modem van je 
mobieltje te kunnen gebruifcen. De VGA- 
aansluiting geeft een bruikbaar signaal, 
waarmee met resoluties tot 1680 x 1050 
redelijk te werken valt. Aan de WLAN-mo- 
dule met Draft-N zijn twee in plaats van de 
gebruikelijke drie antennes aangesloten, 
zodat je met een middelmatig bereik en 
dito snelheid genoegen moet nemen. De 
luidsprekers hebben een te vlakke klank 
om lekker van muzlek en video's te genie- 
ten. Na het Tosdraaien van een stuk of tien 
schroefjes kun je met wat handigheid de 
hele bodemplaat eraf halen. Daaronder zit 


Eee PC 900 praktijkervaringen 


Hoe je tegen de kleine netbooks aankijkt 
is helemaal afhankelijk van je uitgangspo- 
sitie: als je voor je mobiele computeractivi- 
telten tot nu toe aangewezen was op een 
pda of smartphone met een klein scherm- 
pje en (geen) toetsenbordje,dan is elk net- 
book een opluchtlng: een groter scherm en 
een volledig qwerty-toetsenbord. Als je de 
netbooks daarentegen vergelijkt met een 
standaardnotebook vallen ze in bijna alle 
andere opzlchten tegen, behalve wat be- 
treft de portablliteit. De Eee PC 900 past in 
zijn sleeve makkelijk in elke tas of rugzakje. 
Hfj weegt niet veel en biedt nagenoeg alle 
notebookfuncties. Een UMTS-modem mis 
ik niet zo, een ingebouwde gps-ontvanger 
en een ingebouwde digitale tv-ontvanger 
mis ik weL Dus die moet Ik er los bijkopen 
en maar hopen dat ik die geYnstalleerd 
krijg. 

Wat met de Linux-versie van de 900 niet 
lukte was inloggen op mijn (natuurlijk met 
WPA) bevelllgde draadloze network De 
WLAN-software lijkt wel WPA te onder- 
steunen, maar kan er in de praktijk toch 
niets mee. Dat betekent dat ik op Internet 
nog maar eens moet gaan zoeken naar een 
patch of workaround, hoewel er op forums 
voor zover ik kon zien geen men sen waren 
met dezelfde ervaring, 

Het toetsenbord is net te klein voor 
10-vingergebruik en dat is voor mij een 
groot nadeel, Het touchpad is daarente¬ 
gen prettig om mee te werken, vooral ook 
omdat je er met twee vingers op kunt wer¬ 
ken voor scrollen (verticaal) en zoomen. 
Fotos en video's bekljken gaat over het 
algemeen goed, al kan het af en toe wat 
haperen, 

Wat mij betreft is de 900 een flinke ver- 
beterlng ten opzichte van de 4G, maar is 
het voorlopig toch nog even wachten op 
de 10-inch-versie. 

Jan Mulder, redacteurc't 


Het feit dat het 12GB-flashgeheugen ei¬ 
gen lljk bestaat uit 2 delen heeft in de 
praktijk een htnderlijk nadeel. Op de C:- 
partitle van 4 GB staat XP Home geVnstal- 
teerd, waarbij er nog wat ruimte overblijft, 
Het grote voordeel van flashgeheugen is 
natuurlijk dat je computer lekker snel op- 
start van uit de slaapstandMaar die slaap- 
stand is standaard niet geactiveerd. Als je 
die inschakelt, wordt al vrij snel duidelijk 
waarom: het RAM van 1 GB moet dan in 
zijn geheel op de flashschljf terechtko- 
men, dus van de partitie van 4 GB ben je 
ook nog eens 1 GB kwijt voor het hiberna- 
tion-bestand. Dan kun je de swapfile wel 
naar D: redirecten, maar dan hou je nog 
niet veel ruimte op C; over, en begint Win¬ 
dows af en toe ook te klagen dat er weinig 
ruimte over is om bijvoorbeeld Service 
Pack 3 te installeren. In ieder geval moet 
je out-of-the-box a I meteen wat aanpas- 
sen aan de systeeminsteliingen en dat is 
niet meteen waar de doelgroep voor dit 
soort apparaten aan denkt. 

Ik zit zelf niet zo op een 10-inch-versie 
te wachten, Dan wordt het alleen maar 
weer groter en moeilijker mee te nemen, 
terwijl je er aan resolutie niets mee wint. 
Dan zou ik (lever meteen gaan voor een 
12-inch subnotebook met een resolutie 
van 1280 x 800, maar dat is dan wel weer 
een ander pnjssegment 

Dan gaat de voorkeur uit naar de 901, 
omdat die langer met een acculading kan 
doen en je dus niet meteen weer op zoek 
hoeft naar de voeding en een stopoontact 
als je net lekker op de bank zit, 

Maar laat Ik eerlijk zijn: het zijn leuke 
dingen om mee te speienJe kunt er over- 
al mee surfen, Skypen, MSN'en of wat rrtai- 
len, dus Ideaal voor wat meer informele 
commumcatre. Of je dat 350 euro waard 
is, moet je zelf bepaien. 

Noud van Kruysbergen f redacteurc't 


36 


c r t 2008, Nr. 9 







Hardware | Netbooks 


het geheugenslot, de WLAN-module en 
een 2,5“ harde schiji Alle drie zijn eenvou- 
dig te vervangen. 

Het aantal gemstalfeerde programma’s 
\s klein en zakelijk gehouden: WordPerfect 
Office X3 en Bullguard Internet Security, 

Conclusie 

Een Eee PC is nog geen vervanger voor 
een universeel notebook, zelfs niet voor 
de 15,4"-modelien uit dezelfde prijskiasse, 
ook al draatt Windows XP reddyk. Daar- 
voor zijn de schijfruimte, rekencapadteit 
en disptayresolutie te gering en misjetoch 
de dvd-drive. Ook subnotebooks die war 
gewicht en afmetingen betreft vergelijk- 


baar zijn, maar wel vele malen duurder, 
hebben op dat vlak meer te bieden. 

De Akoya E1210 is de meerprijs van 150 
euro ten opzichte van de goedkoopste net- 
books en 50 euro ten opzichte van de Eee 
PC 900 dubbel en dwars waard, Behalve de 
in het oog springende pluspunten van het 
grotere en lichtsterkere scherm, de 'echte' 
harde schijf met een fatsoenlijke inhoud 
van SO GB en het bruikbare toetsenbord, 
heeft hij ook minder opvallende voordelen 
als de snelle card reader, de flexibele touch- 
paddriver en de bruikbare VGA-uitgang, 
De nadelen zoals de zwakke accu en het 
ontbreken van een UMTS-moduIe of een 
digltale videouitgang zijn bij de huEdige 
lage prijs helaas niet te voorkomen, Maar 


Bluetooth of een minder zware lichtnet- 
adapter had de Medron toch wel mogen 
hebben. Niettemin is de Medion Akoya 
Min i El 210 op dit moment het aantrekke- 
lijkste netbook, waarbij de voordelen van 
dit supermobiele platform ook goed uitge- 
speeld worden. 

Netbooks mikken met hun zeer cornpac- 
te maten, lage gewicht en lage prijs vooral 
op een andere markt: ze willen het stan- 
daardplatform voor onderweg worden, 
een soort super-pda voor mobiele toegang 
tot je prive-gegevens en internet. Alleen 
hebben deze apparaten te weinig opties 
om online te komen.Tot dusverre kun je 
namelijk alleen via hotspots, WLAN thuis 
of met een via usb aangesloten mobieltje 
op internet komen, Mogelijkheden om via 
een Bluetooth-stick/mobieltje of rneteen 
via een UMTS/HSDPA-modem op de usb- 
poort (bv. Vodafone usb-modem: € 128) 
online te komen, ontbreken. Maar zelfs 
als je deze extra kosten bij de prijs optelt, 
biijven ze nog altijd veel goedkoper dan 
een subnotebook met geihtegreerd UMT5- 
modem. 

Bij de traditionele sub- en mininote¬ 
books worden zoveel mogelijk bestaande 
standaardtechnieken in een klein doosje 
gestopt, waardoor die aardig duur zijn. 
Dan blijkt hoe geraffineerd het idee is om 
van de grond af aan te beginnen en een 
goedkoop en klein platform te ontwerpen 
met niet meer functies dan strikt noodza- 
kefijk. Dat gaat dan ten koste van features 
als een interne dvd-brander, een display 
met 1280 x 800 pixels, een circa twee- tot 
driemaal snellere Core 2 Duo UIV, PCMCIA, 
5PDIF en een aansluiting voor een docking 
station. 

Het belangrijkste punt is dat je de gebo- 
den mobiliteit ook moet willen gebruiken, 
want dat is het enige voordee! ten opzich¬ 
te van goedkope standaardnotebooks. Die 
zijn meer dan tweemaal zo zwaar en veel 
groter en de meesten hebben een nog 
kortere accuduur. Maar voor ongeveer het- 
zelfde bedrag bieden ze een ingebouwde 
brander, een veel groter display, (meestal) 
meer harde schijfruimte, een 19mm-toet- 
senbord, drie- tot viervoudige rekencapa- 
citeit en meer aansluitmogelijkheden. 

De werefd van de netbooks is fimk in 
bewegmg. Alleen al de Eee PC modellen 
volgen eikaar in rap tempo op. Je hoeft 
geen astrologiecursus gevolgd te hebben 
om te kunnen voorspellen dat er binnen- 
kort (Kerst?) ook wel een Eee PC 1200 op 
de markt zal komen, met een resolutie van 
1280 x 800 en een harde schijf van 160 GB r 
en dan is de aansluiting met de reguliere 
notebooks helemaal een feit. 


Uteratuur 

[1] Jorg Wirtgen, Leuk voor onderweg, Mlninote- 
books met een 7"-scherm vanaf BOO euro, c't 
3/2008, p,38 

£ So ft link 0809034 ^ 


Merk-model 

Asus Eee PC 900 

Medion Akoya Mini 

El 210 

BesturSngssysteen 

Windows KP Home SP2 / Xandros Linux 

Windows KP Home SP3 

Meegeleverd 

liditnetadapter, opbergtas, recovery-dvd 

1 ichtnetadapter, opbergtas, recovery-cd r s 

Display 

8,9 inch (19,4 cm x 11,35 cm, 1024 x 600 
pixels, 134 dpi, 15:9, matt apperviakte) 

10 r 2 sndi (22,3 cm x 13,05 cm, 1024 x 600 
pixels, 11 7 dpi, 15:9, mat oppervlakte) 

Processor 

Intel Celeron M 353 ULV (0,9 GHz, enfcdwudige 
temp 512 KB L2-Cadie, Dothan-C, bij accuge- 
bruik 0,64 GHz} 

Intel Atom N270 (1,6 GHz,enkelvoudige kem, 
512 KB 12-cache, Diamondvifle) 

Chipset/Frontside-Bits 

Intel 910GML (met gefnieqreerde grafisdie 
chip GMA950)/ F5B400 

Intel 945GME (met gei'ntegreerde grafische 
chip GMA950) / FSB533 

Geheugen 

1 GB PQ-5300 (1 SO-DIWM-slot, maximal 

2 GB} 

1 GB PC2-53O0 [1 SO-DIMM-siot, maxfmaai 

2 GB) 

WLAN 

PCte: Atheros AR5007EG (IEEE 802.1 Wb/g) 

PCle: Ralink RT270O (a/b/g/Draft-N) 

Geluld/ LAN 

HDA: Reatek ALC662 1 PCte: Atheros L2 
(100-Mbit-LAN) 

HDA: Realtek / PCIe:Realtek RTLS102E (100 
MBit] 

Harde schijf 

2 x Asus Pfcfetm {A + 8 GB (Windows) / 4+16 
GB (Linux) onboard + MiniCard) 

Western Digital Scorpio (2,5 inch SATA, 80 GB, 
5400 mir 1 ) 

Toetsenbordhocgte / toetsafmetingen 

2,1 cm / 16 mm x 13,5 mm 

2,2 cm / 17,5 mm X 16,5 mm 

Gewicht / affnetingen 

0,98 kg / 22,5 cm x 17 r 4 cm x 3,7 cm 

1,13 kg / 26 cm x 18 cm x 3,8 cm 

Acm 

33 Wh, Lithium-ion 

24 Wh, Lithium-Ion 

Adapter 

3GW, 200 g, 8,4 cm x 3,4 an x 2,5 cm 

65 W, 393 g, 12,4 cm X 5,2 cm x 3,2 cm 

Aanstuitmgen (V = voorkatit, A = achterkant, L - links, R = redtts) 

USB / LAN / VGA / webcam 

2xR, 1 XL/L/ R 

2 x L, 1 x R / R / R / v 

Kaarter/uoedlng / Kenirngton 

fi (SD/SCftC/MMC) / A / R 

R (SD/SDHC/MMC/MS Pm/xD) / L / L 

Audio-out / -in / interne micrafoon 

UUS 

R/R/v^ 

Meetgegevens 

Accuduur 1Q0 / 2Q0 cd/m* / laadtijd 

3h(10,9W)/ca.2h 

2,7 h (9 W) / 2,3 h (10,BW] / 2,2 h 

Energieverbruik t>ij gebruik op liditnet 

14 W (onbelast) / 17 W (votbdast) / 1,3 W 
(suspend) 

13 W (onbelast) / 20 W (vol belast) / 1,1 W 
(suspend) 

Displayhdderbeid 

10... 102cd/m 2 (16stappen) 

10... 194 cd/m 2 (B stappen) 

Display verlkhtfng 

75 % [87 ... 116 cd/m 3 bij maximale helder- 
heid) 

77 % (170 ,.. 220 cd/m z bij maximale 
helderheid) 

Geruis met / zonder CPU-belasting 

0,2 sone / 0,7 wine (op 50 cm afctand) 

<0,1 sone/0,4 sone (op 50 cm afstand) 

Harde schijf lezen / schrijven 

33,9/4 r 2MB/s 

44,6 / 44,5 MB/s 

WLAN / 50/SDHC / xD / MS Iran 

26,1/0,9/10/16 MB/s 

20,9/3,6/9,6/16,9/7,2/14,6 MB/s 

Bouton van SEE / U5B-HDD / -stick 

s/ !>/ 

^/^/v 

CineBendi Z 00 J/R 10 /JDMark 03 

113/715/480 

134/843/619 

Beoordeling 

Accutijd/ rekencapadteit 

0/9 

©/© 

Ergonomie/ geFuidsproductie 

0/0® 

o;@® 

Lfftrusting / display / helderheid 

©/©/© 

©;©/©© 

Prijs 

Advies- / straatprijs 

€349 

€399 

©©zeeigoed ©gned OvDtdoende ©slechl 0©zeersletht </aanwttig - 

niet sanwezig g.o. geen opgave 


c't 2008, Nr. 9 


37 







Uw business met 


■ , t t/ -it. 


fcj l | 

l I ' 

r 

. ••'•" ■■ i*. Ur- ■ i ’ ;f! - * ‘ ,• ,li 

' ■ v‘ o' i - ' . j* igs£>$: * . • - r,r ^ * ffi 


*■ -•• 1 - .’" : ~. ; v.V ' . ,/i'.a?o 



Professionele hosting-oplossingen voor het mkb. 

Hoogste kwaliteit en maximale veiligheid zijn de basis 
voor een succesvol optreden op bet web. 

Daarnaast wilt u zelf aan de slag kunnen en de controle 
behouden: met makkelijk te gebruiken web tools 
voor professioneel resuttaat en een overzichtelijk 
kostenplaatje. En dat is wat wij bieden - niet minder! 



STRATO Hosting 


• 3 domeinen inclusief 

• 2.000 MB webspace 

• 200 postvakken voor e-mail 

• vele handige webtools 

- Communicator complete communicatie 

- MobilePages sitebuilder mobiele websites 

- BackupManager voor online backups 

- Sitebuilder bouwdoos voor websites 


BdeefieMhoenjattelH ^**' 5 

een eigen website n vsitebuildei 
Zonder verplichtingen: sttaW.nl/srteD 


Google 


Hot tegced (bijv. € 100 bt] fastening PremhimShop) gcldr ata voor nieuwe 
AdWfords'kfcnten hi wor accounts die niet odder zijn dan 14 dagen. SetupLosten 
€ 5, Seen minimum comractperiade of veptithfang tat -adv&tentifehsredtiigeri. 
Actie geldlg fol3t4}B-2003. 


Bel gratis: 00800 800 700 70 












STRATO 

The European Web Host 


voile kracht op het web! 





STRATO Webshops 

/ Snel & makkelijk in te richten 

/ Design-templates voor elke branche 

/ Alle winkelfuncties kant-en-klaar 

/ Zonder software-installatie 

/ Snelkoppelingen naar vele partners 

/ Incl. Google AdWords tegoed 

/ Incl. groot hosting-pakket met 
domeinen, webspace, e-mail en meer! 



**« 

■ r:i> jzm 


WELKOM! 

n i a 

IrrhI “ ll " 1111 

1 "t*** 





tl.#? 

4t 


trJIM- n,VM- 


Betrouwbare partners voor marketing, betaling & logistiek geintegreerd 

efcpr 


compatible 

{application 


PayPal 



Wc ihip Tmc 

with LIPS IUIJ 


kelkoo 




“vmivi "i 




ACTIE! 


Ga voor de eerste plaats bij Google! 

Google zorgt ervoor dat uw ondememing op internet gevonden wordt. 

Ga meteen voor de bovenste positie met gratis Google AdWords tegoed voor uw eerste campagne! 


STRATO Hosting - 
kwaiiteit, service en gemak 


www.strato.nl 












































Games | RPG, Autorace 


Het grote onbekende 

Het spel Mass Effect speelt zich 
af in een groot en futuristisch 
universum dat door allerlei bui- 
tenaardse rassen wordt bevolkt. 
Het spel is ontwikkeld door de 


Mass Effect 


Uitgever 

Electronic Arts, 
www.electronicarts.nl 

Besturingssysteem 

Windows XP/Vista 

Hardware-eisen 

PC met 2,4(sc)/2 (me) 
GHz epu, 1 (XP) of 2 
(Vista) GB RAM, 15 GB 
schijfruimte,videokaart 
met 256 MB en on- 
dersteuning voor Pixel 
Shader 3.0 

Kopieerbeveiliging 

SecuROM 

Multiplayer 

Nee 

Spelen zonder beheer- 
dersrechten 

Ja 

Taal 

Engels (handleiding 
in NO 

Graphics 

© 

Geluid 

0© 

Plezier op lange 
termijn 

®© 

Technischeaspecten 

O 

Advies-/ straatprijs 

€50 


©©zeer goed ©goed Ovoldoende 
© slecht ©©zeerslecht 


www.peqi.mfo 




rollenspelspecialisten van Bio¬ 
ware, die eerder tekenden voor 
toptitels als Baldur's Gate en Ne- 
verwinter Nights. In november 
2007 is Mass Effect al verschenen 
voor de Xbox 360 en deze zomer 
dus voor de pc. 

Je kruipt in de huid van Com¬ 
mander Shephard. Samen met je 
team strain je allerlei planeten af 
in de strijd tegen ene Saren. Hij 
is de leider van een rebellerende 
factie die een oorlogszuchtig ras 
inzet om de absolute heerschap- 
pij te krijgen. Aan het begin 
van de game kun je de figuur 
van Shephard naar eigen 
inzicht invullen: klasse, psy¬ 
chologist profiel, etc. Met 
verschillende instellingen 
krijg je weer een andere 
spelervaring. 

Het RPG-systeem is 
eenvoudig. Je spaart er- 
varingspunten als je de 
doelen haalt en daarmee 
ga je na verloop van tijd 
een level omhoog. Een 
paar punten mag je daarbij 
in je personage investeren 
voor bijvoorbeeld nieuwe 
wapens. Behalve verschil¬ 
lende wapens en body 




armour zijn er ook psi-krach- 
ten die je kunt gebruiken. 
Daarmee kun je hinder- 
nissen opwerpen of 
tegenstanders door de 
lucht gooien. 

Ervaringspunten scoor 
je niet alleen door te 
vechten, want ook als je 
goed gebekt bent, kun 
je met onderhandelen 
een heel eind komen. 

Het verhaal is boeiend 
van begin tot eind en de 
wereld waarin je jezelf 
begeeft, is geloofwaardig 
neergezet. De gameplay 


is toegankelijk voor ongeoe- 
fende gamers. Mass Effect is een 
must-have voor liefhebbers van 
ruimte-RPG's. De besturing is 
goed, het verhaal en de dialo- 
gen zijn van hoog niveau en je 
kunt veel keuzes maken die het 
spelverloop beinvloeden. In het 
spel kun je zelfs (intieme) rela¬ 
tes aanknopen met aliens en dit 
leidde al tot allerlei discussies in 
het conservative Amerika. Zoals 
voor veel moderne games geldt, 
heb je voor Mass Effect wel een 
stevige pc nodig om optimaal 
van de graphics te kunnen ge- 
nieten. 


Met gierende banden 



Haarspeldbochten, opduikende 
hindernissen, keiharde competi- 
tie en broodnodige premies. Het 
racen is bij Race Driver: Grid 
niet makkelijk maar het levert 
wel flink geld op. 

In het spel begin je je carri- 
ere in dienst van andere teams. 
Als je dat goed doet, kun je per 
race een paar duizend dollar 
opstrijken. Maar dat is nog maar 
het begin. Het wordt pas echt 
spannend als je met je eigen 
team in het internationale 
racewereldje mee kunt 
draaien. At 


Het spel is vooral indrukwekkend 
door zijn spectaculaire grap¬ 
hics. Of je nu tussen de loodsen 
van een industrieterrein rijdt of 
door het centrum van een stad, 
het ziet er allemaal levensecht 
uit. Helaas heb je je aandacht 
voor de voile 100% bij het racen 
nodig, zodat je nauwelijks van 
de omgeving kunt genieten. 


De tegenstanders zijn bikkelhard 
en deinzen er niet voor terug om 
je tegen de vangrail te duwen, 
zolang dat niet te gevaarlijk is 
voor hun eigen voertuig. Het 
schademodel zorgt ervoor dat 
iedere botsing duidelijke spo- 
ren achterlaat. Bij een frontale 
botsing vliegen de bumpers en 
andere delen van de carrosserie 
wild in het rond. En als je met het 
voorwiel de afzetting een beetje 
te hard raakt, kun je niet meer 
sturen waardoor het tot enkele 
meters voor de finish vaak nog 
heel spannend kan zijn of je de 
eindstreep haalt. 

Het is alleen jammer dat de 
ontwikkelaars de physics engine 
van 'Colin McRae Dirt' als basis 
hebben gebruikt. De bekende 
minpunten van deze engine 
komen ook hier weer naar voren: 
de wagens reageren te heftig op 
stuurbewegingen en gaan snel 
^dwars. De rem- 
™ men zijn daar- 
entegen weer te 
goed, zelfs als je 
met voile snelheid 
remt, blijft de auto 


recht in het spoor. Praktisch 
puntje: probeer niet te racen met 
het toetsenbord, je hebt echt 
een stuurtje en pedalen nodig. 


Race Driver: Grid 

Uitgever 

Codemasters, www. 
codemasters.nl 

Besturingssysteem 

Windows XP/Vista 

Hardware-eisen 

PC met 3 GHz epu 
of multicore, 2 GB 
RAM.videokaartmet 
256 MB 

Kopieerbeveiliging 

SecuROM 

Multiplayer 

LAN, internet (12; 
alleen op Codemas- 
ters-servers) 

Spelen zonder beheer- 
dersrechten 

Ja 

Taal 

Engels (handleiding 
inNL) 

Graphics 

©© 

Geluid 

© 

Plezier op lange termijn 

© 

Technische aspecten 

© 

Advies-/straatprijs 

€50 

©© zeer goed © goec 

1 © voldoende 

©slecht ©©zeerslecht 




40 


c't 2008, Nr. 9 
















Online | Websites 



Online 



■ S3 ft QA 



kunt bekijken, Daarbij kun je dan niet alleen 
uit de verschillende tenderers voor Open- 
Streetmaps kiezen, maar ook de straat- en 
luchtfotoweergave van Google Maps. 

In het llnkerframe navigeer je in de kaart 
Het andere frame wordt vervolgens automa- 
tisch via JavaScript gesynchroniseerd. 

Het is niet alleen interessant om de concur- 
renten met etkaar te vergelijken. Soms vullen 
ze eikaar ook goed aan, bijvoorbeeld bij het 
voorbereiden van de fietstocht voor komende 
20 n dag. 

http ://g e o .to pf.org 

Online Ajax 



in het virtuele museum reclame terugvinden 
waarvan je was vergeten dat die bestond - of 
waarvan je had gehoopt dat je die nooit hoef- 
de te zien. Maar het is een geweldlge reis terug 
in de tijd om te zien hoe de redamestijlen in de 
loop der tijd zijn vera nderd. Wie herinnert zich 
niet meer de verkiezingsaffiche 'Ontwapenend r 
van de PSP uit 1971? Die won zelf trouwens 
ook een verkiezing: de VerkiezingsAffichesVer- 
kiezing van het ReclameArsenaal. 


A star is born 

Als je voor een groter pubilek bekende mum¬ 
mers wilt nazingen, hoef je niet meer op het 
podium van een karaokebar te k Sim men. Met 
Mikestar heb je een virtuele geluidsstudio 
waarmee je het optreden kunt opnemen, ar¬ 
ch] veren en zelfs voor een beoordeling aan 
de wereld kunt presenteren. Afles wat je voor 
je karaokedebuut nodig hebt, is een browser, 
een webcam en een microfoon. De service 
gebruikt Flash, waarmee de muziek en de tek- 
sten tegelljkertljd op het beeldscherm worden 
weergegevert en de stem wordt opgenomen. 

Voordat je jezelf de eerste keer gaat opne¬ 
men, moet je je {gratis} registered Het scala aan 
artiesten’ loopt net ais in iedere karaokebar 
uiteen van griezelig slecht tot verrassend pro¬ 
fession eel. Je ziet bij veel tieners dat ze hopen 
dat Jerney Kaagman of Eric van Tijn van Idols 
af en toe meekijken of een talentscout van een 
casting-bureau. Vaak zijn de commentaren uit 
de community nog vermakelijker dan de ka- 
raokebljdrage zelf. Geen schoner vermaak dan 
leedvermaak, lijkt het devies. Om zelf te gaan 
zingen moet je dus wel even een drempel 
oven Op het moment van schrijven stonden er 
537 nummers online, maar er komen continu 
nieuwe bij. De beschikbare titels komen vooral 
uit de actuele popmuziek (bijv. Lemon Tree van 
Soundgarden of The Way!Am van Eminem) en 
oude popmuziek {Sempre Sempre van Al Bano 
en Homina Power of Comment ca vo van The 
Shorts), maar er zijn ook aparte fiedjes te vin- 
den als het openlngsnummer van de Muppets 
Show. 

www ,m i kesta r .co m 

Zoek de verschillen 

Op de website van Jochen Topf vind je naast 
de gebruikelijke Google-kaarten ook een 
aantal vrij beschikbare wereldwijde straat- en 
ftetskaarten uit het Open Street maps-project. 
Het leukst is dat je bij Comparing Maps twee 
kaarten van hetzelfde gebied tegelijkertijd 


Lang was programmeren van websites eigenlijk 
niet meer dan schrijven. Inmiddels is daaraardig 
wat verandering in gekomen waarvoor niet al- 
feen JavaScript verantwoordelijk is, Een recente 
ontwikkeling bij het prog ram meren van websi¬ 
tes is Ajax, wat staat voor Asynchronous Java¬ 
Script and XML Het is niet altijd even eenvoudig 
om je eigen JavaScripts goed te programmeren 
ente testen. 

Dan helpt Ajax Daddy. Op de website vind je 
een grate hoeveelheid Ajax-code om je website 
op te leuken en kun je het effect van je aanpas- 
singen ook meteen testen. De Ajax-code staat 
namelijk niet alleen in een tekstbox die je kunt 
kopieren; je kunt de code daar ook veranderen 
en dan direct het effect bekijken. Dat hoef je dus 
niet eerst in je eigen site te testen. 

www.ajaxdaddy.com 

Reclame voor reclame 

In landen als de V.S. werd reclame al veel eer- 
der beschouwd als een cultureel goed. Dat 
kwam in Europa pas duidelijk later op gang, 
Toch heeft bijna ieder Euro pees land wel een 
insteiling die de nationale geschiedenis van 
de reclame bijhoudt 

In Nederland hebben we hiervoor het 
ReclameArsenaal. Deze is in 2000 ontstaan 


w ww. reclamearsenaa I. n I 

Ver van huis 

Als je naar een andere wijk of zelfs een an¬ 
dere stad verhuist, is het in het begin altijd 
even zoeken: waar doe je de boodschap- 
pen, welke kroegen zijn er in de buurt, is er 
een bioscoop, waar kun je een beetje lekker 
wandelen, etc, WalkScore genereert voor 
een ad res een lijst met a I deze wetenswaar- 
digheden en berekent uit de afstanden daar 
naartoe een index. Deze walk score' is dan 
een maatstaaf voor de voetgangersvriende- 
lijkheid van je (potentiele) nieuwe adres. 

Het gaat overigens niet altijd even goed, 
vooral niet als de informatie van het kaart- 
materiaal niet klopt. Zo staat er in plaats 
van een aantal parken vaak eigenlijk park- 
eerplaats en als ons nieuwe huis echt meer 
dan 40 kilometer van de dichtstbijzijnde su- 
permarkt is verwijderd, is dat niet bepaald 
handig. Al met al krijg je van veel afstanden 
wel een goed beeld en kun je bijvoorbeeld 
je eigen woonplaats vergelijken met die 
van beroemdheden als Bill Gates, Jennifer 
Aniston of Brad Pitt (voordat ztj uit eikaar 
gingen), 

www. wa I k s co re , co m 


uit een fusie van het 
Nede Hands ReclameAr- 
chief en het Nederland- 
se Reclamemuseum, 
Het ReclameArsenaal is 
gevestigd in het inter- 
natlonaal Instituut voor 
Sociale geschiedenis te 
Amsterdam, maar de 
coJIectie kan - zover 
beschikbaar - ook on¬ 
line worden bekeken. 

Er zijn meer dan 
33,000 voorwerpen 
te bekijken uit meer 
dan 150 jaar reclame- 
geschiedenis. Je kunt 





c t 2008. Nr 9 


41 
































Is je processor te langzaam, puilt je harde schijf ult of is je werkgeheugen te klein? Dan 
hoef je echt niet meteen op jacht naar een nieuw notebook. Hoewel een algehele revisie 
zoals bij een desktop-pc er niet inzit, is een aantal onderdelen relatief eenvoudig te 
vervangen. Het selecteren van de juiste componenten kan echter een struikelblok zijn, 
laat staan het vinden van een leverancier. 


M et de opkomst van note¬ 
books is er ook een hele 
eigen markt ontstaan 
voor notebookonderdelen: daar- 
om heeft elke zichzelf respecte- 
rende computerwinkel mobiele 
processors, notebookgeheugen 
(SO-DIMM's), 2,5"-schijven in huis. 
Met een beetje geluk tref je zelfs 
SlimLine-drives of WLAN-kaartjes 
aan. Als consument profiteer je bo- 
vendien van de kostendruk op de 


notebookfabrikanten, waardoor 
die gedwongen worden meer van 
standaarden gebruik te maken. 
Daardoor hoeven er geen propri- 
etaire technieken te worden ont- 
wikkeld en kan een fabrikant snef- 
ler van leverancier wisselen. Deze 
trend zet zich nog steeds voort: de 
verbinding tussen het display en de 
grafische chip zou hiema wel eens 
aan de beurt kunnen zijn, want de 
huidige LVDS-interface (Low Vol¬ 


tage Differential Signaling) is niet 
flexibel genoeg om snel panels tus¬ 
sen verschillende notebookmodel- 
len te kunnen uitwisselen. 

In dit artikel beschrijven we 
welke componenten volgens de 
huidige stand van de techniek 
uitwisselbaar zijn, hoe je de juiste 
onderdelen kunt vinden en welke 
voordelen een notebookupgrade 
biedt. In het volgende artikel (p. 
50) laten we stap voor stap aan 


de hand van foto's zien hoe je je 
notebook uit elkaar haalt en weer 
in elkaar zet. 

Bij zaken waarvoor geen stan- 
daard of formfactor bestaat, 
bijvoorbeeld bij notebookmoe- 
derborden, touchpads of toet- 
senborden , heb je niet altijd een 
mogelijkheid om te upgraden. Bo- 
vendien willen de fabrikanten zich 
van elkaar onderscheiden en ande- 
ren niet van de lucratieve handel 
in accessoires laten meeprofiteren. 
Om die reden zijn er ook nauwelijks 
standaarden voor verwisselbare 
modules, dockingstations, accu's, 
voedingen en behuizingen. 

Dat zulke onderdelen soms 
toch tussen verschillende merken 


Oude notebooks met nieuwe onderdelen opknappen 


42 


c't 2008, Nr. 9 







Praktijk | Notebook ombouwen 



uitwisselbaar zijn, komt omdat 
notebookfabrikanten hun onder¬ 
delen soms bsj dezeifde barebo- 
neproducenten (ODM, Original 
Design Manufacturer) haten. De 
intentie van de fabrikanten is 
echter vooraf om kosten te spa- 
ren blj design en productie en 
niet zozeer om voordelen voor 
de eindgebruiker te creeren, Een 
fabrikant heeft tenslotte liever 
dat je een nieuw notebook koopt 
dan dat je je oude notebook een 
tweede leven schenkt 

Garantierisko 

Als je zelf aan je notebook gaat 
sleutelen, loop je natuurlijk het 


c't 2008, Nr. 9 


risico dat je de garantie op je 
notebook kwijtraakt. Vaak krijg je 
problemen als je schade wilt gaan 
verhalen die veroorzaakt kan zijn 
door 'ondeskundige 1 ombouw- 
acties. Als je veel geld hebt gesto- 
ken in garantteverlenging, kun je 
de voorwaarden beter eerst even 
grandig nalezen. 

Volgens de wettetijke garantie 
waar de verkoper zich aan moet 
houden, is het meestal geen pro- 
bleem om de onderdelen die di¬ 
rect onder de afdekplaat zitteazelf 
te vervangea Dit geldt ook voor 
de componenten waarvan in de 
handleiding staat hoe je ze moet 
uitwisselen. In de praktijk blijft dat 
meestal beperkt tot het geheugen 
en de harde schijf. Als bijvoorbeeld 
het display kapot gaat moet de 
verkoper die binnen de garantle- 
termijn vervangen - ook at heb je 
er zelf extra geheugen bygezet. Als 
de verkoper echter kan aantonen 
dat het display kapot is gegaan 
omdat je zelf aan het klussen bent 
geslagen, figt het natuurlijk alle- 
maal anders. 

Het koopcontract kan meestal 
pas worden ontbonden als de 
verkoper na een redelijk aantal 
reparaties het probleem nog niet 
goed heeft kunnen oplossen. De 
verkoper heeft het recht reparatie 
te weigeren als het notebook zich 
niet meer in de originele staat be- 
vindt kortom als je de originele 
onderdelen hebt vervangen en 
die inmiddels al hebt weggege- 
ven of doorverkocht, Als je je pas 
gekochte notebook zelf naar 4GB 
RAM wilt uitbreiden, omdat je de 
upgrade-opties bij de verkoper te 
duur vindt kun je de vervangen 
geheugenmodule beter gedu- 
rende de gehele wettelijke garan- 
tietermijn bewaren. De minimale 
geheugenuitrusting van 1 x 512 MB 
zou tweedehands toch maar een 
paar euro opbrengen. 

De fabrieksgarantie is weer een 
ander verhaal, Hieraan kan de fa¬ 
brikant al zijn eigen voorwaarden 
stellen. Aangezien de fabneksga- 
rantie meestal verder gaat dan de 
wettelijke garantie (in elkgevalqua 
looptijd), sluiten veel fabrikanten 
aanpassingen door de klant zelf uit 
van garantie. Enkele fabrikanten 
stellen zich gelukkig net zo cou- 
lant op als bij de wettelijke garan¬ 
tie: zolang een beschadiging niet 
is veroorzaakt door eigenhandig 
ingrijpea wordt het notebook als- 
nog gerepaneerd Dit staat meestal 
in de meegeleverde documenta- 
tie. Loop je Itever helemaal geen 
risico's - bijvoorbeeld omdat je de 
garantie hebt uitgebreidt - en wil 


jeje notebook toch upgraden,dan 
kun je dat beter aan een gespeciali- 
seerd bedrijf overlaten. 

Daarmee voorkom je meteen 
een ander probleem: het kan na- 
melijk gebeuren dat je notebook 
niet met bepaafde nieuwe onder- 
delen overweg kan. Ook al heb je 
ze van tevoren nog zo zorgvuldig 
uitgezocht.Weliswaar voldoet elke 
nieuwe notebookgeneratie beter 
aan de standaardea toch is het 
vaak erg lastig om te zeggen of 
een component met je eigen note¬ 
book zal samenwerken. Het is dan 
ook verstandig om met de leve- 
rancier van de nieuwe onderdelen 
af te spreken dat je ze kunt omrui- 
len of om de onderdelen online te 
bestellen. Als het ombouwen dan 
mislukt, kun je gebruikmaken van 
de teruggavetermijn van 7 werk- 
dagen na levering van het product 
volgens de wet 'Kopen op afstand'* 
Je kunt ook direct naar een service- 
bedrijf stappen en hen de onder¬ 
delen faten kopen en inbouwen. 
Sommige handelaren verkopen 
voor notebooks geen losse geheu- 
genmodules meer, maar bieden 
wel aan om ze gratis in te bouwen 
entetesten. 

Geheugen 

De simpelste en meest effective 
manier om een ouder notebook 
sneller te maken, is om meer werk- 
geheugen inbouwen. De stap naar 
1 of2GBmerkje direct Zeker als je 
gebruik maakt van zware program- 
ma's of meerdere programma's te- 
gelijk actiefhebt 

Alle moderne notebooks ge- 
bruiken SO-DIMM n s volgens de 
DDR2-standaard {SO staat voor 
Small Outline)* Snel DDR2-800 ge¬ 
heugen (PC2-64G0) zal pas over 
enlge tijd door de chipsets worden 


CPU-Z geeft 
onder het 
tabblad 'SPD' 
exact aan welke 
geheugenmodule 
in welk slot 
zit r hiereen 1 
GB PC2 4300- 
module (DDR2). 
Onder 'Memory' 
staat - hoewel 
niet 100 procent 
betrouwbaar - of 
hetgeheugen 
in de interleave- 
modus fdual') 
werkt of met 
('single')* 


ondersteund, namelijk door het 
begin juni door AMD geintrodu- 
ceerde Puma-platform (metTurlon 
X2 Ultra-processor) en door Intels 
P45/G45 -c h i psets (Mo n te vi na), 
Met alle andere notebooks kun je 
bij DDR2-667 (PC2-5300) btijven. 
Voor nog oudere systemen kun je 
DDR2-533 (PC2-4300) gebrulken. 
Ook nieuwere modellen werken 
daarmee, zij het wat langzamer, 
maar dat is nauwelijks meetbaar. 
Ook hetverschil in prijs is minlmaal. 
Momenteel betaal je bij picco.nl 
voor 1 GB 533-geheugen zelfs drie 
euro meer dan voor 667. De snel- 
lere geheugen modules lopen ook 
bij een lagere kioksnelheid zonder 
problemen. 

Enkele oudere notebooks heb- 
ben nog DDR-SODIMM's. Deze 
modules zijn momenteel ongeveer 
twee keer zo duur als DDR2 en on¬ 
der ling niet urtwisselbaar.De mees- 
te notebooks met Intel Pentium 
4-processor hebben DDR-geheu- 
gen nodig; de overstap op DDR2 
kwam bij de Centrino-notebooks 
(Pentium M, Core, Core 2)* In note¬ 
books met AMD-processor werd 
DDR-geheugen nog wat langer 
gebruikt Ook de combinatie van 
Pentium M en DDR-geheugen slots 
komt voor* Je zou zelfs hier en daar 
nog een apparaat kunnen vinden 
met PC133-techniek, de voorioper 
van DDR, Maar intussen kosten 
PC133-50-DlMM's bijna drie keer 
zoveel als DDR2-moduies, zodat 
upgraden van zulke oude appara- 
ten nauwelijks nog zin heeft 

Meestal kun je softwarematig 
achterhalen wat voor soort geheu¬ 
gen er in het notebook zit Hier- 
voor heb je wel wat extra software 
nodig, want het Apparaatbeheer 
van Windows geeft onder 'Opslag- 
controllers' alleen de schijfcontrol- 
lers aan, De hoeveelheid geheu- 


CKl | Csqhft | Matnfrwd \ Mamor, j j 

. MwwrvSkJtSefedion 

S3] 




Module Sees 1024 

Max Bandvrtth j fC24300 (26SMHi) 
Samsung 


Correction ; 

l&iftmiA r 


P*rt Number M4 70T29 S3CZ3-CD 5 
Serial Number 


F75S3930 


SPC- E^ . _/ 

Wfesk/Vesr f 467 06 


Timings Table 


CAS# Latency 


Cc^rmefid fv-dE 


r 

200 MHz 


l 

f 

3.0 

40 

1 5-0 


3 

4 

4 


3 

4 

4 

r 

e 

! ii 

r i « r - — 



"j—is— 

f IS f 


, 

1 ,s V 

j 18V 

1 lev j 


CPU-Z 


Or. 


43 










































Praktijk | Notebook ombouwen 


gen kun je nog wel met Windows 
achterhalen, maar voor het type 
geheugen heb je toch echt tools 
als CPU-Z of Everest nodig (zie soft- 
link). Deze geven veel gedetailleer- 
dere informatie. 

Als je het helemaal zeker wilt 
weten, moet je een blik werpen 
op de ingebouwde geheugenmo- 
dules zelf. DDR2-modules hebben 
'PC2-' voor de snelheidsaanduiding 
staan (PC2-5300). DDR-modules 
dragen aanduidingen als 'PC2700' 
of alleen '2100' of zoiets. Voordat 
je gaat bestellen, moet je sowieso 
eerst je notebook openschroe- 
ven. Dan kun je namelijk zien of er 
mini- of micro-SO-DIMM's inzitten. 
Die laatste worden in sommige 
subnotebooks gebruikt. Deze mo¬ 
dules zijn duidelijk een stuk smal¬ 
ler dan de 6,7 cm brede DDR- en 
DDR2-modules. Tevens zie je bij 
het openschroeven ook de positie 
en het aantal slots. Het overgrote 
deel van de notebooks heeft twee 




Geheugenmodules: bij PCI00/ 
PCI 33 (boven) zit de inkeping 
bijna in het midden. Bij DDR 
(eronder) en DDR2 (de twee 
daaronder) zit de inkeping 
dichter bij de rand. DDR en 
DDR2 kun je alleen door het 
etiket uit elkaar houden. De 
veel smallere Micro-DIMM's 
(onder) voor subnotebooks 
zijn alleen in kleinere capaciteit 
verkrijgbaar. 


slots, die achter een klepje aan de 
onderkant verborgen zijn. Zitten 
ze daar niet dan zitten ze verstopt 
onder het toetsenbord en zul je 
dat eerst moeten verwijderen.Veel 
subnotebooks hebben maar ££n 
geheugenslot Vaak zit de rest van 
het geheugen dan op het moe- 
derbord gesoldeerd en kun je dat 
niet verwisselen. Een paar oudere 
17"-reuzen hebben vier geheugerv- 
slots. 

Over het algemeen kun je het 
best twee identieke geheugen¬ 
modules inbouwen - DDR2-kits 
zijn in alle gangbare formaten 
verkrijgbaar - maar een absolute 
voorwaarde is dit inmiddels niet 
meer. Veel Intel-chipsets en AMD- 
processors schakelen bij gebruik 
van twee identieke modules au- 
tomatisch om naar de snellere 
interleave-modus, maar meestal 
is die snelheidswinst nauwelijks 
meetbaar of merkbaar. Wanneer 
een notebook met onboard grafi- 
sche chip een of twee beeldscher- 
men met hoge resolutie aanstuurt 
en daarbij geheugenintensieve 
berekeningen of 3D-spellen draait, 
kan de interleave-modus wel voor 
wat meer snelheid zorgen. In alle 
andere gevallen zal die echter ge- 
durende de levensduur van het 
notebook minder tijd besparen 
dan dat je kwijt bent aan het lezen 
van dit artikel. 

Hoe nieuwer het notebook en 
hoe kleiner de capaciteit van de 
modules, des te groter de kans dat 
diverse modules (zelfs van uiteen- 
lopende capaciteit) goed zullen 
samenwerken. Combineer je een 
oude, originele module met een 
gloednieuwe dan kan dat wel voor 
problemen zorgen [1], 

Kansspel 

De maximaal bruikbare capaciteit 
van de modules is niet altijd met 
zekerheid te bepalen. Zo zijn er 
inmiddels modules op de markt 
die er ten tijde van de oudere chip- 
sets en notebooks nog niet waren, 
maar die desondanks vlekkeloos 
werken. Het gevolg is dat je note¬ 
book nu twee keer zoveel geheu¬ 
gen zou kunnen gebruiken als in 
de specsheet wordt aangegeven. 
Anderzijds zijn er voor de maxima¬ 
le uitrusting van sommige chipsets 
modules nodig die een speciale 
opbouw hebben en misschien niet 
meer te vinden zijn. Dit soort syste- 
men herkent van nog wel verkrijg- 
bare modules dan slechts de helft 
van de capaciteit of nog minder. 

DDR2-SO-DIMM's met 4 GB die 
bij enkele zaken al verkrijgbaar zijn, 


zouden in veel notebooks met Intel 
Mobile 965 of ATI Radeon Xpress 
1250 moeten werken. Met twee 
modules van elk 2 GB kunnen Intel 
945-chipsets (m.u.v. de energie- 
zuinige versies 945 GMS/GSE) en 
de ATI Xpress 1100 en 200M over- 
weg. Notebooks met Intel 915- en 
855-chipsets zijn beperkt tot 2 GB 
(915 GMS: 1 GB) en nog oudere 
met 815-chipsets tot 512 MB. 

Maar zelfs als je weet wat de 
theoretische en praktische moge- 
lijkheden van de geheugencontrol- 
ler zijn, dan weet je nog steeds niet 
zeker of een los gekochte module 
ook daadwerkelijk gaat werken. 
Want een slordig moederbordont- 
werp of beperkingen van het BIOS 
kunnen het gebruik van bepaalde 
modules dwarsbomen. Bij AMD- 
systemen zit de geheugencontrol- 
ler overigens niet in de chipset, 
maar in de processor. De onduide- 
lijkheden zijn verder hetzelfde. De 
meeste Athlon- en Turion-note- 
books zouden zonder problemen 
met minimaal 4 GB moeten kun¬ 
nen samenwerken. 

Niet alle conflicten hebben 
meteen tot gevolg dat een note¬ 
book niet wil booten of tijdens 
het opstarten crasht. Daarom is 
het slim om na het inbouwen van 
geheugen wat tests uit te voeren. 
Hiervoor bestaan speciale tools 
zoals Memtest86+ (zie softlink). 
Deze vinden niet met 100% zeker¬ 
heid alle geheugendefecten, maar 
als ze iets vinden is er ook echt iets 
mis. Om bestaande conflicten van 
nieuwe te onderscheiden, is het 
aan te raden om zowel voor als na 
de inbouw een test uit te voeren. 

Als je hierbij tegen problemen 
aanloopt, zijn je mogelijkheden 
om er wat aan te doen echter 
heel beperkt. In vrijwel geen enkel 
notebook-BIOS kun je namelijk de 
instellingen van de geheugenti- 
mings aanpassen. Wat je wel kunt 
proberen is om het BIOS te upda- 
ten, de geheugenmodules van 
slot te verwisselen of de modules 
gewoon een voor een uit te pro¬ 
beren. 

Als je geen zin hebt in dit soort 
experimenten, kun je je geheugen¬ 
modules direct bij de notebookfa- 
brikant kopen of bij een aanbieder 
van geheugenmodules die per 
apparaat gecertificeerde modules 
heeft. Een grote keuze biedt bij- 
voorbeeld Kingston (zie softlink). 

Zet je er meer dan 3 GB in, dan 
werkt dat alleen onder bepaalde 
voorwaarden. Dit komt door de 
eigenschap van pc-systemen om 
de adresruimte tussen drie en vier 
GB voor PCI-randapparatuur (in- 


clusief AGPVPEG-videokaarten) te 
reserveren. De geheugencontroller 
en het BIOS moeten het remappen 
van de daar gelegen geheugen- 
adressen naar een gebied boven 4 
GB ondersteunen. Verder moet er 
een 64-bit-besturingssysteem zijn 
geinstalleerd en moet de processor 
de 64-bit-instructies kennen. 

Van de mobiele processors 
van Intel zijn de Core 2 Duo, de 
500-serie van de Celeron M en de 
T2300-modellen van de Pentium 
Dual Core voor 64-bit-systemen ge- 
schikt. De Core Duo en de Pentium 
Dual Core T2000/T2100 kennen 
geen 64-bit-instructies. Memory 
remapping wordt overigens alleen 
ondersteund doorde huidige Intel- 
chipsets Mobile GM965 en Mobile 
PM965 (Santa Rosa). 

Onafhankelijk van de chipset 
ondersteunen alle notebooks met 
de AMD-processors Athlon 64 en 
Turion 64 indusief oudere single¬ 
core versies zowel 64-bit instruc- 
ties als memory remapping - als 
het BIOS tenminste meewerkt. De 
Mobile Sempron is in tegenstelling 
tot zijn desktopcollega beperkt tot 
32 bit 

Wat het besturingssysteem be- 
treft, heb je bij Mac OS X de min- 
ste problemen. Op systemen met 
minder dan 4 GB geheugen wordt 
namelijk ook de 64-bit-kernel gein¬ 
stalleerd. De 32-bit versies van Vista 
en Linux zijn niet naar 64 bit te up- 
g raden en moet je het systeem 
opnieuw installeren, wat overigens 
over het algemeen zonder proble¬ 
men verloopt (zie c't 6/2008). Een 
64-bit-versie van Vista van dezelfde 
versie (Ultimate, Home etc) is net 
als de gei'nstalleerde 32-bit versie 
legaal met dezelfde productkey 
te gebruiken, maar momenteel is 
er geen manier om voordelig een 
installatie-DVD aan te schaffen. 
Dan zul je toch ergens in je vrien- 
denkring een 64-bit-pionier moe¬ 
ten vinden. Het installeren van de 
64-bit versie van Windows XP is 
niet aan te raden (zie c't 6/2008) 

Harde schijf 

Bij het vervangen van de harde 
schijf krijg je meestal naast meer 
opslagruimte ook meer snelheid. 
Moderne schijven van minstens 
250 GB halen meer dan 50 MB/s, 
een snelheid die tot voor kort 
nog alleen aan schijven voor 
desktops was voorbehouden. 
De exemplaren tussen 120 en 
200 GB halen ongeveer 30 tot 
40 MB/s, wat notebooks met 
kleinere schijven eveneens dui¬ 
delijk vooruit helpt (zie ook het 


44 


c't 2008. Nr. 9 













Meer dan 350.000 gebruikers in Europa 


Unieke administratieve 
oplossingen met CRM en 

e-commerce 


Mamut Business Software biedt zeer uitgebreide function a I iteit, 
gebruiksvriendelijkheid en wordt aangeboden tegen 
% ' een zeer aantrekkelijke prijs. Onze bedrijfssoftware 

> *SS^**~ . dekt alle behoeften voor starters, kfeine en 

middelgrote ondernemingen. 


S PE CIFI EKE OPLOSSINGEN 



Mamut 

Boekhouding 


Mamut 

Web 


BOEKHOUDING 





Prijien vanaf Prijzen vanaf PrijJten vanaf Piijzen vanaf Prijzen vanaf 

€ 499 ,- € 219 ,- € 119 ,- € 99 .- € 119 ,- 


08004446666 


Bestel eenvoudig 
op onze website: 
www.itiamut.nl 


Alliurtt* F*itn«ri 

Motto* laZ' 

Kd| -AUCH5 


(uttMUTt * 

Business Software 



































































Praktijk | Notebook ombouwen 


artikel Schyvendans op p*84 in 
deze c't). 

Voordatje gaat inbouwen moet 
je nog er achter komen of er een 
Serial ATA (SATA) schijf of een tra- 
ditionele ATA (Parallel ATA, FATA} 
in je notebook zit* Ook dat is niet 
altijd eenduidig als je dat via Win¬ 
dows probeert te achterhalen. Als 
je in het Windows Apparaatbeheer 
in het menu Bee Id' de weergave 
op Apparaten op verbindmg' zet 
en ACPI-PC opent, versehijnt de 
harde schijf met adapter in het sub- 
item 'PCI-bus'. Zit de schijf aan een 
adapter die de naam 'SATA 1 heeft, 
dan is de zaak helder Hieronder 
vallen ookde Intel-adapters met de 
PCI-ID's 8086/2828 en /27C4 die in 
de compatibillteitsmodus draaien. 
De eerste gene rati e SATA-schijven 
was echter nog via een adapterchip 
met een PATA-adapter verbonden, 
Dit kom je niet via het Apparaatbe¬ 
heer te weten, dus zul je daarvoor 
de harde schijf moeten ultbouwen* 
Deze methode werd later ook nog 
gebruikt bij notebooks met chip- 
sets zonder SATA-ondersteuning 
en komt bij enkele chipsets van ATI 
voor. 

Niet afte notebooks met RATA- 
aansluiting kun je zomaar met 
schijven van willekeurige grootte 
uitbreiden, Bij bfjna iedere hog ere 
macht van twee stuit je op een 
probleem in het BIOS, de adapter, 
de PATA-specifkatie of in het be* 
standssysteem, De meeste note¬ 
books die vandaag de dag nog 
bruikbaar zijn, zijn waarschijnftjk 
niet meer gevoelig voorde 128-GB- 
bug, Op die manier moeten ook 
schijven met 160 en 250 GB zonder 
problemen werken, Grotere capa- 
cEteiten zijn alleen met een SATA- 
aansluiting verkrijgbaar. 

De 128-GB-bug is meteen een 
van de gemeenste, omdat die 
pas een tijdje na het upgraden 
aan het licht komt Pas wanneer 
er gegevens boven 123-GB-grens 
worden geschreven, belanden 
de gegevens als gevolg van een 
overflow echter in de eerste schljf- 
sectoren en overschrijven daar 
de partitietabel, de bootsector en 
het bestandssysteem. Hierdoor 
kan je harde schijf dan in e£n klap 
on bruikbaar zijn* Gelukkig treedt 
deze fout maar heel sporadisoh op, 
De 32-GB-bug kwam vaker voor, 
Deze had bij sommige notebooks 
met grotere harde schijven tot ge¬ 
volg dat ze niet meer wiiden op- 
starten. Bij and ere notebooks was 
deze bug eenvoudig te omzeilen 
door het besturingssysteem te in- 
sfaileren op een primaire partite 
die klelner was dan 32 GB, De dri¬ 


ver van het besturingssysteem kon 
dan zonder problemen toegang 
verlenen tot de andere partities, 
Voordat je begint met ombou- 
wen, is het daarom niet alleen de 
moeite waard om het BIOS naar de 
nreuwste versie te upgraden, maar 
is het ook praktisch om een blik te 
werpen op de lijst van opgeloste 
problemen (als die er is). Juist het 
oplossen van beperkingen in de 
omgang met grotere harde schij¬ 
ven staat daarin vaak beschreven. 

Dergelijke capaciteltsgrenzen 
zijn bij SATA - verb! ndingen niet 
bekend, behalve misschien als de 
harde schijf via een converter aan 
een PATA-adapter hangt. Bij note¬ 
books met zulke constructs is de 
kans echter klein dat ze last heb- 
ben van de 128-GB-bug, 

De meeste drlvebays zijn ge- 
schikt voor schijven met een maxi¬ 
mate dlkte van 9,5 mm. Als dit bij 
jouw notebook ook het gevat is, 
vernmjd dan exemplaren van 12,5 
mm dik, zoals de SOOGB-schijven 
van Fujitsu en Hitachi. Hetzelfde 
geldt als je met het idee speelt 
om een voordelige, externe 2,5" 
usb-schijf te kopen, deze open te 
schroeven en de schijf naar je note¬ 
book over te zetten. Ook hierbij 
worden namelijk vaak notebook- 
schijven van 12,5 mm gebruikt 
Om na het inbouwen van de 
harde schijf niet het hele bestu¬ 
ringssysteem opnieuw te hoeven 
installeren, kun je overwegen om 
een hardeschljfbehuizing met usb- 
aansluiting te kopen (uiteraard met 
de juiste PATA- of SATA-aanslui- 
tlng)* Deze heb je tegenwoordig 
a I voor nog geen 20 euro, Zelfs de 
speciale mode Elen met FireWire of 
eSATA kosten amper meer. Je ko- 
pieert dan gewoon de bestaande 
installatie naar de (extern aan- 
gesloten) nleuwe harde schijf en 
wisselt vervolgens de schijven om* 
De oude schijf kun je dan mooi als 
back-upmedium gebruiken. Zie 
hiervoor het kader 'Harde schij¬ 
ven klonen' op pagina 49. Minder 
geschikt voor langdurig gebruik, 
maar erg geliefd bij knutseiaars zijn 
de SATA-adapters waar je schijven 
van 2,5 en 3,5 Inch in kunt steken 
zonderte hoeven schroeven [2]. 

WLAN 

De eerste WLAN-modules ver- 
stuurden data volgens de IEEE- 
standaard 802.11b. Dat leverde 
een snelheid op van enkele hon- 
derd kilobyte per seconde. Voor 
de meeste intemetverb indln gen is 
dat genoeg, maar het is te weinfg 
als je regelmatig gegevens met 



Aan de aansluiting kun je 
SATA- {onder} en PATA- 
schijven (boven) makkelijk 
van elkaar onderscheiden, 
Uitbouwen moet je de schijf 
toch at 

lokale servers uitwisselt. 802.11 a/g 
verzendt bij een goede verbinding 
zo'n 2,5 MB/s en de nog steeds 
niet definitleve standaard 802*11 n 
ha a It onder gunstige om stand ig- 
heden meer dan 7 MB/s (in de 
praktijk vaak slechts 2 tot 4 MB/s). 
Dit maakt regelmatig back-uppen 
via het WLAN tenminste nog een 
beetje dragelijk 

Bij a lie notebooks zit de WLAN- 
unit op een meestal makkelijk 
be re Ik bare insteekkaart* Oudere 
notebooks gebruiken Mini PCI (6 
cm breed) en nieuwere de PCI- 
Ex p re ss-va riant MiniCard (3 cm 
breed)* Bij AMD-apparaten werd 
Mini PCI langer gebruikt Kaarten 
met 11g en 11n vindjein elke win- 
kel ruimschoots, Voor a lie kaarten 
zijn over het algemeen drivers voor 
Windows XP en Vista beschlkbaar, 
vaak zijn ze er ook zelfs voor Linux. 
Welke WlAN-chip je voor 1 1g ge¬ 
bruikt, maakt tegenwoordig niet 
veel meer uit* Maar bij 11 n is het 
de moeite om reken ing te houden 
met de aa n wezige WLAN ■ ha rd wa re 
en dan met name met de router/ 
access point [3]. Apple-gebruikers 
kunnen in eerste instantie beter op 
zoek gaan naar kaarten met chips 
van Broadcom en Atheros en van 
tevoren naar drivers uitkijken* 

Enkele notebooks verdragen 
niet zomaar elke insteekkaart. Dit 
komt omdat ze via een 8IOS-lock 
zijn ingesteld op de kaarten van 
de notebookfabrikant Vooral bij 
enkele oudere businessnotebooks 
van Lenovo en HP met Mini PO- 
kaarten tref je dit fenomeen aan* 
Een methode om achter deze 'han¬ 
dicap 1 te komen kennen we niet, 
de enige manier die wij weten is 
door er een andere kaart in te ste¬ 
ken en te hopen op het beste.Ook 
weten we niet hoe je dit probleem 
kunt omzeilen. 

lets vaker komt het voor dat 
de WLAN-module niet meer uit 
te schakelen Is als je de kaart hebt 


omgewisseld* Oorzaak hiervoor is 
de uitschakeltechniek die via een 
proprietaire uitbreiding van de 
kaartd river loopt of door een spe¬ 
ciale hardwarematige schakelmg 
op de kaart Meestal is daar geen 
oplossing voor; het WLAN staat 
dan dus altijd aan, wat ten koste 
gaat van de accuduur in omgevin- 
gen zonder WLAN. Als er wd een 
draadloos netwerk is, moet je de 
boel wat nauwkeuriger configu¬ 
re ren; anders gaat het mede ten 
koste van de veillgheid. Bij som¬ 
mige notebooks lukt het juist niet 
meer om het draadloze netwerk 
in te schakelen. In dat geval moet 
je je originele module blijven ge¬ 
bruiken, 

Zeldzaam zijn WLAN-kaarten 
met geintegreerde Bluetooth. Als 
je zo'n kaart omwisselt heb je dus 
ook meteen geen Bluetooth meer 
en WLAN-kaarten met Bluetooth 
zijn nauwelijks verkrijgbaar; behal¬ 
ve als reserveonderdeel voor pre- 
cies een bepaald model notebook 
en dat is dan meestal met dezeffde 
WLAN-standaard die je a I had, 

Een groter probleem zijn de an¬ 
tennas. Voor optimaal gebruik heb 
je bij 802.11 g twee antennes nodig 
en voor 802,11 n drie. In notebooks 
met de oudere standaard, is na- 
tuurlijk een antenne te weinig in- 
gebouwd. Ondanks dat werken 
de kaarten wel,je laat gewoon £en 
antenneaansluiting (welke dan 
ook) open* Onder gunstige om- 
standigheden haal je dan dezelfde 
snelheden als wanneer alle drie atv 
tennes aangesloten zouden zijn. Bij 
ongunstige omstandigheden loopt 
de snelheid terug naar het niveau 
van de vervangen standaard. 

Indien de aan wezige of nader- 
hand ingebouwde antennes a I- 
lemaal voor 2,4 GHz geschikt zijn 
(dus voor 802,1 Ig), moet je een 
11 n-adapter beperken tot 2,4 GHz 

- het best in de WLAN-driver van 
het notebook. Als je een antenne 
hebt die voor 5 GHz geschikt is 

- bijvoorbeeld voor de 1 la/g- 
combinaties - kun je deze frequen- 
tieband ook voor 11 n gebruiken, 
tenminste als je een router hebt 
die daarvoor geschikt is* 

Het Inbouwen van een extra 
antenne vormt op zich geen on- 
overkomeiijk probleem, maar het 
kost wel wat meer moeite dan 
een kaart omwisselen, omdat je 
meestal het notebookdeksel uit 
elkaar moet halen. Als daar ook al 
een webcam en de antennes voor 
UMTS of Bluetooth Inzitten, kan 
het allemaa! wat krapjes worden. 
Bovendien zijn losse antennes 
meestal moeilijk te vinden, en als 


46 


c't 2008, Nr, 9 





Praktijk | Notebook ombouwen 


dat al lukt, kosten ze behoorlijk 
wat. 

Als je een snellere WLAN-ver- 
binding wilt, ben je daarom vaak 
eerder klaar met een usb-stick of 
met een kaartje voor het Express- 
Card- of Card Bus-slot. Om sto- 
ringen te voorkomen, kun je dan 
beter de interne kaart uitschake- 
len of in geval van twijfei uitbou- 
wen. 

TurboMemory,tven UMTS 

Met zo'n Mini PCI- of Mini Card-slot 
kun je [m.u.v. bij notebooks met 
een BIGS-begrenzing) nog meer 
doen, maar slechts weinig daar- 
van kun je naderhand inbouwen. 
Dit betekent bovendien dat je bij 
oudere notebooks moet afzien 
van een draadloos network, omdat 
die meestal maar een slot hebben. 
Nieuwere mode lien met MiniCard 
beschikken vaak we3 over twee of 
drle slots. Sommige notebooks 
hebben een haffhoge MiniCard- 
bay die weliswaar elektrisch com- 
patibel is, maar een ander stekker- 
systeem heeft zodat de kaarten 
alleen in slots van hun eigen type 
passen. 

Voor Mini PCI bestaan maar en- 
kele los verkrijgbare kaarten;zo nu 
en dan kom je een tv-kaart tegen. 
Deze kun je weliswaar gewoon 
inbouwen, maar heeft zonder an- 
tenne geen ontvangst, Sommige 
notebooks zijn op een tv-kaart 
voorbereid en hebben een exter- 
ne antenneaansluiting. Soms zit 
er dan ook al een tv-module aan 
boord. 

In MiniCard-slots kun je Turbo 
Memory-kaarten inbouwen. Op 
dit moment zijn die met een maxi¬ 
male capaciteit van 1 GB te koop. 
In een eerstetest konden we geen 
enkeie snelheidswinst meten [4] # 
maar voor kaarten met hog ere 
capaciteit (die spoedig ust moeten 
komen) heeft Intel al een nieuwe 
driver in het vooruitzicht gesteld. 


Je kunt dan veelgebruikte pro- 
grammas in het Turbo Memory 
opslaan. Het Is handiger om die 
programma's gewoon te starten 
en actlef te laten, en het note¬ 
book in de suspend-modus te 
zetten (met uitschakelen). Turbo 
Memory is alleen zinvol als het 
werkgeheugen tot zijn maximum 
is geupgraded en dan nog niet 
voldoende is. 

Een andere toepassing voor 
Mini Cards is UMTS/HSDPA. Meest¬ 
al is het niet mogelijk om deze 
nog achteraf in te bouwen, omdat 
er geen antenne en slot voor de 
SfM-kaart op zrtten. Alleen in een 
notebook dat spedaal op UMTS is 
voorbereid (te herkennen aan een 
SIMkaart-slot dat meestal in het 
accueompartiment zit en aan een 
vrij Mini Card-slot met antenne 
daarnaast), kun je een UMTS-kaart 
inbouwen. Los te koop zijn ze nau- 
welijks. Een voorbeeld van derge- 
lijke notebooks zijn de mod erne 
Latitudes van Dell. 

Dvd-drive 

Vrijwel alle notebooks worden 
geleverd met dvd-brander. Als je 
hier wat aan wilt veranderen, over- 
weeg dan ook om geen model 
met schuiflade, maar meteen een 
slot-In-drive te kopen. Een cd-drive 
kun je het best vervangen door 
een dvd-drive. Voor het bran den 
van dvd's zijn alle notebooks snel 
genoeg. En ook het afspelen van 
dvd-films moet met alle notebooks 
kunnen. Als vuistregel geldt dat 
laptops met een processor van 
meer dan 1 GHz hier geen proble- 
men mee hebben en dat je zelfs 
langzamere modellen nog wat 
kunt tunen [5]. 

Ondertussen verschijnen ook 
de eerste Blu-ray-drives voor note¬ 
books. Om films in HD-formaat 
uberhaupt af te kunnen speien, 
heb je ten minste een dual core- 
processor vanaf ongeveer 2 GHz 


nodig en een moderne grafische 
chip van ATI of Nvidia. Zonder een 
goed helder display met verza- 
digde kleuren zul je niet veel ver- 
schil zien met normale dvd-films. 
Voor het aansturen van g rote re 
externe displays moet er tenminste 
een DVI- inclusief SPDIF-uitgang 
of (nog beter) een HDMI-uitgang 
aanwezig zijn. 

Als je de optische drive gaat 
vervangen, moet je drie horden 
nernen. Eerst moet je de oude 
drive uitbouwen wat bij de meeste 
notebooks met een beetje uitpro- 
beren of met de handleiding wel 
Jukt (zie volgende artikel). Daarna 
moet je een vervangen de drive 
met de juiste masterVsIave-instel- 
lingen zien te vinden. Ais laatste 
moet je er in het algemeen vanuit 
gaan dat de special© afsluitklep 
van het originele station niet op 
het nieuwe past.Je zult dan tegen 
een kale zwarte rechthoek moeten 
aankijken. De originele klep heeft 
bij enkeie notebooks een uitspa- 
ring, zodat je een drive niet met 
de standaardklep kunt sluiten. Met 
een beetje handigheid kun je de 
standaardklep op dezelfde manier 
van uitsparingen voorzien en het 
geheel een beetje op maat vijlen. 
Wanneer de bevestiging voor de 
klep echter net in het afgesneden 
stuk zit en de verkleinde klep er 
dus af zou vallen, moet je wat cre- 
atiever worden. De optische drives 
in Apple-notebooks zijn allemaai 
slot-in modellen zonder afdekklep. 
Je kunt die pas bereiken als je eerst 
de complete behufzing van het 
notebook hebt gedemonteerd. 

Optische stations in notebooks 
hebben momenteel nog gestan- 
daardiseerde Parallel-ATA (RATA) 
aansluitingen, SATA-drives zullen 
waarschijnlijk in de volgende ge¬ 
ne rati e notebooks te vinden zijn. 
Normale drives voor notebooks 
zijn 12,5 mm dik (SlimUne) en 
ruimschools verkrijgbaar. In som¬ 
mige superplatte notebooks zitten 


drives van 9,5 mm hoog die min¬ 
der makkelijk te krijgen zijn. Nog 
pSattere drives vind je alleen in en¬ 
keie superlichte subnotebooks. De 
optische drives hebben standaard 
schroefgaten om ze te bevestigen. 
Enkeie fabrikanten hebben een 
paar extra afwijkende schroefga¬ 
ten, waar je helaas pas aohterkomt 
als je het nieuwe station in het 
frame wilt gaan monteren. Knutsel 
je vaker aan hardware, dan kun je 
de ontbrekende gaten zelf tappen, 
maar vaak zit de drive met e£n of 
twee schroeven minder ook wel 
vast genoeg. 

Voordat je het oude station gaat 
uitbouwen, moet je in het Appa- 
raatbeheer van Windows (of op de 
overeenkomstige plek in Linux en 
Mac 05) controleren of die als mas¬ 
ter of slave draaitJe kunt hier wel¬ 
iswaar niet zien of dat via een vaste 
instelling of via (inverse) Cable- 
Select is ingesteld, maar in het al- 
gemeen zou een vast als master of 
slave ingesteld station ook in om- 
gevingen met CableSelect moeten 
werken. Je komt eventueel in de 
problemen als de drive in een ver- 
wisselbare bay moet worden ge- 
bruikt of in meerdere notebooks, 

Ook als de harde schijf overi- 
gens via SATA of een RAlD-chip 
is aangeslotert en het optische 
station een complete IDE-kabel 
voor zich alleen heeft, is de juiste 
instelling van beiang. Bij een ver- 
keerd geprogrammeerd BIOS 
kan het nametijk gebeuren dat 
een IDE-master verhindert dat de 
SATA-schijf wil booten of dat een 
op zichzetf staande IDE-slave niet 
wordt herkend. 

Onhandig in het heie verhaal is 
dat je de modus bij Slimline-drives 
niet via een jumper, maar alleen via 
de firmware kunt omzetten. En als 
de schijf niet werkt kun je ook de 
juiste firmware niet flashen - als je 
daaral aan kunt komen.Leterbijje 
aankoop dus al op dat de schijf in 
de juiste modus staat! 


In oudere notebooks zit de 
WLAN-module op een Mini- 
PG kaart (links). Nieuwere 
gebruiken de kleinere PCI- 
Express-ve rsi e M i n iCa rd, 
waarbij de modules met IEEE 
802.11 a/b/g (midden) twee 
antenneaansluitingen hebben; 
die met Draft-N hebben erdrie 
(rechts). 



c't 2008. Nr,9 


47 
















Praktijk | Notebook ombouwen 




Bij sommige notebooks is een cd/dvd-drive met standaard 
afslultplaat alleen een optisch probleem (onder). Soms moet je 
echter rechtsonder een hoekje afzagen (boven). 


Processor 

Hoewd de processorsnelheid 
vaak wordtgezien als het belang- 
rijkste criterium bij een notebook, 
is het maar in enkele gevallen de 
moeite waard om een snellere 
processor in te bouwen, De kiok- 
snelheid van de nieuwe moet on- 
geveer een derde hoger zijn of je 
moet een single core vervangen 
door een dual core. In elk geval 
zijn verbazingwekkend veel van 
Intels moderne mobile proces¬ 
sors pmcompatibel, zodat een 
upgrade tot de mogelijkheden 
hoort (zle tabel). 

Er zijn maar wetnig notebooks 
waarbij de processor goed be- 
reikbaar is. De meeste voeren de 
warmte via een heatpipe af naar 
een ventilator. Vaak hangt de 
koeling voor de [grafische) chip- 
set daarbij aan dezelfde heat- 
pipe, Eenvoudige heatpipes zijn 
met vier genummerde schroeven 
bevestigd, complexere met nog 
veel meer. De warmtekoppellng 
tussen chips en heatpipe wordt 
verzorgd door een thermopad, 
die na demontage normaal ge- 
sproken vernieuwd moet worden. 
Warmtegeleidende past a werkt 
ook, maar dat laten we vanwege 
het snellere verouderingsproces 
en het lastige gebruik liever over 
aan ervaren knutselaars, omdat 
het feitelijk alleen g esc hi kt b voor 
testdoeleinden. Bij regelmatige 
crashes na een upgrade is het 
veel lastiger dan bij een desktop- 
pc om het notebook open te 
schroeven en de pasta te contra- 
leren dan wel te vervangen, 

De meeste specials energie- 
zuinige processors zoals Intels 
LV- en ULV-series (Low Voltage 
en Ultra Low Voltage) zijn vast op 
het moederbord gesoldeerd [dus 
zander socket) en zijn dus niet te 
vervangen. 

De frontsidebus zorgt wel voor 
een beperking van je processor- 


Pincompatibele 

processors 


Socket Protessorert 

Socket 479 Pentium M (Banias, Dothan} 
Celeron M {Ban ias, Dothan, 
Yonah} 

Socket M Core Solo/Duo (Yonah) 

Core 2 Solo/Duo (Merom) 
Pentium Dual Core (Yonah) 
Celeron M (Yonah, Merom) 

Socket P Core 2 Duo/Extreme 

(Merorn r Penryn) 

Celeron M(Merom) 

Socket 754 Mobile Athlon 64, Turion 64 

Socket 51 MobileSempron, Mobi le Turion 

64/x2/Ultra 


keuze. In veel gevallen zou een 
snellere processor wel werken, 
maar omdat die een hogere 
frontsidebus verwacht dan het 
notebook kan Severen, valt de 
feitelijke processorsnelheid waar- 
schijnlijk een stuk lager ult. Zo 
draait een 2,5 GHz Core 2 T9300 
met FSB800 in een FSB667-sys- 
teem op maximaal 2,1 GHz, De 
oorzaak is de vaste multiplicator, 
waarmee de processors aan de 
hand van frontsidebus de epu- 
snelheid berekenen. De enige 
mobiele processor zonder vaste 
multiplicator is de Intel Core 2 
Extreme, maar die wordt voor de 
meeste notebooks weer te warm, 
Omdat je in geen enkel note¬ 
book een hogere snefheld voor 
de frontsidebus kunt insteL 


len, kun je in de praktijk alleen 
processors met dezelfde FSB- 
snelheid tnbouwen. Het meeste 
aantal mobiele processors wordt 
aangeboden voor FSB667. Daar- 
naast kan het nog de moeite zijn 
om een Celeron M met FSB533 te 
vervangen door een 2 GHz Core 
Duo 12450, die nog sporadlsch 
verkrijgbaar is. Bovendien moet 
het BIOS de nieuwe processor 
joist initialiseren. In de beschrij- 
vingen van de BlOS-updates 
wordt vaak vermefd welke pro¬ 
cessors worden ondersteund, 
Helemaal zonder risico is je 
aankoop niet, want mtsschien 
heeft de nieuwe processor een 
andere stroomvoorziemng of 
meer koeling nodig. Zelfs als de 
producent het notebook optio¬ 


nee! met een bepaalde snellere 
processor heeft verkocht, is dat 
nog geen garantie dat die ook 
in je eigen notebook werkt. JVHs- 
schten is er intussen een nieu¬ 
we re revisie van het moederbord 
uitgekomen die met de nodige 
veranderingen wordt gebruikt 

Als je helemaal zeker wilt zijn, 
moet je uitzoeken welke proces- 
sorkern je hebt (CPU-Z geeft de 
codenamen als Yonah, Merom 
of Dothan weer) en koop je ver- 
volgens de snelste processor 
met dezelfde kern en dezelfde 
frontsidebus. Grote (merkbare) 
snelheidsverschillen zie je echter 
maar zelden. Alleen als je bijvoor- 
beeld de F5B667-Merom T5500 
(1,67 GHz, 2 MB L2-cache) ver- 
vangt door de ruim 500 euro dure 
T76O0 (2,33 GHz, 4 MB) of door de 
met ca. 270 euro relatief goedko- 
pereT740Q (2,17 GHz, 4 MB) ga je 
er qua snelheid op vooruit. 

Grafische chip, display 

Bij enkele notebooks zit de gra¬ 
fische chip op een insteekkaart, 
zodat je deze kunt vervangen, 
Sommige kaarten volgen de 
MXM-standaard van Nvidia, die 
ook door ATI wordt gebruikt. 
Kaarten met de Axiom-standaard 
van ATI komen minder vaak voor 
en veel kaarten in oudere note¬ 
books waren een eigen on twerp 
van de producent. 

Maar zelfs MXM-kaarten zijn 
alleen met de nodige moeite te 
vervangen, omdat je ze nauwe- 
lijks kunt loskrijgen en ze met 
verschiliende capaciteitskiassen 
overeenkomen waar je als leek 
helemaal niets van snapt De koe¬ 
ling van het notebook is voor een 
bepaalde capaciteitskfasse geop- 
timaliseerd en als je dan een kaart 
met hogere warmteopbrengst 
gebruikt, kun je te maken krijgen 
met regelmatige vastiopers of 
zelfs beschadiging aan de kaart 
of het notebook. 

Ook de driver kan een struikel- 
blok zijn, want noch ATI noeh Nvi¬ 
dia bieden standaard drivers aan 
voor de mobiele grafische kaar¬ 
ten. De desktop drivers zijn alleen 
met wat trues te instalieren, maar 
bieden wellicht niet de juiste on- 
dersteuning voor suspend-modl, 
tv-uitgang of docking station. Het 
kan ook zomaar gebeuren dat ze 
een te hoge kloksnelheid voor de 
chip van de grafische kaart instel- 
!en wat ook crashes of beschadi- 
gingen tot gevolg kan hebben. 
Voor een klein aantal gaming- 
notebooks bieden de fabrikanten 



De MXM-module zit verstopt onder een drkke laag koelers en 
heatpipes. Het demonteren daarvan is niet zo stmpel als het lijkt. 
Zelf kun je er niet achterkomen hoe krachtig het koelsysteem 
is en welke andere MXM-module daar zonder problemen mee 
werkt. Het ombouwen is daarom alleen aan te raden als de 
notebookfabrikant informatie over de compatibiliteit geeft. 


48 


cT 2008, Nr. 9 

















Praktijk ] Notebook ombouwen 


Harde schijven kionen 

Als je een nieuwe harde schijf 
hebt ingebouwd, kun je het 
besturingssysteem volledig 
opnieuw instaJleren, Bij oudere 
Windows-installaties, waarbij 
in de loop der tijd heel wat 
(nutteloze) programma's op 
zijn beland en de computer ten 
gevolge van fragmentatie be- 
hoorlijk langzamer kan lopen, 
biedt dat ook vaak uitkomst. 
Makkelijker, meestal snel- 
ler en - aEs de installatleschijf 
ontbreekt - zelfs noodzakelijk, 

Es het om de bestaande instah 
latie naar de nieuwe schijf te 
kopieren. Hiervoor kun je na- 
tuurlijk beide schijven tijdelijk 
in een pc inbouwen en met de 
normale kfoorv of imaging- 
tools werkem Bij SATA-schijven 
gaat dat zonder problemen, 
maar voor PATA-schijven heb 
je een adapter nodig. Pas hier- 
bij op, want de meeste adap¬ 
ters zfjn niet beschermd tegen 
verkeerd om insteken (polen 
verwisselen). 

Het meest praktische is om 
een externe 2,5"-behuizing te 
kopen die je via usb kunt aan- 
slurten en de juiste SATA- of 
PATA-in ter face heeft. Daar zet 
je de nieuwe schijf in, kopieer 
je er de bestaande installatie 
naartoe en wissel je de schijven 
om. Heb je dat gedaan, dan heb 
je met je oude schijf meteen 
een goedkope externe baek- 
upoplossing. 


In principe kun je je harde schijf 
met iedere imaging-tool kionen, 
maar sommige programma's 
herkennen geen usb-sehijven, 
Onhandig zijn ook de tools die 
uitsluitend met images werken 
(Drive Snapshot, het Back-up- 
centrum onder Vista Business, 
Enterprise en Ultimate). Als 
je daarmee namelijk een hele 
schijf wilt kopieren, heb je een 
derde schijf nodig. 

Voordat je gaat kionen, moet je 
in de BIOS-setup van het note¬ 
book de bootvolgorde mstel- 
len op eerst HDD en dan USB. 
Anders probeert het notebook 
van de usb-schijf te starten als 
het hele kloonproces achterde 
rug is, Dat leldt dan weer tot 
vreemdefoutmeldingen en kun 
je gaan denken dat de interne 
harde schijf is beschadigd. 

Een handige tool is de freeware- 
versie van XXCIone (zie softlink). 
Dit programma kan via de back¬ 
up service bestand voor bestand 
van een draaiend Windows-sys- 
teem kopieren en kan daarom 
als doelmedium alle stations 
(FireWire, eSATA) gebruiken 
die onder Windows beschik- 
baar zijn, Voordat je gaat kopj- 
eren, moet je handmatig op de 
nieuwe schijf een partitie met 
de gewenste grootte maken. 
Daama kun je de nieuwe schijf 
bootable maken, wat bij onze 
test ook onder Vista werkte. De 


geschikte upgradekaarten aan. 
Zo kost een module met Nvidia 
GeForce Go 7900 GTX circa 600 
euro. Voor oudere notebooks heb 
je een upgradekit van circa 1200 
euro nodig. Als je dan bedenkt 
dat een nieuw 17 1 '-notebook met 
de nog snelfere GeForce 88O0M 
GTX voor circa 1700 euro te koop 
Is, is de keuze snei gemaakt. 

Ook het display vervangen 
verloopt niet geheei vlekkeloos. 
Zelfs een alternatief display dat 
speciaal voor een specif]ek model 
notebook is ontwikkeld, kan niet 
zomaar worden aangestuurd. Het 
Duitse bedrijf TD Components is 
gespecialiseerd in de verkoop en 
inbouw van notebookdi splays en 
heeft op de website uitvoerige 
compatibiliteitslijsten staan, Deze 
service is eigenlijk bedoeid voor 
gebruikers met een kapot dis¬ 


play, maar kan natuurlijk ook in- 
teressant zijn als je je display wilt 
upgraden. Een andere aardige 
upgrade die het bedrijf aanbiedt, 
is het ontspiegelen van displays. 

Conclusie 

Als je een paar belangnjke zaken 
in het oog houdt, is het inbouwen 
van meer werkgeheugen en een 
grotere en snellere harde schijf de 
slmpeiste en meest effective ma- 
nier om je oude notebook nieuw 
leven in te blazea Als je wat meer 
ombouwervaring hebt kun je 
eventueeE ook de processor ver¬ 
vangen, maar dat is alleen zinvol 
als je een geschikte processor met 
een behoorlijk hogere sneiheid op 
de kop kunt tikken. Inbouwen van 
een nieuwe grafische module iukt 
hoogurt bij enkele ba rebones. 


software ondersteunt officieel 
overigens alleen XP en oudere 
Windows-versies. 

Als je op de bestaande harde 
schijf naast de systeempartitie 
nog meer partittes vindt (die je 
niet zelf hebt gemaakt), gaat 
het meestal om restore-Zreco- 
very- of onderhoudspartities. 
Deze zijn niet met XXCIone te 
kopieren, zodat je in dat geval 
een echt imaging- en cloning- 
programma moet hebben, Een 
overzichtje vind je in de uitvoe¬ 
rige test in [5], Van sommige 
programma's bestaan er free¬ 
ware- of testversies. 

AcronSs biedt online 30-dagen 
versies van Truelmage aan en 
het kalere Migrate Easy dat 
speciaal is gemaakt voor het 
kionen van schijven. Deze pro¬ 
gramma's kunnen onder Win¬ 
dows worden ge'mstalleerd 
en ook met usb-media over- 
weg. Om de systeempartitie 
te kionen wordt het systeem 
afgesloten en wordt Windows 
in een onderhoudsmodus op- 
nieuw gestart Een automata 
sche kloon-wEzard vergroot alle 
aanwezige partities proporti- 
oneel, wat bij onderhoudspar¬ 
tities zonde van de ruimte is. 
Om die reden kun je beter de 
handmatige modus selecteren. 
Tijdens de test moesten we en¬ 
kele keren opnieuw beginnen 
met kopieren, omdat bij de 


In de meeste nieuwe notebooks 
zitten dvd-branders en upgraden 
naar een BEu-raydrive heeft op dit 
moment na uwelEjks zin. Uitbreiden 
van een oudere notebook met een 
dvd-brander kost wat meer moeite 
{master/slave, afsluitklep), maar is 
goed te doen. Het WLAN upgra¬ 
den naar Draft-N zou met bijna 
alle notebooks moeten kunnen, 
maar als je geen derde antenne 
inbouwt, heb je kans op een be- 
perktere signaalkwaliteit. Het is bo- 
vendien alleen zinvol als je lokale 
servers gebruikt meteen sneiheid 
van meer dan 3 MB/s.Veel makke- 
lijker is om een usb-stick te kopen, 
Dat is sowleso de sfrmste manier is 
om je notebook uit te bretden met 
tv, Bluetooth en UMTS. 


eerste pogingen de melding 
verscheen dat de partitieconfi- 
guratie was veranderd. 

Van de andere in [6] geteste ima- 
ging-programma's zoals Paragon 
Drive Backup Personal 8.5 zijn 
ook trial-versies te downloaded 
We hebben echter niet getest of 
deze ook USB ondersteunen. Bij 
de pure cloning-tool HDCIone 
3.5 was dat niet het geval; usb- 
ondersteuning zJt daar alleen in 
de volledige versie. 

Ondanks de uitgekiende tools 
kun je bij het maken van een 
image nog steeds problemen 
hebben, Dat is met name het 
geval als het notebook moeite 
heeft met wijzigingen in de fa- 
briekspartities of als er van te- 
voren software is gefnstalleerd 
die back-ups in gereserveerde 
of verborgen locaties op de 
harde schijf zet. Onder andere 
HP en Lenovo installeren zulke 
tools. En inderdaad wilde een 
Lenovo Thinkpad T61 niet meer 
van alle harde schijven booten 
toen we die met imaging-tools 
hadden gekopieerd. In andere 
notebooks startten ze we I weer 
probleemloos op. In de meeste 
gevallen zal het kionen zonder 
strubbelingen verlopen, Zo 
startte een notebook van Dell 
ook van een harde schijf waar- 
op alleen een kopie van de sy¬ 
steem partitie stond, zonder re¬ 
covery- en onderhoudspartities. 


ding, Desktop-pc's en notebooks 
met 4 GB werkgeheugen of meer, 
ct 6/2008, p + 56 

[ 2 ] inprikken en draaien, docking 
station voor SATA-hard disks, ct 
7-8/2008, p, 22 

[3] Ernst AhEers, Data overblazen, Draft- 
IM-WLAN moet Labels gaan vervan¬ 
gen, C r t 1-2/2008, p.122 

[4] Florian Mussig, Het nut van ffashge- 
heugen, Wat zijn de voordeien van 
flashgeheugen in een notebook ct 
12/2007, p. 94 

[5] Gerald HimmeleEn, Jorg Wirtgen, 
Beeldafstelling, Hoe speel je dvd's 
zonder problemen af op je compu¬ 
ter, ct 10/2001, p. 120 

[6] Karsten Viofka, Systeem kopieerders, 
Zeven imagers voor Windows XP en 
Vista vergelekeadt 11/2007, p. 102 


Liferatuur 

[1] Christof Windeck, Grensoverschrij- % Softlink 0809042 Cf 


ct 2008, Nr. 9 


49 




Voorhet inbouwen van een nieuwe harde schijf of wat extra geheugen draait vrijwel niemand zijn hand nog om, Bij pc's 
wel te verstaan, want notebooks zijn wat dat betreft echt een verhaal apart, De onderdelen zitten daar vaak diep verstopt 
en elk model is weer net even wat anders, Daarom geven we in dit artikel een paar handige tips hoe je je notebook uit 
elkaar kunt halen en vertellen we waar je de voor het upgraden onmisbare service manuals kunt vinden. 


B ij een Dell Latitude D630 zit 
de harde schijf in een apart 
vak achter een goed her- 
kenbaar afdekplaatje, terwijl die 
bij de LG Electronics P30O is ver¬ 
stopt onder de rechter polssteun 
en daar alleen vervangen kan wor- 
den doorde behuizing volledig uit 
elkaar te halen - en dat volledig 
ongedocumenteerd, Deze twee 
extremen illustreren de mogelijke 
scenario's waar je mee te maken 
kunt krijgen als je je notebook wilt 
upgraden. 


In het voorgaande artikel kon je 
lezen wanneer het nut heeft om 
een notebook te upgraden en 
welke onderdelen iiberhaupt uit- 
wisselbaar zijn. In dit artikel vind 
je nuttige tips en trues om een 
notebook open te knjgen, zodat je 
oude hardware door nieuwe kunt 
vervangen. 

Je kunt er van tevoren eigenlijk 
geen peii op trekken of een nog 
aan te schaffen laptop makkelijk of 
moeilijk te upgraden zal zijn, Elke 
serie notebooks kan volledig ver- 


schillen van de vorige en zelfs bin- 
nen series zijn de verschillen soms 
groot, Daarom zul je voor elk geval 
apart moeten uitzoeken op welke 
manier je het geheugen, de harde 
schijf of een MiniCard kunt vervan¬ 
gen. 

Bij een nieuwe fiets is het al niet 
aan te raden om maar klakkeloos 
aan de slag te gaan, tenzij je een 
fietsenmaker bent en precies weet 
hoe ailes in elkaar zit maar bij de 
zeer compacte elektronica van een 
notebook moet je dat af helemaal 


c't 2008, Nr. 9 


niet proberen. In veel gevallen zit¬ 
ten er bijvoorbeeld kleine plastic 
haakjes in de naden van de be¬ 
huizing, die je van de buitenkant 
helemaal niet kuntzien. Bovendien 
is het vaak ook van belang de juiste 
volgorde aan te hoyden om iets uit 
elkaarte halen. 

Als je nog nooit eerder met elek- 
tronica in de weer bent geweest, 
kun je om te beginnen maar eens 
proberen of je bijvoorbeeld een 
kapotte portable radio uit elkaar 
kunt halen en weer in elkaar kunt 





Praktijk | Notebook upgraden 



krijgen. Of je waagt je er helemaal 
niet aan en Jaat het over aan de le- 
veraneier of een reparatieservice. 
Ook als je wat meer ervaren bent 
zijn er bepaalde regels waar je 
nooit vanaf moet wijken. Voordat 
je naar de schroevendraaier grfjpt 
moet je altijd eerst de accu eruit 
halen en het apparaatsnoer uit het 
stopcontact halen. Jezelf aarden is 
nooit verkeerd en is zelfs noodza- 
kelijk ais je op een plek zit waar je 
regel matig statlsch ge laden wordt. 
Een armbandje met aardedraad 
stoort nauwelijks, kost niet veel en 
kan een onherstelbare beschadh 
ging voorkomen. 

Een handleiding die stap voor 
stap uitiegt geeft hoe je de onder- 
delen van een laptop moet vervam 
gen, maakt upgraden stukken mak- 
kelijker. Zo r n handleiding vertelt je 
precies waar de schroeven zitten 
en in welke volorde je ze los moet 
draaien. Ook staat daarin hoe je bij 
de harde schijf, MinICard, RAM-slo 
ten etc komt en alles wordt verdui- 
delijkt met illustraties. In sommige 
gevallen zitten er op het notebook 
zelf kleine symbooftjes naast de 
schroefgaten. Daarmee zie je in 
een klap met welke schroeven je 
de harde schijf of de optische drive 
losmaakt en achter welk klepje het 
werkgeheugen zit 

Alsje het werkgeheugen wilt uit 
breiden of een g rote re harde schijf 
in je notebook wilt zetten, heb je 
vaak genoeg aan de standaard- 
handleiding. Als je die niet hebt, 
vind je die in bijna alle gevallen 
op de website van de producent 
Als je niet veel verder komt met 
die handleiding, moet je op zoek 


Het basisgereedschap voor moeilijke operaties: 
minischroevendraaiers in alle soorten en maten - en een Prittstift. 
Met wat van deze Hjm aan de schroevendraaier is het een stuk 
makkelijker om lastige schroeven uit de behuizing te verwijderen. 



De Dell Latitude D830 heeft een inkeping waaraan je kunt zren 
waar je de schroevendraaier in moet zetten, Hiermee til je de plastic 
afdekplaat op zodat je het toetsenbord kunt verwijderen. Let er wel 
op dat je een brede kop gebruikt om beschadig ingen te voorkomen. 



Zodra je de plaat iets kunt optillen, kun je de schroevendraaier 
weer aan de kant leggen. 



Met de hand een beetje wrikken en wiebefen, maar wel altijd 
voorzichtig. De afdekplaat komt dan vanzelf wel een keer los. 



Het toetsenbord kan nu probleemloos worden verwijderd. Je 
kunt nu het tweede RAM-slot vulfen, Het eerste slot zit makkeiijk 
bereikbaar aan de onderkant, maar uitgerekend daar stopt Dell altijd 
a! het basisgeheugen in. 


c't 2008, Nr. 9 


51 







Praktijk | Notebook upgraden 



Ook al ziet het er niet naar uit: deze scharnierfoedekking is een 
geheel met de bevestiging van het toetsenbord, vandaar ... 



... dat het diet altijd voldoende is om alleen de schroefjes aan de 
achterkant los te draaien. 



Want je moet eerst enkele niet nader aangegeven schroeven aan 
de onderkant losmaken... 



... en dan pas komt de afsfuitplaat aan de bovenkant van de 
TravelMate 6592 los. 



Gebruikersvriendelijk: 
kleine symbooltjes 
naast de schroeven 
op de achterkant 
geven aan welke 
er los moeten om 
de optische drive 
of hettoetsenbord 
te verwijderen (HP 
Compaq 8510p). 



De Celsius H25D van Fujitsu Siemens is makkelijk te upgraden: 
onder een grote afdekplaat aan de onderkant zitten de sloten 
voor het werkgeheugen, de cpu en de harde schijf. Alleen de 
sloten voor de MiniCards zie je niet. 



Bij veel notebooks heeft de harde schijf een apart inbouwslot. De 
harde schijf moet je dan nog wel uit een proprietair inbouwframe 
halen (Dell Latitude DS30), 


gaan naar een service manual Die 
zijn er voor meer notebooks dan je 
in eerste instance zou verwachten 
(zie label). Acer, Dell, HP en Lenovo 
hebben deze technische hand lei' 
din gen voor een groot aantal van 
hun modellen op hun webservers 
staan. Apple laat voor zijn iBooks 
en PowerBooks zien hoe je by de 
onderdefen komt die onder het 
toetsenbord zitten. Daaruit blijkt 
dat de schroeven verborgen zitten 
onder de vastgeplakte rubberen 
voetjes. Asus belooft een derge- 


lijke handleidtng op te sturen als je 
eromvraagt 

Voor notebooks van and ere pro- 
ducenten zoals Toshiba of Fujitsu 
Siemens kom je verder via sites als 
Do-It-Yourself Laptop & Notebook' 
of ’eServtcelnfo.com 1 . Deze sites 
hebben stapefs service manuals 
of verwijzen ernaar. In sommlge 
gevallen willen ze er een slaatje 
uitslaan door de handleidingen 
te verkopen. Voordat je zomaar 
even tien dollar neertelt voor een 
manual moet je eerst eens kijken 


52 


t't 2008. Nr. 9 





















Notebooks 




1 




iF 



Nieuwe collectie zomer 2008! 







767tu serie ‘ 

personal notebook * 


72 8t serie 

personal notebook 


730t serie 

Material notebook 


breedoeeld 




■ \2,Y breedbeeld TFT-scherm 1280x800 
Intel* Core lM 2 Duo processor (iM6MK*FSfl) 

1 Intel* GIVI45 chipset 

* Intel* GMA X450QHD video (ms* 256 mb shared} 
max. 4GB DDR2 80GMHz geheugen 
max. 320GB 72QORPM SATA harde SChijf 


• Lightscribe DVD +/- RW 
° option eel met 3 r 5G UMTS/HSDPA 
450Mbps WLAN Webcam 
3x USB, lx VGA 



13,3 " b reed b eeld TFT-sche rm 1280x800 
Intel* tore™2 Duo processor OMSMHzfSB) 
Intel* GM45 chipset 

Intel® GMA X4500HD video (mat 256MB shared) 
max. 4GB DDR2 800MHz geheugen 
max, 320GB 7200RPM SATA harde schijf 
Lightscribe DVD +A RW 
Optionee! met 3,5G UMTS/HSDPA 
450Mbps WLAN Webcam 
3x USB, lx VGA 



* 15,4" breedbeeld TFT-scherm 1280x800 
Intel* Core™2 Duo processor (nwgmhzFSB} 

Intel* PM45 chipset 

nVidia GeForce 9300m GS gddrz) 
max. 4GB DDR2 800MHz geheugen 

- max. 320GB 7200RPM SATA harde schijf 
optioneel met Blu-ray disc speler {brandi Dok dvd/cd} 

- optioneel met 3, EG UMTS/HSDPA 
450M bps WL AH Webcam 
3x USB, 1x eSATA, lx HDMI, lx VGA 




• 15,4" breedbeeld TFT-scherm 1280x800 
Intel* Core™? Duo processor (to66mhzfs«) 

1 Intel® PM45 chipset 
nVidia GeForce 9300m GS (zssmb qi>i>r 2 ) 
max, 4GB DDR2 800MHz geheugen 
max. 320GB 7200RPM SATA harde schijf 
optioneel met Blu-ray disc speler (brand* gok pvd/cd} 
optioneel met 3,5G UMTS/HSDPA 
» 450Mbps WLAN « Webcam 
3x USB, 1x eSATA, lx HDMI, lx VGA 



15,4" breedbeeld TFT-scherm 1680x1050 
' Intel* Core™2 Duo processor CIOWMHiTSb) 

Intel® PM45 chipset 
nVidia GeForce 9800m GT (sijmb gqdrj) 
max. 4GB DDR3 1066MHz geheugen 
max. 320GB 7200RPM SATA harde schijf 
optioneel met Blu-ray disc speler (brand* ock dvq/cd) 
optioneel met3,5G UMTS/HSDPA 
i 450Mbps WLAN « Webcam 4x USB, 
lx Firewire, lx eSATA, lx HDMI, lx DVI 



17" breedbeeld TFT-scherm 1920x1200 
Intel* Core™2 Duo/Extreme processor (iQ66MHz fsb) 
Intel® PM45 chipset 

nVidia GeForce 9800m GT (5nm gdda 3) 
max. 4GB DDR3 1066MHz geheugen 
max, 320GB 72G0RPM SATA harde schijf 
optioneel met Blu-ray disc speler (brandtwk dvd/cd) 
optioneel met hybrids TV-tuner 
450Mbps WLAN • Webcam - 4x USB, 
lx Firewire, lx eSATA, lx HDMI, lx DVI 



www.xxodd.nl 











Praktijk ] Notebook upgraden 



Bij de Dell XPS Ml330 zijn de MiniCard-slots en de gaten waar de 
schroeven zitten goed aangegeven. 



iV*Ul *1 


J3D 


11 pa i i 


Als je de harde schijf bij een LG P300 wilt vervangen, moot je eerst 
het toetsenbord uit de behuizing halen. Naast de twee schroeven 
aan de onderkant zitten er nog vier verende lipjes aan de bovenkant. 




ftrag Model; 4965AGU MM 2 
^ mac OOlDEOTFms 

oell PI N; OUT 121 Ma4c m Chirta 
CN-OUT121 -70223"?CP-0B7D-A03 


WAN 


Zo ziet een goed te upgraden MiniCard-slot eruit: drie extra 
antennes voor een mobiele netwerk (WWAN) en Draft-N-WLAN. 



De dunne, kwetsbare stekkers voor antennes meet je er recht 
insteken en kun je maar een paar keer los- en weer vastmaken. 



Als je alleen het werkgeheugen wilt uitbreiden, zit je goed. De 
harde schijf zit daarentegen goed verstopt. Je meet eerst 24 
schroeven boven en onder verwijderen - volgens ons een record. 




-—y * 

■nmnii™ 


m “*'*»'** jjU ;1 


1 { 

, 11 

i 1 1 ^ * 

U _,i 


,— . — 


j f ■ 


Nadat je diverse stekkertjes en een kwetsbaar plastic frame 
hebt verwijderd, kun je bij het werkgeheugen. Ook hier geldt: 
hoe compactor een notebook, hoe moeilijker het is om het te 
upgraden. 


54 


c r t 2008, Nr. 9 














































Praktijk | Notebook upgraden 


naar het aanbod van de vele gratis 
aanbieders, misschien dat de ma¬ 
nual daar gewoon tussen sta at (zie 
label). 

Wy raden je af om je bezig te 
houden met online tutorials of 
dikke boeken die beschrijven hoe 
je een notebook uit elkaar haalt 
Gezien het gigantlseh aantal ver- 
schillende notebooks zullen die 
nooit accurate info voor a lie mo¬ 
del I en kunnen geven. Bovendien 
verschijnen de nieuwe modellen zo 
kort na dkaar dat een boek feitelljk 
a I verouderd is op het moment dat 
het uitkomt. 

Fijne motoriek 

De schroeven in de behuizing zijn 
klein en kwetsbaar. Alsje nlet over 
het juiste gereedschap beschikt, 
loop je de kans die te beschadl- 
gen. De standaard kJusuitrustlng 
voor laptops bestaat uit een set mi- 
nischroevendraalers bestaande uit 
plat- en kruiskoppen van verschil- 
lende groottes. Torxschroeven, 
met van die kleine stervormige 
gaatje, kom je gelukkig maar zel- 
den tegen. 

Een afdekplaatje zit meestal 
maar met twee of diie schroeven 
vast en is dus snei los te makers 
Maar alsje de hele bode mp la at los 
wilt hebben, moet je al gauw een 
stuk of tien schroeven van verschil- 
lende lengte en dikte verwijderen. 
Geen overbodige luxe dus om dat 
met de nodige aandacht te doea 
Ha a I daarom je bureau leeg en 
leg de schroeven overzichtelijk 
neer volgens het schema zoals ze 
in het notebook zitten. Dan is het 
notebook weer makkelijk in elkaar 
te zetten en voorkomt dat je een 
schroefdraad stuk maakt omdat je 
een schroef op de verkeerde plek 
probeert te bevestlgen. 

Het is niet voldoende om de 
schroeven alleen los te draaien, je 
moet ze ook nog eens uit de soms 
diepe schroefgaten in de bodem- 
plaat peuterem Anders loop je de 
kans dat bij het opiichten van de 
achterplaat de schroeven door 
de hele kamer worden geschoten 
omdat er een hoek losschiet van 
een van de vaak gebruikte plastic 
weerhaakjes. De schroeven los- 
draaien en het notebook gewoon 
omdraaien zodat ze emit vallen, is 
ook geen optie, omdat je in veel 
gevallen het overzicht kwijtraakt 
welke schroef nou precies in welk 
gaatje hoort. 

Gelukkig is er een simpele true 
druk het puntje van de schroeven- 
draaier een millimeter in een Pritt- 
stift, Druk de schroevendraaier ver- 


volgens bsjes in de al Josgedraaide 
schroef, houd hem een beetje 
schuin en je kunt de schroef zo uit 
het gaatje trekken. Vergeet daarna 
niet de lijm weer af te vegen, Ge- 
bruik hiervoor geen vloeibare lijm. 
Die plakt namelijk te sterk, boven¬ 
dien blijft er te veel lijm achter, Er 
bestaan natuurlijk ook schroeven- 
draaiers met magnetise he koppen. 
Die kun je zonder probtemen ge- 
bruiken. Volgens onze ervarlngen 
heeft dat geen negatieve invloed 
op de eiektronische onderdelen. 

Buigen of barsten 

Soms zitten de slots voor Mini- 
Cards of het werkgeheugen onder 
het toetsenbord, Met een beetje 
geluk is het een kwestie van en- 
kele schroeven aan de onderkant 
van het notebook losmaken, maar 
vaak komt er Sets meer bij kijken. 
In het gunstigste geval wordt het 
toetsenbord door een paar ve- 
rende iipjes onder een plastic rand 
op z’n plaats gehouden, die je ook 
wel sne! los krijgt. Met een brede 
schroeven draaier kun je zo n n lipje 
makkelijk wegduwen, terwijl je 
met je andere hand het toetsen¬ 
bord lets oplicht, zodat het lipje er 
niet meer overheen schiet 

In het ongunstigste geval moet 
je eerst de plastic rand verwijderen 
die tussen het toetsenbord en het 
notebookdeksel zit. Die zit meestal 
met schroeven vast, maar in en- 
kele gevallen kan deze in de be- 
huizing geklemd zijn. Bij veel Dell 
Latitud e-model len geeft een inke- 
ping aan de rechterkant aan waar 


je de schroeven draaier (met een 
brede kop!) in moet steken om de 
plaat op te tillen. Je moet de plas¬ 
tic plaat behoorlijk buigen en naar 
boven en onder bewegen, waarna 
hij plotseling los komt* Voor dit 
soort dingen is een beetje finger 
spitzengefuhl nodig om niets stuk 
te maken. En soms is het lastig te 
beoordelen of er nog een schroef 
in zit of dat de rand gewoon klemt. 
Daarom zijn de service manuals zo 
onmisbaar, omdat je dan precies 
weet hoeveel schroeven je moet 
losmaken en waarze zitten. 

Het toetsenbord zit meestal 
aan het moederbord vast met 
een dunne en kwetsbare kabel 
van folie* Die moet je heel voor- 
zichtig lostrekken uit de con¬ 
nector op het moederbord. Vaak 
moet je eerst links en rechts van 
de connector een vergrendeling 
losmaken of een gedeelte van de 
connector terugschuiven. Als het 
allemaal gelukt is, heb je vrije toe- 
gang tot het MiniCard-slot. Daar- 
in kun je dan een WLAN-module 
stoppen, waarvan je dan alleen 
nog maar de antennestekkers 
hoeft aan te sluitem Die zitten 
meestal naast het MiniCard-slot. 
Behande! deze stekkertjes alsof je 
ze maar een keer kunt gebrulken, 
want ze zijn zo extreem kwets¬ 
baar dat je ze maar een paar keer 
kunt aansluiten voordat het con¬ 
tact kapotgaat. Het minuscule 
stekkertje moet je rechl in de 
kaart steken en heel voorzichtig 
aandrukken, Een vinger is daar 
te groot en te zacht voor. Wij ge- 
bruiken meestal de plastic dop 


van een pen om het stekkertje 
aan te duwen, 

Als je het antennestekkertje 
weer los wilt maken, kun je dat het 
beste doen met je nagels. Met een 
tangetje of pincet loop je teveel 
rislco iets te besc ha digen, Onge- 
bruikte antennestekkers moet je 
op het moederbord vastzetten. 
Isolatietape is daar prima geschikt 
voor. Die tape verhindert boven¬ 
dien dat het stekkertje contact 
maakt met andere geleidende on- 
derdeien, 

Conclusie 

Je hebt geen specialist nodig om 
de hardware van je notebook uit 
te breiden, maar wel een goede 
handleiding. Gelukkig zijn die 
voor veel notebooks ook verkrijg- 
baar. Als je dan ook de tips in dit 
art ike I in je ac hterh oof d houdt, 
zou het upgraden geen probleem 
moeten zijn, Maar als je nog nooit 
een elektronisch apparaat open 
hebt geschroefd, is je notebook 
wellicht niet het beste apparaat 
om mee te beginnen. 

In sommige gevallen moeten 
ook de notebookspecialisten bij 
ons zich gewonnen geven van- 
wege verborgen schroeven of 
vastzittende weerhaakjes. In dat 
geval moet er een gespectaliseerd 
bedrijf aan te pas komen, Maar in 
de meeste gevallen is het prima te 
doen om de upgradebare onder¬ 
delen zoals harde schijf, geheugen 
en MiniCard te vervangen. 

K^softfinkmmo ct 


1 Technische Kandleidingen voor notebooks 

Naam 

Link (zie ook s of tli nk) 

Opmerkingen 

Acer 

http://supportacer-euro.com/d rivers/ 
downloads, btml 

het model van je notebook selecteren en bij Technical Documentation/Manuab and Guides 
de manual in je gewenste taal down leaden 

Apple 

www.app 1* .eom/nl/support/ma nuals/ 
portables/ 

handjeidingen voot het uitbouwen van het toetsenbord. de schroeven under de rubbered 
voetjes (alleen iBook, Powerbook), RAM, HO 

Doll 

http://support.euro.dell.com/:so pport/index. 
aspx/c^nl&MI&s-gen 

Dell-handleidingen: model selecteren, en op de handleiding klikken 

HP 

http://wel come, hp.com/country M 1/nl/sup- 
port.hftni/page D isplay- drivers 

op "See support and troubleshooting information" klikken, model opgeven en dan "Mainte¬ 
nance and Service Guides" downloaden 

Lenovo /IBM 

(zie softlink) 

voor Thinkpads: bij "Users guides and manuals" vmd je "Hardware Mairttenanee Manual" 

7Manuals 

www.9mariuab.com 

site voor handleidingen waatvoor je enkele dollars moet betalen; let op, er zitten ook manu¬ 
als tussen die je elders gratis kunt krijgen 

CMS Products 

wwwxm5prcHfuas.com/notebouk_rlrive_ 

removal,to 

handleidingen vour het vervangen van de harde schijf (Dell. HP, IBM, Micron, Toshiba) 

Do-It-Yourself laptop & 
Notebook 

http://repair4j3ptop.org/ 

verzameiing links naar service manuals voor een groot aantal modellen 

Dominion Repair Service 

http ://computerdoc. homestead .co m/DRSf- 
Laptop Man uals.html 

handleidingen voor Acer, Dell, HP, Lenovo, Sony, Toshiba voor STD per stuk; let op, er zitten 
ook manuals tussen die je elders gratis kunt krijgen 

eServicelofo.com 

www.esmicetnfo.com/equipmeot_type/ 

Notebooks_43.html 

gratis service manuals met zoekfunctie naar modellen 

Laptop-Cijnic.com 

m .laptop-din ic.com/down load. html 

gratis service manuals voor laptops van Acer, Dell, HP, IBM, Sony, Toshiba 

LaptopUpgrade 

http://lopmpupgr.ader.t 0 m/ 

upgrades en vervangende onderdelen Voor HP, Dell, IBM, Toshiba, Sony, Apple, Gateway, 
Panasonic, Acer 

WotebookServireManu- 

ab.com 

www. notefrookservkeman ual s.com/ 

site voor handleidingen waarvoor je moet betalen; let op, er zitten ook manuals tussen die 
je elders gratis kunt krrjgen 

YouTube 

www.youtube.com/resujts/searcfi_ 
query— La ptop-i- U pgrade&search_type“ 

video's waarop je kimt zien hoe je een laptop upgraden 


c't 2008, Nr. 9 


55 




Andre Kramer 

Gigapixelparadijs 

Nieuwe manieren om met grote fotobestanden te werken 

Werken met hele grote foto’s van enkele gigapixels, waarbrj je enorm ver kunt 
inzoomen, brengt hele specifieke problemen met zich mee. Onderzoekers van Adobe en 
Microsoft werken aan systemen om dergelijke enorme foto's zonder langdurig geratel 
van je harde schijf op het scherm te toveren. De eerste vruchten van deze noeste arbeid 
kunjenu al plukken. 


N teuwere digitale camera's 
voor huis-, tuin- en keu- 
kengebruik hebben een 
resolutie van zo'n 12 megapixels. 
Vier jaar geleden was dat nog 
maar de helft en over vier jaar 
zou het zomaar eens het dub- 
bele kunnen zijn. Hoewel dat 
natuurfijk een heleboel pixels 
zijn, is dat technisch gezien nog 
maar het begin. Chips die speci- 
aaf zijn gemaakt om de nachte- 
lijke hemel te fotograferen, zoals 
de CCD-sensor van de Canadese 
halfgeleiderproducent Dalsa, 
hebben bijvoorbeeld een reso- 
lutie van 100 megapixel of meen 


En onderzoekers van de univer- 
siteit in Alabama ontwikkelden 
samen met Sony een gigapixel- 
camera die voor Virtual Earth en 
Google Earth de aardbol moet 
gaan fotograferen, Ook steeds 
meer hobbyfotografen proberen 
elkaar met immense panorama's 
met gigapixelresoiuties de loef 
af te steken. 

Als je dergelijke plaatjes wilt 
openen, laten de gebruikelijke 
fotoprogramma's het stuk voor 
stuk afweten. Vandaar dat Adobe 
erg geinteresseerd is in het giga- 
pixelfenomeen, zodat toekonv 
stige versies van Photoshop de 


grootformaatfoto's bliksemsnel 
kunnen weergeven. Want hoe¬ 
wel de huidige versie van Pho¬ 
toshop in theorie aJ plaatjes met 
een resolutie van 90 gigapixel 
kan weergeven, komt daar in 
de praktijk weinig van terecht 
omdat het programme zich daar 
door een gebrek aan werkge- 
heugen in zoo verslikken. 

Onderzoekers van Adobe 
hebben daarom nu een viewer 
inclusief nieuw bestandsformaat 
ontwikkeld die de weergave van 
dergelijke foto's enorm kan ver- 
snellen. Deze viewer kan foto's 
van het project gigapxl.org bij- 


voorbeeld zonder problemen 
weergeven. De exploitanten 
van die website, Graham Flint 
en Catherine Aves, verbouwden 
een analoge fotocamera uit een 
Amerikaans U2-spionagevlieg- 
tuig en maakten hiermee foto's 
vanaf een hoogte van 20.000 
meter op een analoge film van 
9x18 inch [ca. 23 x 46 cm). Na 
een highres foto-flyby presen- 
teert het team uitsnedes van 
foto's van Amerikaanse steden 
of monumenten die op de UNES¬ 
CO-were I derfgoed I Ijst staan met 
een resolutie van vier gigapixel 
op hun website. 

Adobes viewer toonde bij een 
panorama van de stad Boston de 
grootte ervan: 79.079 x 50.066 
pixels - bijna vier gigapixel. In 
een gesprek dat we hadden met 
Adobe's vice-president Interacti¬ 
ve Design Dave Story zoomde hij 
zonder moeite in op de bestuur- 
derscabine van een hijskraan die 
in het totale panorama totaal 
niet opvieL Om vervolgens grap- 
pend op te merken; "Ik wist niet 
eens dat die dingen ruitenwis- 
sers hadden." 

Ook bij in- en uitzoomen gaat 
de viewer niet schokken. En dat 


56 


c't 2008, Nr. 9 








Reportage | Gigapixel 


mag best een prestatie heten, 
aangezien de bestandsgrootte 
van 12 GB een veelvoud is van 
het aanwezige werkgeheugen. 
De oplossing hiervoor is een 
soort pixelpiramide die het vol- 
ledige plaatje in een relatief lage 
resolutie bevat en elke diepere 
laag in een viervoudige resolutie 
totdat de votledige detaildiepfe 
behaald is. ,r De viewer antici- 
peert op de door de gebruiker 
beschreven beweging en laadt 
automatlsch de relevante af- 
beeldingtegels naar de cache 11 , 
!egt Story uit, Afs die vol is, gooit 
de viewer de tegels van de verst 
verwijderde lagen van de pira- 
mide er weer uit. 

Hij laat op ons verzoek een 
schema voor de fotopiramide 
zien. Photoshop gebruikt al een 
verge! ijkbaar modeE cm fotoge- 
gevens te actualiseren.Onder 
'Bewerken / Voorkeuren / Ge- 
heugen & afbeeldingscache' kun 
je in Photoshop zien dat foto- 
piramides uit zes lagen worden 
samengesteld. 

De viewer van Adobe is niet 
beschikbaar voor het grote 
publiek. Er zijn echter gratis 
verkrljgbare alternatleven om 
Gigapxl-foto's weer te geven. 
Google Earth versie 4.2 of hoger 
geeft de foto's van het Gigapxl- 
project bijvoorbeeld weer als 
je in lagen / Galerij' een vinkje 
zet voor 'Gigapxl photos'. Ook 
Google Earth gebruikt tegels 
voor de weergave van fotoge- 
gevens en een piramide met 
steeds toenemende resolutie- 
niveaus. De foto's verschijnen 
als een zwevend schilderij in 
het landschap, bijvoorbeeld 
voor de Golden Gate Bridge of 
het Palace of Fane Arts in San 
Francisco. Ais je mzoomt kun je 
de gigapixelpanorama's met de 
vertrouwde Google Earth-inter- 
face bekijken. 

Gigantische panorama's 

Onderzoekers van Microsoft 
Research en de umiversiteit van 
Konstanz vroegen zich eveneens 
af hoe je grote hoeveelheden 
fotogegevens kunt genereren 
en in een browser kunt bekijken. 
Net resultaat van hun inspan- 
ningen is de browserplug-in HD 
View, die foto's met een resolutie 
van meerdere glgapixeis moelte- 
toos op het scherm kan weerge- 
ven. Met de muis zoom je in- en 
uit. In een stadspanorama kun je 
daarmee de afzonderlijke ramen 
bekijken. 


Om aan het materlaal te komen 
monteerde Johannes Kopf een 
spiegelreflexcamera op de voet 
van een Meade LX200-telescoop. 
Hier zaten servomotors op die 
Kopf via zelf ontwikkelde soft¬ 
ware aanstuurde. Zo duurde het 
maken van enkele honderden af¬ 
zonderlijke foto's maar anderhalf 
uur. De foto's werden in verticale 
series geschoten. Horizontale 
rijen zijn minder geschikt omdat 
tijdens het fotograferen de scha- 
duwen veranderen. 

Een algoritme van Microsoft 
Research, dat op de 5IGGRAPH 
2004 werd gepresenteerd, voegt 
de foto's aan elkaar. Hierbij 
vloeien fotogebieden niet 3n el¬ 
kaar over, omdat hierdoor lelijke 
spookverschijnselen kunnen 
ontstaan. Het algoritme voor 
het interactief monteren van 
digitale foto's vindt zelfstandig 
randen met een hoog contrast. 
Hierdoor kunnen de foto's zon- 
der transpara nte voetg angers 
en vervaagde boomblaadjes aan 
elkaar worden geplakt. De ge- 
deelten die overlappen worden 
afgeknipt. 

De HD-View-software verdeeEt 
de panoramafoto vervolgens in 
een piramide met tegels van elk 
256 x 256 pixels. Op de votgen- 
de laag voegt HD View vier te¬ 
gels samen. Het aantal verschil- 
lende lagen is afhankelijk van de 
resolutie van hetoorspronkelijke 
materiaal. ' Aangezien de details 
met elke laag exponentieel toe- 
nemen, zijn maximaal tien ni¬ 
veaus voldoende", aid us Kopf. 

De browser prejecteert het 
beeld in zijn totalitelt sferisch of 
cilindrisch om de door de opna- 
me ontstane geometrie van een 
zeer grote kijkhoek na te boot- 
sen, Zo ontstaat een natuurlijke 
indruk. Het nadeel: rechte lljnen 
zien er gebogen uit, Ais je op het 
plaatje inzoomt, gaat HD View 
over tot een perspectivische 
projectie die de kromme iijnen 
stukje bij beetje rechttrekt. Bo- 
vendien past de viewer de tone 
mapping aan, waarbij tijdens het 
inzoomen donkere gebieden 
Irchter worden gemaakt en lichte 
gebieden donkerder. 

Nog meer detail 

Op www.xrezxom vind je een 
verzamellng gigapixelplaatjes 
die je net als het kaartmateriaal 
op www.maplib.net met Google 
Maps-techniek of via HD View- 
plug-ins in Internet Explorer of 
FI refox kunt bekijken. 


Erie Hanson en Greg Downing 
zijn met hun Californische bedrijf 
xRez gespecialiseerd in het wer- 
ken met gigapixelfoto's. Dow¬ 
ning probeerde panorama's te 
maken die een vergelijkbare in- 
druk wekken als die de kijker ter 
plekke krijgt - bijvoorbeeld met 
bijzonder gedetailleerde prints 
van enkele meters lang, Hanson 
is afkomstig uit de sped a I-effects- 
wereld. Een gigapixelfoto die als 
achtergrond (matte painting) of 
textuur wordt gei’mporteerd in 
een driedimensionafe omgevrng 
zoals Maya, geeft de animator 
voldoende speelruimte om zich 
in deze wereld te bewegen. 

Terwijl de Google Maps-vie- 
wer bij het zwenken de zwarte 
vlakken met tegels vu!t en bij 
het zoomen duidelijk tussen de 
verschitlende resolutieniveaus 
omschakelt, verloopt een vlucht 
door de xRez-panorama's met 
HD View soepel en zonder on- 
derbrekingen, 

Als amateur kun je ook zelf 
gigapixelopnamen samenstel- 
len. Maar zonder een computer- 
gestuurd statief is het moeilijk 


om nauwkeurig genoeg te foto¬ 
graferen* Bovendien vereist het 
samenvoegen van 100 of meer 
foto's van 10-megapixel tot een 
panorama behoorlijk wat reken- 
kracht. Photoshop C53 had op 
een Core 2 Duo 6400 met 4 GB 
RAM bijna twee uur nodig om 
een gigapixelfoto in elkaar te zet- 
ten* Op een computer met een 
3,4 GHz Pentium 4 en 1 GB RAM 
lukte het zelfs in zijn g eh eel niet, 
omdat Photoshop crashte, Op 
dit systeem kwamen we niet ver- 
der dan een foto van 200 mega¬ 
pixels. 

Bij een scherm resolutie van 
1280 x 1024 pixels biedt een mo¬ 
nitor ruimte aan 1,3 megapixels. 
Ais je dan een foto van 200 me¬ 
gapixel wift bekijken, loont het 
gebrulk van een pEug-in als HD 
View. Met de command! inetooE 
hdmake of een speciale export- 
plug-in voor Photoshop kun je 
plaatjes voor HD View voorbe- 
reiden* hdmake, de Photoshop- 
plug-ln en de HD View-plug-ins 
voor Internet Explorer of Firefox 
zijn te downloaden bij Microsoft 
(zie softlink). 



De gigapixelviewer van Adobe laat op een statusregel onderaan 
zien welke tegels er in het werkgeheugen aanwezig zijn. Beweeg 
je over de foto dan laadt hij in de richting van de beweging 
nieuwe tegels in en gooit andere weer weg. 


e't 2008, Nr. 9 


57 

























Reportage (Gigaplxel 




Oit stadspanorama Is een 
gigapixeifoto met een 
adembenemende detaildiepte. 
De verticals zwarte strepen 
onderaan ontstonden toen de 
8-megapixelcamera zonder 
stroom kwam te zitten, Ze 
hebben een breedte van 3500 
pixels. 


het San Marcopfein in Venetie, 
de studio van kunstenaar Gary 
Faigin, het Zuid-Koreaanse Gy- 
eongbokgung-paieis, een BBC’ 
eollectie gettteld 'How we built 
Britain' en een fotoverzameling 
van de spaceshuttle Endeavour. 
Voor het bekijken ervan heb je 
een Windows-pc met XP 5P2 of 
Vista nodig met internet Explo- 
rer vanaf versie 6 of Firefox vanaf 
versie 1,5, Je moet we! eerst de 
Photosynth-viewer installeren. 

"E^n van onze dromen is dat 
met deze opzet virtuele reizen 
naar de meest interessante en 
belangrijke bezienswaardighe- 
den van onze wereld mogelijk 
worden", mijmeren Noah Sna- 
vely en Steven M. Seitz van de 
Universiteit van Washington en 
Richard Szeiiski van Microsoft 
Research over Photo Tourism. 

Anders dan een stitch pro- 
gramma, dat meerdere foto's tot 
een panorama combineert, plakt 
PhotoSynth niet simpelweg een 
boel foto's met rechtgebogen 
randen aan elkaar, maar vliegt 
de kijker in plaats daarvan met 
de pijltjestoetsen door een soort 
3D-modeL Hij krijgt geen draad- 
model of vlakken met textures 
te zien, maar navigeert in een 
zwarte ruimte die door enkele 
lichtpuntjes wordt belicht. De 
puntwolk geeft een grove orien- 
tatie. Foto's verschijnen tijdens 
de vlucht als trapeziumvormige 
vensters. Als de virtuele toerist 
hier op aan stir urt, geeft de Pho- 
tosynth-viewer het plaatje weer. 
Als de toerist op een ander piaat¬ 
je in de buurt klikt, verandert de 
viewer niet alleen de richting, 
maar ook het perspectief. 

Wat tot dan toe trapezium- 
vormig was, verandert in een 
rechthoek. Zo kun je in de brow¬ 
ser om de complete Notre Dame 
been vliegen en de kerk vanuit 
a l ie den kbare posities bewon- 
deren. Als er voldoende gede- 
tailleerde opnamen beschikbaar 
zjjn, kun je zelfs de afzonderlijke 
ramen en waterspuwers bekij¬ 
ken. Tijdens de tour gaat de ene 
foto vloeiend over in de volgen- 
de, Afhankelijk van de dichtheid 


dt 2008, Nr. 9 


Virtueel toerisme 

Behalve voor het stitchen van 
foto's tot een panorama is deze 
techmek ook interessarvt voor 
bijvoorbeeld navigeren en zoe- 
ken. Alsje bij Google Afbeeidin- 
gen zoekt op "Notre Dame Paris" 
krijg je meer dan dertigduizend 
resultaten (zonder aanhalings- 
tekens zelfs meer dan een mil- 
joen), De meeste hiervan tonen 
de beroemde kathedraal. Maar 
je kunt in de zoekopdracht niet 
speclficeren welk detail je pre- 
cies vanuit welke hoek wilt zien. 
Gezien de grote hoeveelheid 
beschikbare afbeeldingen is het 
klassieke zoekconcept dan ook 
met toereikend meer. Medewer- 
kers van Microsoft Live Labs heb- 


l - | 7 1 , p, if k 'OTtfhihi**nVid tv. N rri 


ben een procedure ontwikkeld 
om fotogegevens op een meer 
intuftieve manier toegankelijk te 
maken, 

De Redmonders hebben in sa- 
menwerking met onderzoekers 
van de universiteit van Washing¬ 
ton een procedure ontwikkeld 
voor het bekijken van grote ver- 
zamellngen foto's van hetzetfde 
voorwerp. De foto's die hlermee 
worden samengesteld geven een 
voltedig andere indruk dan een 
gigapixelafbeelding. De software 
waarmee de beelden worden ge- 
genereerd heet Photosynth, 

De fotoverzamelingen, die 
'synths 1 worden genoemd, heeft 
de kijker te danken aan Photo 
Tourism, een onderzoeksproject 


van de universiteit van Washing¬ 
ton, wat zich ten doel stelde om 
een omgeving te ontwikkelen 
voor het bekijken van grote ver- 
zamel ingen foto's. Hier bij krijgt 
de kijker niet alleen informatie 
over de richting van de foto, 
maar ook over de opnameposi- 
tie, de richting en kljkhoek van 
de camera. 

Photosynth is een SD-wereld 
in het klein, De viewer werkt 
altijd alleen binnen een geslo- 
ten context, dus met ptaatjes 
die elkaar overlappen zoals bij 
een gestlteht panorama. Op de 
projectsite op internet kun je 
zeven verschillende collecties 
bekijken: het Sint Pietersplein te 
Rome, de Canadese Grass! Lakes, 


-JOI 


HD View laadt 
vliegensvlug een 
gigantisch panorama 
en zoomt daar 
trapioos op in, 
zonder dat je op het 
beeldmateriaal hoeft 
te wachten. 









































Reportage | Gigapixef 




van de gebruikte foto's kun je 
foto voor foto de facade van de 
Notre Dame of de gebouwen op 
het San Marcoplein in detail be- 
kijken. 

Van 2D naar 3D 

Het maken van een driedirmensh 
onale omgeving uit tweedimen- 
sionale Foto's wordt in vakjargon 
aangeduid als image-based mo¬ 
deling 1 . Deze cechniek doet onder 
andere een beroep op de brand- 
puntsafstand van een foto, die in 
de Exif-geg evens van een foto ISgt 
opgeslagen. Bij de synths komen 
foto's bij elkaar die met verscbil- 
lende camera's en objectieven uit 
vele verschiliende hoeken wer- 
den opgenomem 

Photosynth reconstrueert uit 
de plaatjes gegevens over de 
relatieve positie en richting van 
de foto en de gebruikte camera. 
De algoritmen achter de voorge- 
spiegelde 30-fagade werken in 
drie stappen; eerst zoeken ze in 
de foto's kenmerkende punten, 
vervolgens koppelen ze over- 
eenkomstige elementen die in 
de foto’s werden gevonden aan 
elkaar en tenslotte wordt de oor- 
spronkelijke positie van de ca¬ 
mera gereconstrueerd met een 
procedure die de naam 'struc¬ 
ture from motion' draagt. 

De bijzondere aantrekkings- 
kracht van de Photosynth-tech- 
niek zit hem aan de ene kant in 
het inturtieve karakter van het 
programma, dat natuurlijke uit 
gangspunten zoals de driedi- 
mensionaie ptaatsing van objec- 
ten gebruikt, en aan de andere 


kant ook in het feit dat een fofo- 
verzameiing volledig geautoma- 
tiseerd verwerkt kan warden. 

Boterzacht 

Achter Photosynth gaat de fo- 
toviewer Seadragon schuil en 
diens mogelijkheid om grote 
fotoverzamelingen snel en vloei- 
end weer te gevert. Ook deze 
maakt voor het weergeven van 
al!e foto's gebruik van uit tegels 
opgebouwde fotopiramides. 
De hoeveelheid plaatjes en hoe 
groot die zijn doet er voor Sea- 
dragon nief toe. "Het duurt met 
langer om een verzameling van 
honderd 100-megapixelfoto’s te 
openen dan slechts e^n 1-me* 
gapixelfoto ", aldus Alex Daley, 
Group Product Manager voor 
Photosynth bij Microsoft. 


De performance moet alleen af- 
hankelijk zijn van de verhouding 
van de monitorgrootte tot de 
bandbreedte van de gegevens- 
overdracht. Dus heeft een met 
40 kB/s verbonden mobieltje 
met een display zo groot als een 
postzegel even lang nodig om 
een foto weer te geven ah een 
computer met een 10 Mbit/s in- 
ternetverbinding met een grote 
monitor. Verder betooft Daley 
dat de overgangen van de over- 
zichtsfoto naar de details "zo 
zacht a! s boter" zullen zijn, ter- 
wijl andere systemen bij elke 
stap naar het volgende reso- 
lutieniveau overgangsplaatjes 
laten zten. Seadragon gebruikt 
verschillende threads voor het 
laden, schalen en weergeven 
van de plaatjes en voor het 
overvloeien van de verschillen- 


Photosynth verbindt foto's 
losjes aan elkaar tot een 
driedimensionaa! model. 


de resolutieniveaus, Bovendien 
actualiseert de viewer altijd 
eerst de fotogegevens in het 
midden van de afbeelding om 
de illusie van de directe reactie 
te versterken, 

Sinds kort kun je de Seadra- 
gon-techniek via Silverlight ook 
voor je eigen website gebrue 
ken. Potentiele gebruikers moe- 
ten echter afzien van de 3D- 
mogelijkheden van Photosynth. 
De gratis software Deep Zoom 
Composer van Microsoft maakt 
het voor elke hobbyfotograaf 
mogelljk om zelf gestitchte fo¬ 
to's met een zijde van maximaal 
15.000 pixels of fotoverzame¬ 
lingen snel in de webbrowser 
te laden. Je plaatst de plaatjes 
in de editor zoals ze later op de 
pagina moeten verschijnen en 
exporteert het geheel dan voor 
Silverlight Met een bijbehoren- 
de plug-in kunnen bezoekers 
van de website via een muisklik 
of met het scroliwie! de plaatjes 
vloeiend ln-en uitzoomen. 

Geen van deze projected 
heeft tot nu toe een commer- 
ciele toepassing gevonden. Ze 
laten echter op tndrukwekkende 
wijze zien welk mogelijkheden er 
nog in digitale foto's schuiigaan. 
Voor de gebruiker vervaagt bij 
het spelen met HD View, Photo¬ 
synth en dergelijke de grens tus- 
sen foto, video en spel, terwijl hfj 
Interactief door de fotobestan- 
den heen viiegt 

^Softlink 0809056 & 


Met het gratis 
prog ram ma 
Deep Zoom 
Composer kun je 
fotoverzamelingen 
samenstellen, 
waarop je met een 
Silverlight-plug- 
in traploos kunt 
inzoomen. 


c't 2008, Nr. 9 


59 






























Stefan Labusga, Johannes Schuster 

All-in-one's 


Getest: De goedkoopste all-in-ones met faxmogelijkheid 

Een kantoor zonder papier is nog steeds ondenkbaar. Vrijwel elke afdeling heeft dan ook 
een eigen printer. In het ideale geval kan zo'n printer ook scannen, kopieren en faxen. Wij 
hebben de vijf goedkoopste all-in-one's van vijf verschillende fabrikanten aan een test 


onderworpen. 

E £n a p para at dat je cor¬ 
respondence print, docu- 
menten digitaliseert en als 
doorzoekbare pdf opslaat, en dat 
ook buiten kantoortijd faxen kan 
ontvangen en ze vanaf de pc kan 
versturen, kleurenkopieen maakt 
zonder torenhoge printkosten, 
geen iawaai of stank veroorzaakt, 
met een klein piekje en maar een 
usb-aansluiting op de pc genoe- 
gen neemt; het klinkt haast te 
mooi om waarte zijn. Maar het is 
wel de ideale oplossing voor een 
klein kantoor. De werkelijkheid 
komt al aardlg in de buurt van dit 


ideaalbeeld, aHeerr is in de goed¬ 
koopste prijsklasse vanaf 100 
euro vaak niet daadwerkelijk alles 
in £en apparaat gecombineerd. 
Daar staat tegenover dat je in 
deze prijsklasse wel extra's krijgt 
afs een kaartlezer, 'direct print’ 
(foto’s direct vanaf je camera of 
geheugenkaartje afdrukken) en 
optionee! een zeskleurendruk. 

Alle geteste multifunctionals 
bieden veel waar je geld, gelet op 
de prljzen van 100 tot 240 euro. 
Alle testapparaten kunnen pnn- 
ten in kleur, scannen, faxen en 
kopieren en hebben een automa- 


tischedocumentlnvoer en bteden 
een tekstherkenningsmogelijk- 
held (Optical Character Recogni¬ 
tion, OCR), Natuurlijk kwijten de 
apparaten zich niet allemaal even 
goed aan hun taak en loopt het 
testveld ook qua verbruikskosten 
enorm uiteen. 

Startopstelling 

Wij gin gen bij alle fabrikanten 
op zoek naar het goedkoopste 
apparaat voorzien van een flat- 
bedscanner met papierinvoer, 
een fax en een zelfstandige ko- 


pieerfunctte waarvoor je geen 
pc nodig hebt, Kodak btedt in 
de Benelux geen all-in-one- 
apparaten aan. Van Dell kozen 
we de All-In-One 948, maar de 
fabrikant was niet in staat of be- 
reid om ons op tijd voor de test 
een exemplaar toe te sturen. 
Voor de goede orde willen we 
hierbij vermeiden dat Deli zijn 
printers door Lexmark laat pro- 
duceren. 

Bij Brother viel de keuze op 
de al wat oudere, maar voor- 
delige MFC-260C. Van Canon 
kregen we de vorig jeer gem- 
troduceerde Pixma MX310 en 
voor HP glng de OfficeJet J5780 
(eveneens van vorig jaar) op 
de testbank. Epson heeft met 
de Stylus DX9400F zijn tweeds 
inkjet met faxmogelijkheid op 
de markt gebracht, maar deze 
is vanwege ztjn grote kleuren- 
display een stuk duurder dan de 
andere kandidaten, Voorganger 
DX7000F, die met zijn advies- 
prijs van circa 125 euro precles 
in ons testveld had gepast, is 
helaas alleen nog hier en daar 
als uitloopmodel verkrijgbaar. 


60 


c't 2008, Nr. 9 





Testbank j All-in-one's 


Principes 

Bij de relatief goedkope all-in- 
ones worden natuurlijk niet de 
modernste en zuinigste technie- 
ken gebruikt. Blijkbaar willen de 
fabrikanten de lage verkoopprtj- 
zen dubbel en dwars terugver- 
dlenen via de inktverkoop. Om 
te voorkomen dat third-party- 
aanbieders hiervan een graantje 
kunnen meepikken, maken ze 
gebruik van verschillende stra¬ 
tegies, Canon, HP en Lexmark 
integreren bij de hier geteste 
modellen de printkop in het inkt- 
reservoir, zodat geen andere fa- 
brikant nieuwe inktpatronen kan 
bouwen. AJs gebruiker heb je dus 
geen andere keus dan navuilen. 
Het voordeel van deze combina- 
tiepatronen: efke keer als je het 
inktpatroon vervangt krijg je ook 
een nieuwe printkop. 

Brother en Epson werken met 
losse in ktcart ridges, die je pas 
hoeft te vervangen als de hele 
voorraad bijna op is, Maar dit 
prindpe zegt niets over de daad- 
werkelijke inktkosten, want com¬ 
bi patronen met een printkop 
kunnen voordeliger uitvallen. En 
uitei ndelijk gaat het er toch al- 
leen maar om hoeveel je voor je 
euro kunt afdrukken, 

Epson gebruikt voor zijn 
Durabright Ultra-inkt ingekap- 
selde pigmenten, die op uiterst 
ingewikkelde wijze worden ver- 
vaardigd. Dit maakt namaken 
een stuk lastiger. Zwart kun je 
ook als een reservoir met dub- 
bele hoeveelheden kopen, de 
kleureninkten zijn alleen ver- 
krijgbaar in de standaard hoe- 
veelheid. Ook Brother biedt 
slechts ££n reservoirgrootte 
aan, Ook van Canon, HP en 
Lexmark zijn patronen met een 
hogere capaciteit beschikbaar, 
maar bij een nieuw apparaat 
worden alleen cartridges met 
een gereduceerde inhoud mee- 
geleverd. 

HP en Lexmark bieden voor 
hun alt-in-ones optionele foto- 
cartridges met licht-cyaan, licht- 
magenta en zwart zodat je effec- 
tief nu een zeskleurendruk hebt, 
Deze kleinere cartridges kosten 
ongeveer 25 euro per stuk en 
kornen in de plaats van de grote 
zwarte cartridge. Het vervangen 
is echter met name bij een der- 
gelijk apparaat, dat voor zulke 
uiteenlopende doelen wordt 
gebruikt een hele toestand. Bo- 
vendien zijn de resuitaten bij het 
afdrukken van foto's niet altijd 
beter. 


Bij de prijs in beg repen 

Van een allround kantoorappa- 
raat zul je niet direct functies voor 
het maken van fotoafdrukken 
zonder aangesloten pc en slots 
voor geheugenkaarten verwach- 
ten, laat staan verlangen. Toch 
biedt een aantal testappa raten 
ze aan. Bij Epson wordt zelfs een 
kleurendisplay voor het weerge- 
ven en selecteren van foto's van 
een geheugenkaart aangeboden. 
Bij de anderen moet je eerst een 
vel normaal papier in het appa¬ 
raat leggen en een indexprint 
afdrukken. Afhankelijk van het 
apparaat kruis je hierop de ge- 
wenste foto's aan en scan je de 
pagina of geef je de nummers via 
het display op - nadat je het fo- 
topapier weer in de printer hebt 
gestopt. Een beetje omslachtfg is 
het wei, 

De tweede mogelijkheid om 
vanaf een geheugenkaartje af te 
drukken, is Digital-Print-Order- 
Format {DPOFJ. Hierbij schrijft 
de camera een printopdracht 
naar de kaart en de printer voert 
dit uit. Vier van de vijf apparaten 
hebben een usb-ingang voor 
PictBridge-camera's. Hierbij ge- 
bruik je het display van de ca¬ 
mera om de foto's van tevoren te 
bekijken ente selecteren. 

Naast de printerd river, de 
scansoftware inclusief TWAIN- 
plug-in en verschillende extra's 
voor fotobewerking en -beheer, 
hoort inmiddels ook tekstherken- 
nlng (OCR) tot de standaarduit- 


rusting. Bij een all-in-one mag je 
dit verwaohten, Het controieren 
van de herkenningspercentages 
en leermogelijkheden van de 
programma's ievert waarschijnfijk 
voldoende stof op voor een apart 
artikel. Wij beperken ons hier tot 
de werklng van de OCR fonder 
Mac OS X 10.5 en Windows Vista) 
en of je hiermee een doorzoekba- 
re pdf kunt genereren, In zo'n pdf 
kun je naar begrippen zoeken en 
zie je tegelijkertljd de originele 
lay-out, Dit is ideaal voor archive- 
ren of versturen. 

Een programma voor het ont- 
vangen van faxen terwijl je pc is 
uitgeschakeld en waarbtj het ge- 
heugen van de combiapparaten 
als buffer wordt gebruikt, zou 
wetkom zijn, Maar geen enkele 
van de hier geteste apparaten 
biedt deze mogelijkheid. Even- 
min vanzeffsprekend is een uti¬ 
lity, die heipt bij het overzetten 
van adresgegevens van de pc 
naar de fax, waarmee je de multi¬ 
functional gemakkelfjk kunt con- 
figureren. 

Systeemvragen 

Voor alle geteste apparaten zijn 
Vista-drivers beschikbaar, hoe- 
wet we ze in sommtge gevallen 
van de website van de fa brikant 
moesten downloaden. Dat geldt 
met name voor de door ons ex¬ 
plicit bekeken 64-bit-variant 
van Vista, Gelukkig werkten atle 
functies van alle testkandidaten 
ook op de x64-versie. Voor de 


Mac gebruikten we OS X 10,5.1 
(Leopard). 

Leeslamp 

Omdat de ruimte in de apparaten 
beperkt is, wordt voor de scanner 
vooral gebruik gemaakt van de 
platte CIS-modules. De nieuwere 
scanners uit deze categorie heb¬ 
ben praktisch geen opwarmtijd 
nodig, omdat ze In plaats van 
met een fluorescentietamp met 
een rij ted's werken. Als de flat- 
bedscanners een automatische 
documentinvoer hebben - wat 
praktisch onmisbaar is om te 
faxen - hebben ze naast de A4- 
glasplaat nog een smalle strook 
glas waaronder de scankop wordt 
geparkeerd, Hierover worden de 
documenten getransporteerd De 
scankwaliteit is hier afhankelijk 
van een gel ij km a tig pa pie (trans¬ 
port. De maximale resoiutie bij de 
automatische invoer is wat lager 
dan bij het handmatig plaatsen 
op de glasplaat, maar is voldoen¬ 
de voor kantoorgebruik. 

Alle testkandidaten kunnen 
zonder pc kopreren, de meeste 
zelfs randloze foto's, ook af zat dit 
op kantoor maar wei nig voorko¬ 
men. Voor het kopieren van foto's 
moet je de afdrukkwaliteit, de pa- 
piersoort en het papierformaat 
kunnen instellen - voor zover 
een sensor dit niet automatisch 
doet, Omdat de meeste kandida- 
ten enkel over een tekstdisplay 
beschikken, kun je fragmenten 
alleen vergroten door een scha- 


P ri ntprestatie (Dr.-Gra uert-Brief) 


[PaginaVminuut] 

Brother MFC-260C 
Canon Pixma MX3TD 
Epson Stylus DX94Q0F 
HP Officejet J57B0 
Lexmark X54W 



| Afdruktijden Pc 

[Tijd/pagFnaJ 

Fmitpage 

Fata A4morm. pap. Sheet 

Foto A4 

foto 10x15 

FetolOx 15 iw 





4BetH 

4betir 

Brother MFC 260C 

■ 1:17 

4:00 ■■ 3:12 

H 11:47 

IH 3:46 

■ 3:30 


Canon Pixma MX310 
Epson Stylus DX9400F 
HP Officejet J5780 
Lexmark X5495 


11:22 

mm 

I L02 


i m 


13:16 


13:09 


!1:4S 


I 2:10 


i 06:01 

■ 11:30 

■ 06:54 


I 30:01 


I 2:26 

■ 4:06 
12:32 


112:29 


im 

■ 4:02 
l 2:27 


1 12:16 


Afdruktijden Mac 

fTjd/parjinaJ Fontpage FatoAdmormaalpapier FatoA4 

Fate 10x15 

FatalOxISiwart-wJt 


Brother MFC-260C 
Canon PwmaMX3lG 
Epson Stylus DX9400F 
HP Officejet J5780 
Lexmark X549S 



30:06 


■ 4:01 
12:23 

■ 4:06 
I 2:48 


112:57 


13:52 

12:20 

■ 4:00 

f 2:47 


I 12:44 


c't 2008, Nr. 9 


61 








Testbank | All-in-one's 



Op normaal papier 
(rechts) verbleken alle 
kleuren, op Brother- 
fotopapter vooral de 
huidtinten. 



Bij de Canon laat zonlkht 
op fotopapier een 
onaantrekkelijker beeld 
achter dan op normaal 
papier. 



Uitstekend: een jaar voor 
het raam en alleen het 
normals papier (rechts) 
vergeelt enigszins bij de 
Epson-prints. 



HP's Premium-Plus- 
papier (links) beschermt 
de kleuren vrij goed 
tegen zonlicht, op 
normaal papier wordt 
rood fletser. 



Op fotopapier (links) 
verbleken de Lexmark- 
inkten onder een 
fotonen bom bar dement 
een beetje, op normaal 
papier sterk. 


lingsfactor in te voeren en ze pre¬ 
des op de gJasplaat te plaatsen. 
Daar staat tegenever dat je met 
de documentsvoer hele stapels 
documenten kunt kopieren. 

Dubbelzljdtg kopieren of af- 
drukken wordt in deze prijsklasse 
nog niet aangeboden, we I onder- 
steunen een aantal kandidaten 
een gesorteerde uitvoer. Hierbij 
wordt bijvoorbeeld een in twee- 
voud te kopieren document van 
tien pagina's eerst in de vofgorde 
1 tot 10 afgedrukt, en vervolgens 
een tweede keen Maar ook a! 
maken de fabrikanten reclame 
voor deze functle, het blijft oplet- 
ten geblazen: siechts een van de 
drie apparaten met sorteerfunc- 
tie vervulde zijn taak perfect. 

Linux-tests 

De voor de test gebruikte 
Unux-dlstributie Fedora 8 her- 
kende en configureerde de 
OfficeJet J5780 automatiseh, 
omdat een actuele versie van 
de open-sourcedriver Hplip, 
die onder toezicht van HP 
werd ontwikkeld, er al in zit {zie 
softlink). Scannen en printen 
lukte met behulp van de van 
Linux bekende programma's; 
voor het afdrukken van foto's 
zonder rand waren echter wat 
trues nodig met Gimp. Deze 
worden in de driverdocumen- 
tatie uitgelegd. Het apparaat 
kan worden bediend via het 
programma lip-toolbox, dat ook 
de faxen verstuurt. Het werkte 
we), maar de bediening bieek 
nogal ingewikkeld te zijn. 


Vloeibaargoud 

Om de verbruikskosten te bere- 
kenen (zie tabel op p, 66) maak- 
ten we gebruik van de ISO-norm 
24711, die door alle fabrikanten 
wordt geaccepteerd. Hierbij 
wordt een kleurendocument van 
vijf pagina's afgedrukt. Alleen 
Brother gaat voor de inkteapa- 
citeit van zijn MFC-26QC nog uit 
van prints met vijf procent dek- 
king, wat voorheen gebruikelijk 
was. 

De inktkosten voor het afdruk¬ 
ken van foto's berekenden we 
aan de hand van vter typische 
10x1 S-foto's door de cartridges 
leeg te printen en te wegen. 
Voor de test gebruikten we de 


De door Fedora 8 voor de Sty¬ 
lus DX94O0F automatiseh gei'n- 
stalleerde opensource drivers 
van het Gutenprint-project 
ondersteunen Epson-printers 
normaal gesproken wefiswaar 
vrij goed, maar met dit model 
kunnen ze tot dusver niet 
overweg. De door de Japan se 
Epson-dochter Epson Avasys 
aangeboden drivers konden 
voor dit doef zonder af te veel 
moeite worden geinstalleerd 
en zorgden voor een correcte 
tekstafdruk. Bij documenten 
met een smalle rand ontbra- 
ken evenwel de bovenste cen¬ 
timeters op de afdruk; andere 
resultaten zagen er deels wat 
samengedrukt uit. Bij het af¬ 
drukken van foto's bleef ho¬ 


tel kens de grootst mogelijke pa- 
tronen en bij HP en Lexmark de 
fotocartridges. 

Faxen in Ideur 

Het versturen van faxen raakt 
door het gebruik van e-mail 
steeds meer in onmin, maar zal 
zeker niet helemaal verdwijnen 
omdat met de hand ingevulde 
en ondertekende documenten 
hiermee nu eenmaal snel kun¬ 
nen worden verstuurd. Omdat de 
fabrikanten tien jaar geleden de 
faxnorm fIU-T30E overeen zijn 
gekomen, kunnen ook kleuren- 
documenten gefaxt worden - in 
theorie zelfs in fotokwaliteit op 
speciaa I papier. 


vendien ondanks de installing 
'randloos' altijd een gedeelte 
onbedrukt. Scannen werkte, 
faxen vanaf de pc niet. 

Brother biedt proprietaire 
print, scan- en faxdrivers voor 
Linux aan, die zich moeilijk 
ileten installeren, Fotoafdruk- 
ken met de MFC-260C waren 
enigszins samengedrukt en 
hadden steeds een onbedruk- 
te rand. Een print op papier in 
postkaartformaat lukte net zo 
min als het versturen van een 
fax. Nog slechter is het gesteld 
met de apparaten van Canon 
en Lexmark, waarvoor noch 
de fabrikant, noch de opens¬ 
ource community drivers aan- 
bieden. 


Alle testkandidaten waren inder- 
daad in staat om elkaar kleuren- 
faxen toe te sturen, maar (zoals 
ook door de standaard vasfge- 
legd) niet randloos. De kwaliteit 
was meestal slecht en werd ge- 
kenmerkt door strepen, te weinig 
scherpte en verkeerde kleuren. 
Alleen de all-in-one van Lexmark 
feverde bruikbare kieurenafdruk¬ 
ken af. Alle apparaten onder¬ 
steunen het versturen van faxen 
vanaf de computer. 

Brother MFG260C 

Brothers eenvoudige MFC-260C 
neemt weinig ruimte in en kan 
volledig aan de voorkant worden 
bediend. Zelfs de stroomaan- 
sluiting zit aan de zijkant, zodat 
je het apparaat helemaal tegen 
de muur kunt schulven. Het ap¬ 
paraat heeft geen aan/uit-knop. 
Brother heeft de usb-aansfuiting 
helemaal binnenin verstopt, waar 
je normaal gesproken de inkt- 
cartridges vervangt Deze vind je 
onder een klep aan de voorkant, 
De piezo-printkop produceer- 
de tijdens het afdrukken vreemde 
zingende geluiden. Bovendien 
raakte hij waarschijnlijk af en toe 
de rand van het papier, aange- 
zien veel foto's donkere vlekken 
aan de rand hadden. In de zeer 
overzichteiijke printerd river ston- 
den alleen maar raadselachtige 
papierformaten zonder maataan- 
du id ingen: 10 x 15 wordt bijvoor¬ 
beeld 'briefkaart genoemd. Fo¬ 
to's in dit formaat hadden steeds 
aan twee kan ten witten ran den, 
werden ontsierd door fijne stre¬ 
pen en tandwieisporen en waren 
bovendien korrelig en te donker. 


62 


c't 2008. Nr. 9 































15runs I J8V 
U.W.V. 59.40 \ 


Dual-core 
Do more. 


lilted Gere" 2 Duo processor E72D0 

12,53 GHz 3 MB cache/ 1 066 MHz FS8J 
2G8 gefoeugen 320 GB harddisk 
512 M3 NVIDIA GFB5B0 6T graphics 
DirectX JOoncfersteonmg 
BWbrandcr Car dreader 
LAN 6 charnel sound 


ALTERNATE PC-systeem 


Last je verrassen door de veelzijdigheid van de Mercurius, 

Op deze complete multimedia PC kun je uitstekend gamen, 
fotos en video's bewerken, DVD’s branden en internetten. 

Intel Core" 2 Duo processor E840O 

(3.6 GHz, 6 M8 cache, 1 333 Mbz F$B) 

Intel* P31 chipset 3 GB gebeugen 640 GB harddisk 
: 512 MB'NVIDiA GF8&Q0GT graphics DirectX 10 ond a rste urn ng 

DVO^ander Gigabit LAM Centre a cfer TV-lunafksart B channel sound 

SjflWihriftws Vhsia ; Home Premium 


ALTERNATE PC-systaam 


Intel- Core' 2 Dee processor E850D 

cache, 1 333 MHz FSBI 
3 GB gshftu gen 640 GB harddisk 
5T2 MB NVIDIA .3F3S0OGT graphics 


tort Cardresder 
24bit 

emitki: _ 


ALTERNATE PC-systeem 


-^nyiDi* 


Intel Core** 2 On ltd processor 09300 

■ (2,50 GHz, 6 MB cache, 1.333 MHz ?SBi 
.2* SCO iGBhstd&sic 
a9D0GX2tpephir> 
'stsuning 
DVD •spefer"' 

treme Audio 
Ha me Premium 


Uists&ibptf bt\ n?jj?5 


* Geldig t/m 3108.2008 


Prijzen zijn in Euro inclusief 19% BTW. 


Besteltelefoon: 


I I j W m W i f i ■ V • f i f . I 

LjLL^ ^^ * yL 1 

maandag-vrtjdag 9-20 uur zaterdag 9-1 ? uur 




showroom: Handelsweg 110. 2988 DC Ftidderkerk 














Testbank | All-in-one's 



De MFC-260C van Brother was in geen enkele discipline echt 
overtuigend. 


Grijs vertoonde steeds kleur. Fo- 
to's van 10x15, die de MFC-260C 
via direct print afdrukte, hadden 
opmerkelijk genoeg geen rand 
en zagen er kwalitatief wat beter 
uit. 

Op normaal papier zagen fo¬ 
to's er dankzij acceptable kleu- 
ren en helderheid wat beter uit, 
ondanks lichte vlekken en een 
zichtbare korreligheid. Op foto- 
papier werden vooral huidtinten 
bleker. Tekst in normale kwaliteit 
werd onder Windows duidelijk 
te mager en enigszins onzuiver 
weergegeven, bovendien waren 
de letters erg rafelig. Op de Mac 
was de afdruk eerder te vet. Het 
schriftbeeld bleef ook in de hoog- 
ste kwaliteit enigszins onzuiver. 

Gekopieerde tekst had even- 
eens te lijden onder onscherpe 
contouren, grijsvlakken kwa- 
men gekleurd uit de verf. Foto's 
werden net niet randloos en in 
slechte kwaliteit gekopieerd. Ge- 
sorteerd kopieren ondersteunt 
de MFC-260C alleen in zwart-wit, 
maar daarover informeert het 


handboek de gebruiker pas op 
de laatste pagina's. 

In de donkere gedeelten van 
de scans van de MFC-260C waren 
nauwelijks details te herken- 
nen. De kleuren kwamen iets te 
verzadigd over, huidtinten wer¬ 
den hierbij deels groenachtig 
weergegeven. Kleurverlopen 
gaf de scanner in trappen weer. 
Grijs had een lichte kleurzweem, 
bij fijne details ontbrak het aan 
scherpte. De scanmodule biedt 
nauwelijks instellingen en een 
veel te kleine preview. De bijge- 
voegde tekstherkenning leverde 
geen doorzoekbare pdfs en niet 
echt bruikbare teksten zonder 
lay-out. 

Onder Mac OS X 10.5 werkte 
de MFC-260C in eerste instantie 
niet foutloos: de ontwerpmodus 
verkleinde de inhoud tot mini- 
aturen, fotopapier werd slechts 
over een smalle strook bedrukt. 
Een patch, die Brother ons ter 
beschikking had gesteld, verhielp 
de problemen wel, maar zal in 
deze vorm niet aan klanten wor- 



den aangeboden, omdat hij nog 
niet getest is. Op nieuwe Mac-dri¬ 
vers zul je dus nog even moeten 
wachten. 

De faxmodule van de MFC- 
260C kan door de pc of de Mac 
alleen worden gebruikt voor het 
versturen van faxen in zwart-wit. 
De snelkeuzetoetsen kunnen wel 
vanaf de pc worden gewijzigd, 
maar de contacten uit de adres- 
boeken kunnen niet van Mac OS 
X of Vista worden overgenomen. 

Met 18,2 cent per pagina bij 
20 procent dekking zorgt het 
apparaat van Brother ondanks 
afzonderlijke inktcartridges voor 
hoge inktkosten bij het afdruk- 
ken van documenten; ook in 
vergelijking met oude tests. De 
resultaten kunnen evenwel niet 
worden vergeleken met die van 
de andere fabrikanten, omdat die 
zich al aan de nieuwe norm ISO 
24711 houden. Voor onze voor- 
beeldfoto’s waren we per foto in 
postkaartformaat alleen al 25,2 
cent voor de inkt kwijt - hiermee 
eindigt de MFC-260C onderaan in 
de middenmoot. 

Canon Pixma MX310 

Canons nieuwe MX-serie all-in- 
one’s is vooral bedoeld voor ge- 
bruik op kantoor en niet zozeer 
voor het afdrukken van foto's. Je 
kunt zwart bij de MX310 dus niet 
vervangen door een fotopatroon 
voor zeskleurendruk, maar de prin¬ 
ter biedt wel een PictBridge-inter- 
face voor de direct print-modus. 
Hierbij heeft hij een speciale functie 
om gezichten helderder te maken, 
een ruisfilter en rode-ogencorrec- 
tie. De laatste functie corrigeerde 
in ons testmotief echter maar een 
van de twee pupillen. 



Grauert 


Gekleurd grijs en strepen 
ontsieren de foto's van de 
Brother MFC-260C; tekst ziet er 
te dun uit. 


Met direct print afgedrukte foto's 
zagen er voor ons gevoel wat on- 
scherp en enigszins korrelig uit. 
lets vergelijkbaars gold ook voor 
het afdrukken van foto's vanaf 
de pc of de Mac, waarbij nog een 
lichte olieglans het grijs verstoor- 
de. De Canon-inkten verbleekten 
sterk onder invloed van licht. Tekst 
vanaf de pc lukte al met al goed, zij 
het wat onzuiver en net iets te vet. 
Onder Mac OS X kwamen daar bij 
normale kwaliteit nog schaduw- 
randen aan de letters bij. 

Ook op de kopieen op het 
apparaat waren soms schaduw- 
randen te zien, evenals storende 
pixels en een blauwzweem in het 
grijs. Bij de nog bruikbare foto- 
fotokopieen zagen we strepen en 
een groenzweem in het grijs en 
verdween het onderscheid tussen 
donkere kleuren, waardoor deze 
er als een egaal vlak uitzagen. 



Canon levert met de Pixma MX310 een snelle en goedkope De Stylus DX9400F van Epson komt wat scan- en afdrukkwaliteit 

allrounder. betreft als beste uit de bus. 


64 


c't 2008, Nr. 9 













Testbank | AIWn-one l $ 



Grauert 


De foto's van de Canon 
Pixma MX310 zouden wat 
gedetailleerder mogen zijn, het 
grijs had wat minder gekEeurd 
gemogen, en schrift was niet 
zuiver genoeg* 

De MX31G kon als enige testkan- 
didaat een document van tlen 
pagina's in kleur en gesorteerd 
kopieren. 

De MX310 feverde aantrek- 
kelijke, scherpe scans met gedif- 
ferentieerde donkere vlakken. De 
kleuren vielen wat flets, maar neu- 
traal uit. De Scan Gear-software 
biedt een overvloed aan insteilin- 
gen en filters, De meegeleverde 
Navigator-software genereerde 
doorzoekbare pdfs. OmniPage SE 
van ScanSoft moet je apart vanaf 
een tweede cd Installeren en via 
een wizard configurerea Als je 
in plaats van de MP Navigator EX 
dit programma wilt gebmiken om 
een doorzoekbare pdf op te si aan, 
wordt je verzocht de Engetse ver- 
sie van OmniPage 15 voor 199 
dollar te kopen. Een verwijzing 
naar de Navigator zou meer op 
zijn plaats zijn geweest. 



Grauert 


In de beste kwaliteitsinstellmg 
zet de Epson DX9400F tekst 
goed neer; foto's zien er soms 
korrelig en gevlekt uit. 


De faxmodule is by Canon heel 
eenvoudig van opzet r op het ap- 
para at kun je slechts de resolutie, 
kleur/zwart-wit en het sea neon- 
trast instetlen, De software kart 
bij het versturen vanaf de pc ge- 
bruikmaken van contacten uit het 
Vista-adresboek 

Bij een verkoopprijs van slechts 
100 euro en met lage inktkosten 
van 16,4 cent voor een fotoprint 
neemt Canon in deze test een 
toppositie in. Bij het scannen en 
afdrukken was de MX310 meestal 
de snelste, maar bij het kopieren 
met automatische documentin- 
voer (ADF) ook de luidruchtigste. 

Epson Stylus DX9400F 

Epsons all-in-one metfaxmogelijk- 
herd steekt met zijn straatprijs van 
plusminus 180 euro duidelijk uif 
boven de concurrenten in onze 



De HP Officejet J5780 print documenten met XL-patronen een 
stuk goedkoper dan alle anderen. 



Grauert 


Tekst drukt de HP J5780 met 
maximale resolutie goed af; 
foto's worden ontsierd door 
st repen. 



Grauert 


De Lexmark X5495 produceert 
ondanks een zeskleurenmodus 
onzuivere tekst en foto's met 
strepen en een kieurzweem. 


test, maar daarvoor biedt hij wel 
een kieurendisplay en verschil- 
lende mogelijkheden voor direct 
print. Terwijl je bij het printen via 
PictBridge een aantal belangrijke 
instellingen kunt doen, kun je bij 
het afdrukken vanaf de geheu- 
genkaart als kwaliteit alleen stan- 
daard instellen* 

Met direct print gemaakte fo¬ 
to's zagen er a9 met al bruikbaar 
uit, zij het wat korrelig of gespik- 
ke!d Bij afdrukken vanaf de pc of 
de Mac, was er bovendien sprake 
van storende kleuren in het grijs 
en detailverlies bij zwarttinten. 
Op normaal papier printte de 
DX940OF met zijn pigmentink- 
ten vrij goed en zonder dat het 
papier ging bobbeien, maar niet 
randloos. Ons uv-apparaat had 
geen invloed op de inkten van de 
Epson, alleen het norm ale papier 
vergeeide enlgszins. 


Afgezlen van minimaa! onzuivere 
randen en grijs dat er wat korre- 
iig en gekleurd uitzag, vielen ook 
de door de DX94O0F afgedrukte 
tekst en afbeeldingen bij ons In de 
smaak, Overhead sheets bedrukte 
de Epson ondanks verschillende 
pogsngen hetemaai niet. 

Op de scans vie I nauweiijks wat 
aan te merken. Ze waren scherp 
tot in de details, de kleuren zagen 
er neutraal uit en hadden een na- 
tuurlijke verzadiging. De scansofb 
ware heeft zowaf a lies wat je je 
maar wensen kunt, het enige dat 
ontbreekt is een 'Sean-to'-button 
op het a p para at. De meegele¬ 
verde Abbyy FineReader in de 
afgesfankte Sprinf-versle leverde 
op de Mac en de pc doorzoekbare 
pdfs op, 

Een goedescanneren een bruik- 
bare printer vormen samen echter 
nog geen fatsoenlijk kleurenkopi- 



Het sterke punt van de Lexmark X5495 is het faxen, verder blinkt 
hij niet echt uit. 


c't 2008. Nr. 9 


65 















Testbank | All-in-one's 


eerapparaat de gekopieerde voor- 
beeldpagina had een blauwzweem 
in grijs, de diapositieve tekst liep 
dicht, en er was een zichtbare kor- 
religheid. Op gekopieerde foto's 
zagen we storende strepen, korre- 
ligheid en een groenzweem in het 
grijs. Gesorteerd kopieren was niet 
mogelijk, de papierinvoer produ- 
ceerde tijdens het werken aardig 
wat lawaai. Vanaf de pc kun je de 
faxmodule van de DX9400F niet 
gebruiken, ook al suggereert de 
knop 'Copy to Fax' van de Epson- 
FileManager iets anders. Het ap- 
paraat zelf vergeet de aangepaste 
instellingen na elke verstuurde fax. 

Wat het afdruktempo in de 
hoogste kwaliteit betreft komt 
de Epson op de laatste plaats: op 
een A4-foto moet je 30 minuten 
wachten. Met kosten van 12,2 cent 
per pagina eindigt de DX9400F 
ondanks zijn single-ink-patronen 
op de een na laatste plaats in deze 
categorie. 

HP Officejet J5780 

De Officejet J5780 neemt weinig 
ruimte in en kan volledig aan de 


voorkant worden bediend. Voor 
het bijvullen van papier in het open 
vak moet je de uitvoerlade verwij- 
deren. De hele papierafhandeling 
maakt een vrij provisorische indruk 
en komt niet bepaald over als een 
solide kantooroplossing. 

De J5780 biedt geen direct 
print-modus, ook al prijkt er op de 
datasheet een PictBridge-logo. De 
kwaliteit van de foto's in de vier- 
kleurendruk was van een beter 
kwaliteitsniveau dan met zes kleu- 
ren, omdat horizontale strepen ook 
na tientallen reinigingssessies en 
het vervangen van de fotopatroon 
niet weg te krijgen waren. Een lich- 
te mate van korreligheid, kleurtin- 
ten in het grijs, een storende Streep 
naar de onderkant van het papier 
toe en fijne strepen in de lengte 
kwamen in beide afdrukmodi voor. 
Afbeeldingen en tekst kwamen in 
de - erg langzame - hoogste af- 
drukresolutie een stuk beter uit de 
verf. Bij afdrukken in normale kwa¬ 
liteit ontstonden onder Windows 
XP schaduwranden aan de letters. 
Op de goed gelukte overhead- 
sheets stelden we enkel fijne grijze 
strepen vast 


Inktkosten per pagina 


rCent/pagina of foto] met normale cartridge met hoge capaciteit foto10x15(gemet.2) 

4bettf 4t#tr 4beur 


Brother MFC-260C 
Canon Pixma MX310 
Epson Stylus DX9400F 
HP OfficeJet J5780 18,1 ■■ 8,5 

Lexmark X5495 ■^^■^^■20,7 ■■■Mil 

'capaciteit bij 5 procent dekking per kleur, verder overeenkomstig ISO 24711 
2 hoge capaciteit, evt, fotocartridge 




Afgezien van de huidtinten zagen 
de HP-prints op Premium-Plus- 
papier er na bestraling met een 
lichtdosis vergelijkbaar met een 
jaar achter glas, nog hetzelfde uit. 
Op normaal papier verbleekten alle 
kleuren enigszins, met name rood. 

Op kopieen van documenten 
stoorden een roodzweem in het 
grijs, het ontbreken van lichtgrijs, 
een onzuiver schriftbeeld en 
dichtlopende diapositieve tekst. 
Foto's vielen niet bijzonder fraai 
uit en vertoonden steeds een 
witte rand. 

De J5780 had bij het scannen 
de neiging om foto's overdre- 
ven te verscherpen, ondanks het 
steeds opnieuw uitschakelen van 
de automatische scherpstelfunc- 
tie. Objecten krijgen daardoor 
vaak een onnatuurlijke lichte 
rand. De kleuren vielen krachtig 
maar natuurlijk uit. Bovendien 
werden donkere gedeeltes goed 
weergegeven. De scanmodule 
biedt een aantal instelmogelijk- 
heden die voor de ambitieuze 
gebruiker niet zullen volstaan. 
Doorzoekbare pdfs waren voor 
de gemtegreerde OCR-software 
op de Mac en de pc geen pro¬ 
blem. Ook de bediening vanaf 
de pc of de Mac beviel ons goed, 
zelfs de scanacties en het faxge- 
deelte konden eenvoudig gecon- 
figureerd worden. 

De Officejet was erg langzaam 
bij het afdrukken van tekst en af¬ 
beeldingen bij een maximale dpi- 
waarde, verbruikte erg veel stroom 
in uitgeschakelde toestand, maar 


1 Geluidsontwikkeling ! 

Enkele kopie foto 

Enkele kopie foto 

Enkele kopie tekst 

Enkele kopie tekst 

Kopieren via ADF 

Kopieren via ADF 

(dB/A| 

(Sone) 

IdB/A] 

[Sonej 

|dB/A) 

(Sone) 

4M* 

4 Mb 

4M« 

4 Mb 

4Mn 

4M*» 


Brother MFC-260C 
Canon Pixma MX310 
Epson Stylus DX9400F 
HP Officejet J5780 
Lexmark X5495 



was erg zuinig bij het afdrukken 
van documenten met high-capaci¬ 
ty cartridges: 8,7 cent per ISO-pagi- 
na is het positieve record uit deze 
test. Bij HP is het verschil tussen de 
XL- en de standaardpatronen (18,1 
cent) erg duidelijk. 

Lexmark X5495 

De driver van de Lexmark X5495 
biedt de meest gebruikelijke func- 
ties, inclusief tekstherkenning en 
het versturen van faxen. De soft¬ 
ware kon op de Mac in tegenstel- 
ling tot op de Windows-pc geen 
doorzoekbare pdfs opslaan. Bij 
de installatie van het stuurpro- 
gramma meldde de bijbehorende 
web-installer dat er voor Mac OS X 
105 een andere versie beschikbaar 
is. Die verraste op zijn beurt tijdens 
de installatie met de melding dat 
hij ouder was dan de aanwezige 
versie, maar uiteindelijk werkte hij 
wel. 

Foto's drukte de X5495 te don- 
ker af, ze zagen er korrelig uit, had- 
den storende strepen aan het eind 
van het blad en deels witte randen. 
Als we in plaats van zwart de foto¬ 
cartridge gebruikten, was het resul- 
taat door extra kleurzwemen nog 
minder aantrekkelijk. Op normaal 
papier moet randloos afdrukken 
mogelijk zijn, maar in de test ble- 
ven steeds witte randen zichtbaar, 
bovendien ging het papier bob- 
belen. De inkten bleken alleen op 
fotopapier goed bestand tegen de 
invloed van licht 

Gekleurde tekst viel iets te flets 
uit, zwarte tekst enigszins grijs. Op 
de pagina met lettertypen en de 
overheadsheet stoorden onzui- 
vere randen en een bruinzweem 
in grijze gebieden. Bij kopieen 
veranderde de kleurzweem naar 
blauwachtig, lichtgrijs verdween 
volledig. Gekopieerde foto's 
zagen er flets uit en hadden een 


Kopieertijden 


1 Verbruik 




[Tijd/pagina] Grauertz/wlOp. Graphics kleur FotoA4 

4b#t*f 4b#tw 4b*t*f 

Foto 10x15 

4fc«ter 

(Watt] 

Uit 

4betfi 

Energie sparen 

4 Mb 

Kopieren 

4 Mb 


Brother MFC-260C 
Canon Pixma MX310 
Epson Stylus DX9400F 
HP Officejet J5780 
Lexmark X5495 




Brother MFC-260C 
Canon Pixma MX310 
Epson Stylus DX9400F 
HP Officejet J5780 
Lexmark X5495 


mm U 

■ 1,0 

■■■ 2,4 



3,5 

3,9 




Scantijden pc 


Foto A4 

(600 dpi) 

4M« 


[Tijd/pagina] 

Preview A4 

Tekst A4 z/w 

(200 dpi) 

Tekst A4 grijs 

(200 dpi) 


4 Mb 

4 Mb 

4 Mb 


Brother MFC-26QC 
Canon Pixma MX310 
Epson Stylus DX9400F 
HP Officejet J5780 
Lexmark X5495 





Scantijden Mac 


[Tijd/pagina] 


Preview A4 


Tekst A4 z/w Tekst A4 grijs Foto A4 

(200 dpi) (200 dpi) (600 dpi) 


4 brief 


4brt» 


4brt«f 4 Mk 


Brother MFC-260C 
Canon Pixma MX310 
Epson Stylus DX9400F 
HP Offkejet J5780 
Lexmark X5495 






66 


c't 2008. Nr. 9 












Testbank | AlHn-one*s 


lichte kleurzweem, donkere tinten 
wist de X5495 echter goed weer 
te geven. De erg simpele scan- 
module leverde daarentegen af~ 
beeldingen af met te weinig detail 
in donkere gedeelten, een mid- 
detmatige scherpte en een lichte 
roodzweem. 

Je moet enkele minuten geduld 

All-in-one's: printen, scanned, faxen 

Apparaat 

HFC260C 

PinmaMlGIO 

Stylus DX9404DF 

OfficeJet J57S0 

W495 

Fabrfkant 

Internet 

Brother 

www.broTher.nl 

Canon 

www.canan.nl 

Epson 

www.epsnn.nl 

HP 

www.hpcnl 

leumaris 

www.lexmark.nl 

Printer) 

Piirvtprocede 

Inkjet (piezo) 

InkJet (thermlsch) 

inkjet (piezq) 

inkjet (thermiscb) 

inkjet (thermiscb) 

Ftesalutie 

Aantai kleunen 

Min. druppeignewtte 

6000 dpi x 1200 dpi 

4 

U Pi 

4800 dpix 1200 dpi 

4 

2 pi 

5760 dpix1440 dpi 

4 

3 pl 

4800 dpi x 1200 dp] 

4, opt. 6 
g.o. 

4800 dpix 1200 dpi 

4, opt 6 
g.o. 

oefenen voordat er een ind exprint 
van de foto's van een geheugen- 
kaart is gemaakt. De bijbehorende 
rode-ogen-correctie werkte bij 
onze testfoto niet. Bij het gesor- 
teerd kopteren draait de X5495 de 
volgorde van de pagina's van een 
document om, omdat hij de stapel 
'face down' naar binnen trekt. 

De Lexmark was tijdens het af- 
drukken van tekst in de hoogste 
kwaliteitsinstelling het snelste ap- 
paraat in de test maar nam ook 

PrintHiellidd (max, 

A4iJaglnaVmin.) 

Maxpapterftwmaat 

Pi inten zander randen 

Paplergewkhi 

*w:27,kleiir;22 

A4 

10x15tot A4 

64... 220g/in J 

*w:22, kleur 17 

A4 

10X15MA4 

64... 273 a/m 1 

zw:32, kleur: 32 

A4 

10x15 tot A4 
60...300g/(n J 

zw:30,ktetir:24 

A4 

10X15 tnt215x 594 
64... 280 g/nt J 

zwt25, kleur:18 

A4 

10xl5tot A4 

75 ... 270 g/m J 

Papierinvoer 

100 *el 

tOOvel 

120 wl 

100 vel 

100 vet 

Scanner; 

Opfedie resotutie 

OCR-software 

Invwr 

2400 dpi x 600 dpi 

Paper Port 

10 vet 

1200 dpi x 2400 dpi 
OmniPage 5E 

30 vet 

1200 dpix 2400 dpi 

Abbyy FineFteader 

30 vel 

2400 dp] x 4800 dpi 

Rea d irts 

3Svd 

600 dpi x 1200 dpi 

Abbyy Finereader 

15 vet 

Kopieren 






Sdraten 

25101400% 

25 tot 400% 

25 tot 400 % 

25 tot 400% 

25 tot 400% 

K&pieersnelheid 

(max. r A4-pagma's/min.J 

zwilOfeunlG 

zw^.kkunl? 

iw;30,Meur:3G 

ZWi3Q,k!eur:24 

wr;17,kteT1 

het hoogste stroomverbruik voor 

fatten 






zijn rekening. Bij de paginakos- 
ten per doeumentpagina eindigt 

SnelkeiKemimrnere 

Geheugen 

40 

170 pagina's 

2Q 

50 pagina's 

60 

ISO pagina's 

100 

100 pagina's 

99 

100 pagina's 

hij met de normale cartridges 

Overig 

onderaaa met hoogrendements- 

Drivers vrwr Windows 

2000^P/V3sta/VIstajc64 

2000/XP/Vista/Vlsta *64 

20CG/KP/Ylsta/Vl5ta x64 

2000/XP/Vista/Vista x64 

SOOO/XP/VSsta/Vjsta «64 

cartridges komt hij daarentegen 
op de tweede plaats terecht, na 

Drivers voor Mac 

Aansluitingen 

(MvanaflO.2 

USB 1.1,fan 

05 X vanaf 10.2.S 

USB 2.0,fax 

05 X vanaf 10.2.8 

USB 2,0. fa* 

OS X vanaf ID JO 

USB 2,0,fax 

OS X vanaf 10,3.0 

USB 1.1, 

HP. De inktkosten bed rag en met 
61,4 cent voor een foto bijna het 
viervoudige van de inktkosten van 
de Canon, de beste op dit teston- 
derdeeL 

Condusie 

De goedkoopste multifunctionele 
printers zijn inmiddels zo veeJzijdtg 
dat het wel een dag duurt voordat 
je allefuncties hebt uitgeprobeerd. 

Bij zoveel vaardigheden is het al- 
ieen maar logisch dat niet elk ap- 
paraat alles perfect ondersteunt en 

Direct Print 

PkiBridge, DP0F 

PicrBridge 

PictBridge, DPOF 

m 

PklBridge 

Display 

1 regel 

2 regels 

2,5 inch, kleur 

2 regels 

2 regds 

Geheugenkaarttypen 

Functies bij Dined Print 

Afmetingeci bit gebrulk (B x D x H), 
Gewkht 

CompactFlash type t, 
Memory 5tkk r 5D/MMt, 

xa uss-stkfc 

belichtingscorrectie/ 
helderheid, indorprint 

393 mm x 449 mm x 
lBOmnU.Okg 

kteur-AleuTwaarttecOF- 
rectie, belichtingscor 
metre / hetdertieid, 
rode-ogen-corredie 

46S mm x 532 mmx 

259 mm, 8.6 kg 

CompactFlash type 1/ 

II, Memory Stick SO/ 
k4MC, xD. Memory Stick 
(Pro) OuatnlnlSD met 
op tlmiele adapter 
sdectte printen. Index- 
print, positie, cfraaien 

460 mmx 482 mm X 

264 mm, 7 jb kg 

456 mmx 516 mm X 

236 mm, 6,6 kg 

GumpadFlash type L/fl, 
Memory Stick, SD/MMG, 
xD, USB-Stick, Memory 

Stick (Pro) Duo,minr$D 
met optionelc adapter 
beliditingstorrectie/ 
heldertield rode-ogen- 
correctie.meerdefe foto J s 
per veUndenprint, sepia, 
zwart'wit-print 

453 mmx 535 mmx 

295 mm, 6,5 kg 

Supplies en kosten 

1mm inkt [aantal [jag's, prigs) 

LC97QBK (3501. 

€20,70) 

PG-4Q/PG-37/PG-50 
(329/219/510,€ 
25/20/33} 

T0711/T0711H (245/770, 
€185/25,60) 

350/350X1(200/1000, 

€ 15/30) 

28/28A/34 ( 175/175/500, 
€ 16/20/22.50] 

ze allemaat hun eigen specialiteit 
hebben. 

Als je bijvoorbeeld waarde 
hecht aan goed geprinte tekst 
relatief goedkope inkten en een 
goede software-integratie en kunt 
volstaan met een lage kopieer- 
en scankwaliteit is de HP Office- 
jet J5780 een geschikt apparaat. 
Kwaliteitsbewuste gebruikers, die 
vaker een foto willen scannen. 

Gekleurde inkt (aanial pag's,prijs) 

1X970C7M/Y 

[3007300/5001, 

€ 12,30} 

CWl/CL-ia/tL-SI 

(312/207/545, 

€ 20/15/28) 

T0712/13/14 
(375/270/405, ps 
€9,BO] 

351/151 XL (170/580* 

€ 18/12) opt.Foto 348 
(€24) 

29/294/35(150/150/500, 
€ 17,30/23,20/27JO) 
opt. Foto 31 f€ 27JO) 

Ffltopapkr A4 

Premium Glossy Photo- 
Paper (20 vel, 

€ 15,95) 

prafessioneel fotopapier 
(15 vel,€15,50) 

Premium Gtossy Phutu- 
paper (30 vel, €12) 

Premium Plus Fotopapier 
(20 vet, €15) 

Premium Glossy Fotopa- 
pler(50vel€25) 

Fctopapier 10* 15 

Premium Glossy Foto- 
papier (SO vd,€ 11,50) 

Pmfesskmeel Foto- 
papier(20vel,€10) 

Premium Glossy Foto- 
papier (40 vel,€ 12) 

F’remium Plus Fotu- 
papier (25 vel, €8) 

Premium Glossy Futo- 
papier (50 vel, 10,50) 

Meegelevercfe infctpatronen 

Waarcte mwgelever de inkt 

LC970BK/C/M/Y 

€52 

PG-40.CL-41 

€45 

10711-14 

€40 

350,351 

€33 

28,29 

€33 

Beoerdelingen 






Pnnten foto kleur / normaal 
papier / m 

0/a© 

O/O/O 

0/0/0 

0/0/0 

ee/e/e 

zijn bij de Epson Stylus DX9400F 
aan het juiste adres. Hij was bo- 
vendien sterk op het gebied van 
lichtbestendigheid maar zwak 
wat afdruktempo betreft. Een 
goede en goedkope allrounder is 
de Pixma MX310 van Canon, hij 
beeft alleen problemen met ver- 
blekende inkten. Als het aantal 
pagina's beperkt blijft en het ap- 
paraat bestemd is voor £en enkele 
werkplek zijn alle drie genoemde 
modelien absoluut toereikend. 

Direct Print 

Grafiek/sheet 

o 

o/e 

O 

O/O 

O 

©/- 

0/0 

© 

e/o 

Tekst zw/kleur 

o/o 

0/0 

©/® 

0/0 

o/o 

Mac futo kleur / normaal 
papreF / zw 

0/O/S 

o/o/o 

o/o/o 

e/o/e 

e©/©/© 

Mac grafiek 

o 

o 

0 

0 

o 

Mac tekst zw / kleur 

o/o 

o/o 

0/0 

0/00 

o/o 

UV-bestendigheid foto- / normaal 
papier 

Kopifren (op bet apparaat) foto 
/ tekst 

Scanneri foto/toksl (OCR) 

O/©0 

©0/0 

0/0 

0©/© 

0/0 

©/© 

0®/©@ 

©/© 

®/@ 

0/0 

©/© 

e/e 

0/0© 

e/e 

0/0 

MacfoWtekJt(OCR) 

0/0© 

©/© 

0/0 

e/e 

0/0 

Adviesprijrs / straatprfjs 

€175/ €140 
(Alternate) 

€100/€ 85 (Gistton) 

€240/ €185 
(Gistran] 

€170/€120 
(Informatigue) 

€ 100/ € 85 UMW 
Computets) 

Csoftlink 0809060 

1 bij 5 prncentdekking, vender volgens ISO 24711 

00zeergod ©goed Ovoldoende ©slecht 

©© zeer slecht ^ aanwezig - niet aanwezig 

g.o, g^en upgave 

a 


c't 2008. Nr. 9 


67 







t 




Igoritmen waarmee 
machines kunnen zien 
(computer vision), wor- 
den onder andere gebruikt in 
de automatisering, de farma- 
ceutische Industrie, robotica en 
voor het stellen van medische 
diagnoses. Ook tref je ze re- 
gelmatig aan in de alledaagse 
praktijk, bijvoorbeeld in su- 
permarktautomaten voor het 
inleveren van lege statiegeld- 
flessem Moderne beeldverwer- 
kingstechnieken kunnen ook 
handig zijn voor je computer 
thuis. De rekenkracht van een 
moderne pc of notebook is in- 
middels ruim voldoende voor 
een computer vision-applica- 
tie. Het programmaatje her- 


kent mensen via een goedkope 
webcam aan de hand van hun 
gezicht en verfeent zo toegang 
tot het systeem - of niet. 

In dit arttkel nemen we de 
facetten van zo'n biometrische 
bewaker op je pc eens goed 
onder de loep* De kant-en-klare 
foepassing die we gebruiken, is 
gratis beschikbaar (zfe soft!ink). 
Onder Windows kun je de tool 
direct gebruiken nadat je het 
programma via een handige 
wizard hebt geinstalleerd. AEs je 
de gezichtsherkenning voor een 
ander platform wilt compileren 
of de code wilt uitbresden, kun 
je een beroep doen op de bran- 
code voor de toepassing zelf 
(geschreven in C++) en voor de 


gebruikte vrije Computer Vision 
Library IVT (Integrating Vision 
Toolkit)* 

Eerst bespreken we in dit a Hi¬ 
ke! hoe de toepassing werkt en 
je die moet gebruiken. Program- 
meerkennis heb je daar niet voor 
nodig. Hierna lees je hoe je zelf 
de code van de voorbeeldpro- 
gramma's kunt aanpassen en 
met behufp van de objectgeori- 
enteerde IVT zelf de eerste stap- 
pen kuntzetten met Vision-pro- 
jecten. De IVT werd ontwikkeld 
aan de universifeit van Karlsruhe 
en de broncode staat onder de 
GNU-licentie [1 ], De kern van 
de bibliotheek is geschreven in 
puur ANSI C/C++ en kan zonder 
bibliotheek naar verschillende 


platforms worden overgezet Je 
kunt ook klassen of namespaces 
integreren die bijvoorbeeld op- 
roepen koppelen aan de GUI- 
bibliotheek Qt of aan OpenGL* 
Zo kun je ook gemakkelijk ge- 
bruikmaken van de vele functies 
van OpenCV, de bekende gratis 
Com puter V islo n L i b ra ry. 

We gaan in dit artikel niet in 
op de actuete stand van onder- 
zoek inzake gezichtsherkenning 
via de computer. We willen je 
vooral laten zien hoe het met vrij 
eenvoudige middelen mogelijk 
is een gezichtsherkenner om 
te zetten en zo gaandeweg en- 
kelefundamentele prindpes van 
het machinale zien begrijpelijk 
maker. 


Pedram Azad, Tilo Gockei, Rudiger Dillmann 


Gez chtscontro e 


voor aoe-nei-zeivers 


Met een paar speciale 
algoritmen voor de 
webcam, gratis tools en 
opensource program- 
meerbibliotheken kun je 
Windows gezkhten leren 
herkennen. Onbevoegden 
hebben zo geen toegang 


■ 


68 


c't2008,Nr.9 





Praktijk | Biometrie 


Van licht tot gezicht 

Als een mens een voorwerp 
waarneemt, registreert hij de 
verandertngen van her bin- 
nenvatlende licht die door dit 
voorwerp worden veroorzaakt 
Hetzelfde gebeurt als een ca¬ 
mera opnamen maakt. Het licht 
valt via de lens op de CCD- of 
CMQS-chip in de camera. In de 
sensor worden ladingen veran- 
derd en naar digitale gegevens 
omgezet. De beeldgegevens 
bereiken ufteindelijk via USB of 
FireWire de computer, waar de 
driver van de camera de data 
vervolgens verwerkt. Vaak biedt 
een tussenlaag van het be- 
sturingssysteem (DirectShow, 
QuickTime of Video4Linux) een 
extra interface voor program¬ 
mers om fotogegevens te ge- 
bruiken. 

Bij de voorbeelden die je 
hier vindt r hoef je je niet bezig 
te houden met zaken als licht, 
optica, overdrachtsstandaarden 
of drivers, Wlj gaan uit van om- 
gevingsiicht en een standaard 
usb-webcam. 

Zodra het bijbehorende 
stuurprogramma voor de ca¬ 
mera is geinstalieerd en de 
aangesloten camera beelden 
doorgeeft (om bijvoorbeeld in 
Skype te ktinnen gebruiken), 
zou ook de gezichtsherkenner 
probleemloos met de webcam 
moeten werken, Nadat je de 
gezichtsherkenner hebt gein- 
stalleerd, start je FaceRecog- 
nitionApp.exe. Er wordt dan 
een console geopend en kort 
daarna verschijnt een venster. 
Links zie je het livebeeld van 
de camera. Heb je meerdere 
camera's op je pc aangesloten, 
dan kies je de goede uit de lijst 
en klik je op 'Open camera'. De 
knop 'Videobron' biedt toegang 
tot regelaars en opties als auto- 
matische gevoeligheid of beeld 
spiegelen,Onder Videoform aat' 
kun je de resolutie en de frame- 
rate instellen, 

Herkennen of 
identificeren 


Als je de opnamen hebt ge- 
maakt, kan de herkennings- 
tocht van personen beginnen, 
Hierbij wordt onderseheid 
gemaakt tussen gezichtsher- 
kenning ('face detection') en 
gezichtsidentificatie ofwel het 
herkennen van een bepaalde 
persoon ('face recognition'}. 


Het is sowieso al een hele kins 
om software te maken die ge- 
zichten kan herkennen* Het 
biometrieprogramma voor 
beginners maakt gebruik van 
twee verschillende modi waar- 
uit de gebmiker kan kiezen. 
Als de applicatie erin slaagt de 
videobeelden te delen tussen 
het gezicht en de achtergrond 
(segmentatie), normaliseert 
de applicatie het doelgebied 
qua afmetingen en helderheid. 
Daarna worden ze vergeleken 
met eerdere opnamen van per¬ 
sonen die in een database zijn 
opgeslagen. 

De eerste modus is de me- 
thode van Viola en Jones [2], 
een van de meest bekende in 
de wereld van gezithtsher- 
kenning, Hierbij wordt geen 
gebruik gemaakt van kleur- 
gegevens, Het ingewikkelde 
algoritme is kant-en-klaar ge- 
implementeerd in de OpenCV 
bibliotheek [3] en wordt door 
IVT gei'ntegreerd; in het kader 
op p.70 staat kort beschreven 
hoe het werkf, 

Als er met een kleurencame- 
ra wordt gewerkt gebruikt de 
aiternatieve modus in onze toe¬ 
passing de kleurinformatie om 
het gezicht als een huidskleu- 
rig gebied te isoleren en uit te 
knippen (color segmentation), 
Je gebruikt deze modus wan- 
neer je na het starten van het 
programma de optie 'Pas kleur- 
segmentatie toe' aanvinkt. 

Belangrijk voor een hoog 
herkenningspercentage is dat 
je bij het trainen van het pro- 
gramma en bij later gebruik 
dezelfde kleurinsteIJingen 
houdt Bij de modus wordt de 
HSV-kleurruimte gebruikt, De 
letters H, S en V staan voor Hue 
(kieurtint, opgegeven in gra- 
den), Saturation (verzadiging) 
en Value ((grijs)waarde). Om 
een beeld op kleur te segmen- 
teren kun je gewoon voor elk 
van de drie HSV-kanaien twee 
drempelwaarden instellen die 
je in de bedieningsinterface 
van de gezichtsherkenner trap- 
loos via schuifregelaars kunt 
aanpassen. De twee regelaars 
voor het H-kanaal bepaten de 
kleurtint en de tolerantie, de 
twee andere kanalen hebben 
elk een regelaar voor minimale 
en een voor maxi male waar- 
den. 

Als vuistregel voor de insteH 
Hng geldt: de kleur van Mid¬ 
den-Europese mensen met een 
lichte huidskleur is een rood- 


tint (gedefinieerd als 0°, schuif- 
regelaar geheel links), met een 
gemiddelde verzadiging. De 
V-waarde hoef je meestal niet 
rigoureus naar beneden te 
zetten. Als je een beetje met 
de regelaars speelt, krijg je ai 
snel een gevoel voor het effect 
en de juiste waarde-instelling 
waarmee het gezicht accuraat 
van de achtergrond wordt ge- 
scheiden, Wat de actuele seg¬ 
mentatie is, kun je zien als je 
een vinkje zet in de checkbox 
'Gesegmenteerd beeld weer- 
geven'. De huidtint binnen de 
actueel ingestelde waarden 
verschijnt dan wit en de ach¬ 
tergrond zwart. 

Ken ik jou niet ergens 
van? 

Als je het programma voor de 
eerste keer gebruikt, is de in¬ 
terne database voor mensen 
met toegangsrechten nog 
leeg. Nadat je je naam hebt 
ingevoerd, klik je op de knop 
'Leermodus starten', Zodra 
de applicatie een gezicht in 
het beeld van de camera ziet, 
wordt de blauwe selectie geko- 
pieerd (zie afbeelding onder) 
en wordt het beeld opgeslagen 
in de database. Klik je nog een 


keer op dezelfde button ('Leer- 
modus afsiuEten'), dan schakelt 
het programma weer om in de 
herkenningsmodus. 

In deze modus vergelijkt 
het programma het actuele ca- 
merabeeld met de foto’s in de 
database en geeft het een sein- 
tje als het voor minstens 85% 
zeker is dat er een persoon 
is gefdentificeerd. Ook deze 
drempelwaarde kun je zelf met 
de schuifregelaar wijzigen. De 
instellingen van alle regelaars 
blijven behouden als je het 
programma opnieuw start. Om 
willekeurige hits te voorkomen 
en het biometrieprogramma 
stabieler te maken, moet de 
persoon voor de camera op 
minimaal vijf achtereenvol- 
gende beelden aan een data- 
baseaf bee! ding kunnen wor¬ 
den gekoppeld, De zekerheid 
moet hierbij boven de gekozen 
drempelwaarde liggen. Hoe de 
vergeJijking precies in zijn werk 
gaat H vertellen we dadelijk. 

fn de combobox rechtsbo- 
ven zie je wie er tot nu toe alie- 
maal aan de database is toege- 
voegd, De opgeslagen beelden 
kun je bekijken door op de 
knop 'Opnamen weergeven' 
te klikken* Met 'Verwijderen' 
wis je een afbeelding van een 
persoon. 



Bij de kleursegmentatie heipt de preview de optimale 
regelaarinstefling te vinden voor kleurtint, verzadiging 
en grijswaarde*Zo wordt het gezicht gescheiden van de 
achtergrond* 


c't 2008, Nr. 9 


69 











































Praktijk | Biometrie 


Zoekcascade 

Paul Viola van Microsoft Re¬ 
search en Michael J. Jones van 
de Mitsubishi Electric Research 
Laboratory ontwikkelden kart 
na de millenniumwisseiing een 
nieuwe methode om objecten 
in (film)beelden te ontdekken, 
De methode werkt op basis 
van beelden met grijswaarden; 
kleurinformatie wordt dus niet 
gebruikt. De twee onderzoekers 
publiceerden het gebruik voor 
de gezichtsherkennlng onder 
andere in de International Jour¬ 
nal of Computer Vision [2]. 

Viola en Jones bereikten het ge- 
wenste resultaat in drie stappen 
waarin verschlllende uitgangs- 
punten met elkaar werden ge- 
combineerd. Eerst verzamelden 
ze meerdere foto’s, waarop 
deels gezichten stonden en 
deels niet. Uit die foto's namen 
ze willekeurig een heleboel 
beelddelen met gezichten erin 
van verschillend formaat. Deze 
werden rectangle features ge- 
noemd. De rechthoeken ver- 


Oogstrelend 

Zoals bij elke vorm van beeld- 
bewerking zijn de iichtomstan- 
digheden belangrijk voor een 
goede herkennlng, Optimaal is 
diffuus licht dat op het gezicht 
valt zonder scherpe schaduwen. 
Als het programma nog 'leert', 
is het zaak om de omstandig- 
heden zoveel mogelijk overeen 
te laten komen met de situatie 
waarin je de appiicatie later zult 
gebruiken, Komen die niet hele- 
maal overeen, dan is dat niet zo 
erg; de appiicatie kan gewijzig- 
de belichting deels compense- 
ren. Als de camera een automa- 
tisch witpunt en automatische 
belichting (Automatic Gain Con¬ 
trol, AGC) heeft, moet je beide 
Inschakelen - klik hiervoor in de 
wizard op ’VideobronL 

Bij het trainen van het pro¬ 
gramma kun je twee kanten 
op: wil je het programma heel 
'streng' instellen, zodat je er 
zeker van bent dat het systeem 
geen vreemden toelaat of wil 
je steeds zo snel mogelijk en 
zonder problemen warden 
herkend? Je kunt het systeem 
niet beide opties tegelijk bij- 
brengen, 

Als je je computer in eerste 
instantie tegen onbevoegd ge- 


deelden ze weer in twee tot vier 
even grote cellen.Vla a lie pixels 
van een cel berekenden ze de 
som van de helderheden en ver- 
geleken ze de resuftaten voor 
bepaalde cellen met elkaar. 

Vervolgens filteren ze met een 
geautomatiseerde leermethode 
(AdaBoost) die features die de 
beste aanwijzingen leveren of 
en waar op een foto een ge¬ 
zicht te zien is. Viola en Jones 
constateerden hierbij dat twee 
geselecteerde features genoeg 
zijn om ervoor te zorgen dat de 
computer in bijna alle gevallen 
een gezicht op de testfoto's ziet 



Overigens bleek elk tweede als 
gezicht geTdentificeerd gebied 
valsalarm te zijn. 

Om deze fouten er uit te ziften, 
sturen Viola en Jones de foto's 
bij de derde en laatste stap door 
een cascade van steeds nauw- 
keurigere analyses. Elke stap 
slokt hierbij meer rekentijd op 
dan de vorige, Omdat normaal 
gesproken maar weinig beeld¬ 
delen mogelijkerwijs gezichten 
vertonen die nauwkeuriger ge- 
controleerd moeten worden, 
vallen de meeste beelddelen a I 
in een vroege fase van de casca¬ 
de weg. Deze werkwijze maakt 



de methode efficient zodat die 
realtime kan worden ingezet. 
Alieen de beelddelen die de vol- 
ledige cascade doorlopen, geldt 
uiteindelljk als gezicht. 

Als je schuin in de camera 
kijkt, krijg je bij de Viola-Jones- 
methode overigens al snel een 
probleem: omdat het uftslui- 
tend eenvoudige rechthoekige 
features gebruikt, waarvan de 
randen parallel liggen aan die 
van de afbeelding, herkent het 
geen gezichten die schuin wor¬ 
den gehouden. 


Op zoek naar 

beeldfragmenten waarop een 
gezicht zou kunnen staan, 
controleert het Viola-Jones- 
algoritme of er een donkere 
rechthoek boven een lichte 
(Jinks) is en twee donkere 
rechthoeken met een lichtere 
tussenin (rechtsh Zo worden 
de ogen ge'i'dentrfkeerd. 


bruikt wilt afschermen, is een 
minimale procentuele herken- 
ning belangnjker. In dat geval 
moet je het programme zo 
weinig mogelijk beelden aan- 
leren, maar er we I voor zorgen 
dat die optimaal zijn. Houd je 
nek recht, draai je gezicht niet 
opzij of half in proflel en kijk 
recht in de camera. Om de re- 
solutie van de camera goed te 
gebruiken, moet je zo groot 
mogelijk in bee Id verschijnen. 
Je voorhoofd en kin mogen in 
geen geval de randen van het 
venster raken, omdat anders 
het segmentatieresultaat insta- 
biel wordt. Een opname van vijf 
tot acht seconden, waarin je je 
hoofd wat naar voor en naar 
achter beweegt, is ruimschoots 
voldoende voor de noodzake- 
lijke plaatjes. Mocht het blijken 
dat het toch te weinig is, dan 
kun je later altijd nog meer fo¬ 
to's maken. 

Met deze vrij strikte instel- 
Nngen zijn persoonsverwisse- 
iingen zo goed als uitgesloten. 
Het kan natuurlijk gebeuren 
dat het systeem je niet meteen 
herkent, maar dat je enkele se¬ 
conden voor de camera moet 
blijven zitten en je hoofd lang- 
zaam moet bewegen, totdat je 
de ortginele positie terugvindt. 


Sommlge lezers zullen mis- 
schien vergeHjkbare ervarin- 
gen hebben opgedaan toen 
ze in landen aankwamen die 
biometrische gegevens vast- 
leggen, Ook hier word je soms 
gevraagd of je een wond aan 
je hand hebt gehad, omdat de 
vingerafdrukken blijkbaar niet 
meer overeenkomen met de 
vorige keer. 

Veiligheid 

Om de gezichtsherkenner 
onder Windows XP als slot 


voor je pc te gebruiken, com- 
blneer je die bijvoorbeeld met 
de InputBlocker uit de c f t- 
scriptverzamefing ac'tivAld. 
Hiermee kun je de pc met een 
druk op de knop blokkeren of 
het programma vergrendeit 
de computer automatisch als 
er een tijdje geen activiteit is 
uitgegaan van de muis of het 
toetsenbord. Je kunt met de 
tool ook instellen dat er auto¬ 
matisch een programma wordt 
gestart. Als je hier de gezichts¬ 
herkenner instelt en de per- 
soon voor de webcam correct 





Diffuus daglicht van voor, een recht gehouden hoofd en een 
zo hoog mogelijke resolutie van de camera zijn optimale 
voorwaarden voorde gezichtsherkennlng. Hierdraait de 
gezichtsherkenner onder Mac DS X, maar kan dan niet 
gebruikt worden om de computer met behulp van ac'tivAid te 
vergrendelen. 


70 


Ct 2008. Nr. 9 





























Praktijk | Biometrie 


tfrndude Irr^ge/lrnageProcessar.lf 
0include "[mage/fiyteimage.h" 

Hxlude <$tdiG.h> 

in>t mam[int argc, char **aigs| 
l 

if (argc 1= 2) 

{ 

priMfTGflbfulte hellowofld [Pad naar bestandJV); 
return 1; 

I 

CBytetmage image; 

if (!lTnage.loadFromFile(a rgs [ 1 ]» 
l 

prrntfCFout; Bests nd '%s J ton uiei worden geopendW, argsfllK 
return 1; 

J 

CBytelmage gray_image(image.width, image, height, CByteImage:;e6rayScale); 
lmageProte5SOr::Ctinvertfmage(&image, &gray_image); 

[mageProces5or::CaLcLtlate^radien.Elniage5obel(&gray_image f &grayjma§e); 

gray_i mage _SaveTnFile( "output, bmp*); 
pcintfrResultaatplaaEje werd at* 'output.bmp' vastgdegdVn'J; 

teturn 0; 

\ 

Het voorbeeldprogramma HelloWorld opent een beeldbestand, 
zet dit om in grijswaarden, accentueert de randen en slaat het 
resultaat op. 


wordt gei'dentificeerd, schrijft 
het programma een magische 
toetsencombinatie of wacht- 
woord naar de toetsenbord buf¬ 
fer InputBlocker geeft de com¬ 
puter vervolgens weer vrij. In 
de gezfchtsherkenner kfik je op 
'Wachtwoord kiezen 1 . Nadat je 
achter je wachtwoord nog een 
tilde H typt, voIgt nog een 'en- 
ter'-commando. ac'tivAid krijgt 
hetzelfde wachtwoord, maar 
dan zonder tilde. Je vult het in 
bij de opties voor InputBEocker. 
Als de gezichtscontrole niet wil 
lukken, kun je het wachtwoord 
handmatig invoeren om de 
computer te ontgrendeten. 

Of de gezlchtsherkenner in 
de praktijk beter met de Vio- 
la-Jones-methode of met de 
kleursegmenfatle werkt, is een 
kwestie van zeff uitproberen. 
Onder dezelfde persoonsnaam 
kun je beelden probleemloos 
achter elkaar in beide modi 
opnemen. Wordt het geztcht 
van voren belicht, dan levert 
de kfeurmodus meestaE betere 
resuftaten. De segmentatie 
verschslt echter als je de ene 
keer een T-shirt draagt en de 
volgende keer een coltrui. Als 
je op de foto waarmee je de 
gezlehtsherkenning hebt ge- 
leerd alleen vanaf de kin hebt 
laten leren, kan het zijn dat de 
gezichtsherkenner de pc niet 
vrijgeeft. Het systeem kan dan 
in de war komen, omdat je hals 
ineens zichtbaar is. Teveel vari- 
atie in de database verhoogt 
weer het gevaar dat het sys¬ 
teem te tolerant word: en de 
verkeerde gezichten goed- 
keurt. 

Let op: tot dusver is er geen 
enkele biometrische toepassing 
die honderd procent perfect 
werkt. De hier gepresenteerde 
eenvoudige gezichtsberken- 
ner is vooral een voorbeeld van 
een computer vision-applicatie. 
Het is geen betrouwbaar bevel- 


ligmgsysteem voor gevoelige 
g eg eve ns, 

Het ac'tivAid-script InputBloc- 
ker kan op computers in een do- 
mein met Vista of XP helaas niet 
de combinatie Ctrl-Alt-Del on- 
derscheppen.Ais alternatief voor 
ac'tivAid kun je de gezichtsher- 
kennerook koppelen aan andere 
blokkeersystemen als het gratis 
win Keylock Dit programma ac- 
cepteert aileen toetsencombi- 
naties als Ctrl-F12 en geen echte 
wachtwoorden. Beide oplossin- 
gen zijn weliswaar makkelijk te 
gebruiken, maar ze negeren de 
interface GINA (graphical iden¬ 
tification and authentication [4]) 
die in XP juist spedaal hlervoor 
is* Als je je eigen functles vol- 
gens het systeem van Microsoft 
goed in de login-procedure wilt 
invoegen, kun je de bibliotheek 
MSGina.dll door een eigen ver- 
sie vervangen. Overigens heeft 
Microsoft het concept voor Vista 
compleet omgegooid, zodat je 
voor het nieuwe systeem een 
andere oplossing nodig hebt [5], 

Computervisie voor 
beginners 

Met de gratis beeldverwer- 
kingsbibliotheek IVT (Integra¬ 
ting Vision Toolkit) zet je snel je 
eerste sfappen op het gebied 
van computer vision en kun je 
bruikbare toepassingen maken. 
Hiertoe behoort ook onze ge- 
zichtsherkennec De bibliotheek 
kan op verschillende platformen 
worden gebruikt. Handleidingen 
om noodzakelijke tools te instal- 
leren en te configureren vind 
je onder de softlink Hier moet 
je denken aan de gratis Visual 
Studio C++ 2008 Express Edition 
onder Windows, maar er zijn ook 
tools voor Linux en Mac OS X. 

Als alle tools juist zijn gecon- 
figureerd en de noodzakelijke 
paden zijn toegevoegd, kun 


je de IVT-bibliotheek compile- 
ren. Hiervoor open je IVT.dsw 
in Visual Studio 2008, waarin 
modulen voor GUI's en derge- 
lijke zijn ingebed. Nadat je hebt 
toegestaan dat Visual-C++-6.0- 
projecten (bestandsextensie 
.dsp) automatisch naar actuele 
projectbestanden (bestands- 
extensie .vcproj) worden ge- 
converteerd, klik je op 'Create / 
Create project folder 1 . Standaard 
worden hierdoor debug-versies 
van de bibliotheekbestanden 
gecompileerd. Hiermee kun je 
bij de foutopsporing in je eigen 
applicaties stapsgewijs functies 
uit de IVT-bibliotheek uitvoe- 
ren. In de Release’-configuratie 
genereert de compiler applica¬ 
ties zonder debug-gegevens 
die meestal kleiner en sneller 
zijn. Je verandert de configura¬ 
te via 'Create / Configuration 
manager 1 . 

Als je de vele onnodige waar- 
schuwingen in de nieuwe ver- 
ste van Visual Studio vervelend 


vindt, kun je die makkelijk uit- 
schakelen. Zo vindt Microsoft 
blijkbaar dat C-functies con¬ 
form de ANSl-standaard in C++ 
niet moeten worden gebruikt. 
Klik onder 'Project / Properties 
/ Configuration settings / C / 
C++ / Preprocessor' op (...) aan 
het eind van de regel met de 
preprocessor-definities en vul 
deze aan met de entry _CRT_SE- 
CU R E_N0_W ARNIN 6S. 

Hello world! 

Nieuwe programmeertalen of 
compilers worden volgens tra- 
ditie geintroduceerd met een 
'Hello worldi'-miniappHcatie, 
In het geval van IVT geeft het 
kleinste zinvolle programma 
deze canonieke woorden niet 
weer. Er wordt een afbeelding 
ingeiezen, geconverteerd naar 
grijstinten en tenslotte wordt 
een zogenaamd gradienten- 
plaatje berekend dat de randen 
moet herkennen. Delen van het 
oorspronkeiijke plaatje met een 
homogene intensiteit worden 
donker weergegeven, verschil- 
len in intensiteit juist licht. 

Dit voorbeeldprogramma 
vind je in de archiefmap TestAp- 


De eenvoudigste IVT-appllcatie 
berekent uit een digitate foto 
een gradientenweergave, 
waarin de randen tussen 
vlakken van verschillende 
llchtintensiteit worden 
geaccentueerd. 



cT 2008,Nr.9 


71 










Praktijk | Biometrie 


plicatres.zip in de map Hello- 
World. Nadat je het bestand 
HelloWorld.dsw hebt geopend 
en akkoord bent gegaan met 
de update, compileer je de 
code via 'Create / Create pro¬ 
ject folder 1 . Dan open je 'Pro¬ 
ject / Properties' (of ook wel 
'HelloWorld-properties 1 ), ga je 


onder 'Configuration settings 
/ Debugging 1 naar 'Command 
parameters 1 in de lijst reohts en 
voeg je het pad naar een beeld- 
bestand toe, bijvoorbeeld het 
meegeleverde voorbeeld ,r .\test 
bmp 11 . Hierna start je met Ctrl— 
F5 de applicatie (voor het de- 
buggen alleen F5 of je kunt ook 
op de groene pijl in de werkbalk 
klikken), Als de test slaagt, ligt 
er een gefElterde kopie van het 
plaatje in de map HelloWorld 
met de naam output bmp. 

Hello moving world! 

De volgende testapplicatie die 
je in de map CameraApp vindt, 
heeft al een minimaJe grafische 
bedieningsinterface en toont 
het beeld van de aangesloten 
camera. Toch is de broncode 
maar een klein beetje langer 
dan die van HelloWorld. 

In de voorbeeldcode is als 
beeldbron een usb-webcam 
ingesteld. IVT maakt gebruik 
van de bestaande mogelijkhe- 
den om aan afbeeldingen te 
komen waardoor je maar 44n 
regel code hoeft te veranderen 
om de beeldbron voor beeld- 
bestanden, analoge frame- 
grabbers of FireWire-camera's 
(IEEE1394) in te stellen. Hier- 


mee heeft de programmeur 
alle mogelijkheden om zelf het 
beeldgeheugen in te lezen, er 
filters op toe te passen, vanaf 
andere beeldbronnen op te 
nemen of verdere GUI-elemen- 
ten toe te voegen. 

In de IVT-bibliotheek zelf zit- 
ten nog meer voorbeelden om 


bijvoorbeeld de vele filters te 
gebruiken en tools voor kleur- 
segmentatie, het kalibreren 
van een camera of voor 3D- 
opnamen.Je vindt ze in de map 
IVT\exampIes, De via Doxygen 
aangemaakte documentatie 
die in de map IVT\doc en op de 
projectpagina staat [1], biedt 
een kort overzicht van de bi- 
bliotheek. Meer details over 
beschikbare beeldbronnen, af- 
beeldingformaten, oproepcon- 
venties en de functieomvang 
vind je onder [6] of in de voor¬ 
beeld prog ramma's. 

Onder de Ioep 

De voorbeeldprogramma's 
overbruggen ook de kloof tus- 
sen de tot nu toe beschreven 
simpele 'Hello World'-program- 
ma's en de duldelljk tngewik- 
keldere biometrietoepassing, 
Mogelijk bieden sommige 
voorbeeldtoepasslngen een 
goede basis voor modlfica- 
ties en eigen ontwikkelingen. 
De gezichtsherkenner maakt 
bijvoorbeeld gebruik van de 
reeds bestaande GUI-elemen- 
ten uit de andere tools en van 
de kleursegmentering van het 
IVI-voorbeeldprogramma H5V- 
ColorSegmentationAPR 


De code voor de gezichts¬ 
herkenner zit in het bestand 
FaceRecognitionApp.zip. Na het 
compiteren start je de applicatie 
direct van uit de ontwikkelomge- 
ving of kopieer je de voftooide 
FaceRecognitionApp.exe naar 
een bovengelegen map en start 
je die vervolgens vandaar uit. 

Het voornaamste werk wordt 
hier niet verricht door de code 
in het main.cpp-bestand - de 
finesses zitten in het bestand 
FaceRecognitionOrganizer.cpp 
(zie ook het codefragment in 
het kader op p.75). 

Het Viola-Jones-algontme 
integreert CHaar QassifierCV uit de 
map IVT\src\ObjectFinder in 
IVT. Als je hieruit een instance 
hebt aangemaakt, moet deze 
met een geleerde reeks afbeel¬ 
dingen van gezichten (een zo- 
genaamde kaskade) worden 
geinitialiseerd. OpenCV levert 
een passende mee die je vindt 
in het download pa kket van 
onze applicatie. 

Omdat het Viola-Jones-af- 
goritme uitsluitend met grijs- 
waarden werkt, moeten beel- 
den van kleurencamera's eerst 
geconverteerd worden. Dit 
gebeuit voor elke indivlduele 
pixel. Omdat elk menselijk oog 
verschillend gevoelig is voor de 
kleuren rood, groen en blauw, 
wordt de grijswaarde berekend 
aan de hand van de formule 
0,299 x R + 0,587 x G T 0,144 x 
B. Hiervoor hoef je bij de IVT de 
fu n cti e tan a g e Pro ces s or: :Co nve rtlm age 
maar aan te roepen. Het grijs- 
waardenbeeld codeert elke 
pixel met een byte. Hoe gro- 
ter de waarde ervan is, des te 
hoger de intenslteit (grijswaar- 
de) - 0 staat voor zwart en 255 
voor wit, 

Normaal gesproken worden 
de afzonderlijke pixels van 
foto s in regels achter elkaar 
op de computer opgeslagen, 
beginnend in de linker bo- 
venhoek van de afbeelding 
tot geheel rechtsonder, Maar 
pas op! Bij bitmaps begint het 
juist in de linker onderhoek 
van de afbeelding als je de 
ruwe gegevens uitleest. Om in- 
compatlbiliteit te voorkomen, 
converteert de IVT-bibliotheek 
de afbeeldingen uit alle beeld¬ 
bronnen zodanig dat de oor- 
sprong steeds links boven ligt. 

Bij de HSV-beelden van de 
kleurensegmentering kan de 
tint (Hue) waarden van 0 tot 
360 graden aannemen. De 
waarde wordt echter gehal- 


veerd om in 8 bit codeerbaar 
te zijn, zodat alleen waarden 
van 0 tot 179 voorkomen, Ook 
S(aturatfon) en V(alue) zijn 
elk met 8 bit gecodeerd; deze 
nemen waarden aan tussen 0 
en 255. De IVT-functie ImagePrcc 
essonCalculateHSVImage converteert 
een RGB-afbeelding naar een 
HSV-beeld, 

Als je met de schuifregelaars 
adequate grenswaarden voor 
H r S en V hebt ingesteld, wordt 
het resultaat met behulp van 
de methoden Dilate en Erode uit 
IVT\src\lmage\lmageProcessor. 
cpp nabewerkt om afzonder¬ 
lijke pixels te elimineren en 
gaten te drchten. Details over 
deze zogenaamde 'morfolo- 
gische operatoren 1 Erosion en 
Dilation vind je in de broncode, 
in de literatuur [6] en op inter¬ 
net [7]. Het Region Growing- 
algoritme, geimplementeerd In 
ImageProtessocFindRegions, herkent 
samenhangende beeldvlakken, 

Als de Viola-iones-methode 
wordt gebruikt, geeft de me¬ 
thods CHaarClassifierCV::Find in 
geval van succes een lijst van 
viakken met gezichten, Soms 
herkent het algoritme een ge- 
zicht twee keer en in twee ver¬ 
schillend e formaten. Omdat in 
het grotere venster normaal 
vrij veel van de achtergrond te 
zien is, wordt in dit geval het 
kleinere vlak gebruikt en op- 
geslagen, Bij de kleursegmen- 
tering wordt daarentegen de 
g ro ot ste reg i o g e koz e n. 

Kruisgewijs 

De Viota-Jones-methode en de 
kleursegmentatie controleren 
slechts het camerabeeld en zet- 
ten telkens een rood kader in 



Live uitzending: als het 
voorbeeldprogra mma 
CameraApp bewegende 
beelden van de webcam 
laat zien, moetde 
gezichtsherkenner in principe 
met de camera kunnen 
samenwerken. 



Het pad naar het invoerbestand voeg je als commandoargument 
toe aan het testprogramma HelloWorld. Daarna start je de testrun 
direct vanuit de ontwikkelomgeving (hier het gratis Visual Studio 
C++ 2008 Express Edition), 


72 


c't 2008, Nr. 9 









































De slagroom op de taart 
voor je website! 



LYCOS 

Strato* 

Tctive24^ 

Pakket 

Website M 

AdvancedWeb 

Business 

Schijfruimte 

4000 MB 

2000 MB 

2000 MB 

Bandbreedte 
per maand 

80 GB 

50 GB 

25 GB 

FTP accounts 

20 

10 

geen opgave 

MySQL 5 

10 

5 

1 

E-mail 

400 

200 

200 

Prijs per maand 
incl. BTW 

€ 9,99 

€10,69 

€13,03 

_ J 


L_J 



Je eigen professionele 
website: 

■ Nu met dubbel zoveel ops lag 
en dataverkeer 

■ Tijdelijk 3 maanden GRATIS! 

■ Eerlijke prijs, 

zonder verborgen kosten 


€9,99 


per maand, 
incl. BTW 


Inclusief 

Gratis Domein 


.nl, .be, .eu, .com, .biz, 
.info, .net, .org 


Voor service + bestellingen + meer informatie: 

0900-040021 2 <£o,i 5 / mi „.> LYCOS 

meet you there 

WWW. M ijnTopSite.nu 

*Deze prijsopgave was geldig op 21 juli 2008 en stonden zo bij de genoemde providers op hun website vermeld. Alle prijzen zijn 
exclusief eventuele kortingen en tijdelijke actieprijzen. 

“De totale prijs bedraagt € 89,91 in plaats van € 119,88. U betaalt gedurende de eerste 12 maanden € 7,49 per maand. Exclusief 
aanbod tot 31-08-2008. Aanbod geldt voor het Website M pakket met een looptijd van 12 maanden. Alle prijzen inclusief BTW. 























Praktijk | Biometrie 


int main(int argc, char ~args) 

{ 

#if defined WIN32 
COpenCVCapture capture(-l); 
leiif defined_llnux 

// Voorbeeld: Firewire onder Linux, COpenCVCapture zou bijv. ook kunnen 
Clinux1394Capture captured, CVideoCapturelnterface::e640x480, 
CVideoCaptureInterface::eBayerPatternToR6B24); 

#else 

CQuicktimeCapture capture(CVideoCaptureInterface::e640x4B0); 

(endlf 


const int width = capture.GetWidthO; 
const int height = capture.GetHeight(), 
const CBytelmage.JmageType type = capture.GetType(); 

CBytelmage ’pplmeges[] = ( new CBytelmagelwkfth. height, type)}; 

COT Application Handler qt_application_handler(argc, args); 
qt_application_handler.Reset(); 

// Vensters aanmaken en weergeven 
CQTWindow windowfwidth, height); 
window.Showf); 

while (!qt_application_handler.ProcessEventsAndGetExrt()) 

l 

// Camerafoto lezen 
if (kapture.Capturelmage(ppImages)) 
break; 


Het tweede voorbeeldprogramma met de naam CameraApp 
opent een GUI-venster en draagt beelden over van een usb- 
webcam. 


#if defined WIN32 

#indude "VideoCapture/OpenCVCapture.h* 
lelif defined_Linux 

include TideoCapture/Linuxl 394Capture.h* 
(else 

#include 'VkjeoCapture/QukktimeCapture.h'' 
(endif 


(include "Image/Bytelmage h" 
include 'gui/QTWindow.h" 

(include “gui/QTApplicationHandler.h" 
(include <stdio.h> 


// Camera openen 
if (Icapture.OpenCameraO) 

{ 

printf(*Fout: Kon camera niet openen\n"); 
return 1; 

J 


II Foto in venster weergeven 
window.DrawImage(pplmages[0]); 

) 

delete pplmages(01; 
return 0; 

) 


de afbeelding. Daarin moet het 
gezicht staan. Beide algoritmen 
voeren geen synchronisatie uit 
met de database. Bij de volgen- 
de stap snijdt de applicatie het 
gezicht nog wat nauwkeuriger 
uit: dat wat in het blauwe kader 
staat, wordt gekopieerd en 
geconverteerd naar een 8-bit- 
grijswaardenafbeelding. De ver- 
houdingen worden aangepast 
zodat het een vierkant wordt 
met zijdes van elk 200 pixels. 

Daarnaast worden de afbeel- 
dingen genormaliseerd aan de 
hand van de CViewDatabase::Norm 
alizelntensity-methode. Hierdoor 
wordt de vergelijking wat on- 
gevoeliger voor kleine afwijkin- 
gen in het contrast (multiplica- 
tieve helderheidsverandering) 
of in de helderheid (additieve 


verandering). Deze hele pro¬ 
cedure wordt niet alleen door 
de live beelden van de camera 
doorlopen als de herken- 
ningsmodus aanstaat (zie 
ViewDatabase::FindBestMatch), maar 
ook door de referentiebeelden 
in de database bij de trainings- 
modus (CDatabaseEntry::AddImage). 

Als er maar een persoon te 
zien is, vindt het Viola-Jones- 
algoritme het gezicht vaak 
een paar keer. De applicatie 
evalueert dan alleen de 
kleinste vondst, omdat die 
normaal gesproken de minste 
achtergrond bevat. Als 
neveneffect kan een persoon 
op de achtergrond de aandacht 
van de gezichtsherkenner naar 
zich toe trekken. 


Via een simpele kruisvergelij- 
king wordt een gezicht op een 
actieve camera vergeleken met 
de portretten uit de database. 
De grijswaarden van pixels met 
gelijke coordinaten in beide op- 
namen worden met elkaar ver¬ 
geleken en de resultaten voor 
alle pixels opgeteld. Door de 
normalisering die daaraan voor- 
af is gegaan, komt het resultaat 
van deze eenvoudige bere- 
kening overeen met de zoge- 
naamde Zero-mean Normalized 
Cross Correlation (ZNCC). Deze 
levert direct een correlatieper- 
centage - een maatstaf voor de 
overeenkomsten tussen twee 
beelden. De maximale waarde 
is ten, bij beelden die helemaal 
niet op elkaar lijken, kan dit ook 
een negatief resultaat opleve- 
ren. 

De kruiscorrelatie werkt al¬ 
leen als je foto's met exact de- 
zelfde grootte vergelijkt. Omdat 
gezichten niet exact vierkante 
verhoudingen hebben, levert 
de kleursegmentatiemethode 
(zoals de Viola-Jones-methode) 
geen vierkante vlakken. Als 
van elk gezicht de individuele 
hoogte-breedteverhoudingen 
zouden worden bijgehouden, 
zou het overige deel van het 
vierkante doelvenster dus op- 
gevuld moeten worden door 
bijvoorbeeld zwarte pixels. Dat 
komt het correlatieresultaat na- 
tuurlijk niet bepaald ten goede. 
Om die reden wordt het gezicht 
tot een vierkant vervormd via de 
methodeCViewDatabase::Normalize. 

Perspectieven 

De gezichtsherkenner is leuk 
om te doen en werkt - af- 
hankelijk van hoeveel tijd en 


moeite je erin steekt - opmer- 
kelijk goed. Momenteel moet 
je hem weliswaar nog via het 
snelmenu "Als Administrator 
starten", maar wij hopen dat 
we er nog een oplossing voor 
vinden. Desalniettemin: hoe 
snel de programma’s ook zijn 
de beelden van de camera 
interpreteren, aan de basis 
werken ze doorgaans heel stu- 
pide. Dat geldt over het alge- 
meen voor veel methoden van 
kunstmatige intelligence. Als 
je hebt begrepen hoe het al- 
goritme werkt, kun je vrij goed 
voorspellen in welke gevallen 
het succes zal hebben en wan- 
neer niet. De hier voorgestelde 
applicatie vergelijkt gezichten 
puur op basis van overeen¬ 
komsten in bepaalde gebie- 
den. Dat werkt goed zolang de 
segmentering lukt en vooral 
ook zolang die reproduceer- 
baar is. 

Verder gebruikt het pro- 
gramma uitsluitend 2D-infor- 
matie uit afzonderlijke beelden 
en zou daarom met een beetje 
geluk en volharding voor gek 
kunnen worden gehouden als 
je een foto van de bevoegde 
persoon voor de lens houdt. 
Als er een 3D-sensor wordt 
gebruikt - bijvoorbeeld een 
stereocamera - kan ook 3D-in- 
formatie in de vorm van punt- 
wolken in het herkenningspro- 
ces worden opgenomen. Dit 
zou het herkenningsvermogen 
flink verbeteren en pogingen 
tot misleiding een stuk moei- 
lijker maken [8]. Dit is een van 
de diverse en geavanceerdere 
methoden uit het enorme 
onderzoeksveld waar men zich 
bezighoudt met het verbete¬ 
ren van persoonsidentificatie. 



74 


c't 2008. Nr. 9 







Praktijk | Biometrie 


De waarschijnlljk bekerxdste en 
voor de volgende ontwikkeJing 
meesr invfoedrijke publicatie 
op het gebied van gezichts- 
herkenning is afkomstig van 
Pentland en Turk ult 1991 [9]. 
De auteurs introduceren de zo- 
genaamde eigenfaces die wor- 
den berekend met behulp van 
de hoofdcomponentenanalyse 
(Engels: Principal Component 
Analysis, PCA), Een uitgebreid 
overzicht van actuele onder- 
zoeken vind je op de Face 
Recognition Homepage [10], 
hierop staat ook het werk van 
de Face Recognition Group van 
het Interactive Systems Labs 
aan de universiteit van Karls¬ 
ruhe [11], 

Met de IVT zijn naast ge- 
zichtsherkenning ook heel an- 
dere computer vislon-projec- 
ten te realiseren (het lezen van 
barcodes, SD-laserscanning, 
3D-tracking, 3D-films of object- 
meting [6]). Voor driedimensi- 
onale metrische metingen is 
er een generlek cameramodei. 
Hiermee heb je direct toegang 
tot alle afbeeldlng para meters 
van de camera en de daarop 
gedeflnieerde afbeeldingfunc- 
ties, Met de voorbeeldapplica- 
tie IVT\win32\CalibrationApp 
kun je een camera eenvoudig 
kalibreren. De applicatie maakt 
daarbij gebruik van functies 
uit OpenCV. Verder stelt de IVT 
ook een groot aantal filters, 
segmentatiemethoden, ma- 
thematische functies en gege- 
vensstructuren zoals matrices 
en vectoren beschikbaar. Het 
verwerken van de bee I den van 
een webcam, maar ook van een 
hoogwaardige industrrecamera 
of van de tv-kaart is snel gere- 
aliseerd en een grafische in¬ 
terface in Qt is snel gekoppeld. 
Zodoende ondervindt de ont- 
wikkeling van een eigen geba- 
renherkenner nog maar weinig 
hindernis sen. 


In dit sterk ingekorte fragment 
uit de broncode van de 
gezfchtsherkenner (bestand 
FaceRecognitionOrgan izer.cp] 

kun je de helangrijkste stappen 
van de applicatie volgen. 

Literatuur 

[1] Integrating Vision Toolkit (IVT): 
http V/1 vt.so u rcefo rg e.n et 

[2] P. V io la, M J . Jo n es: Robust Rea I - 
Time Face Detection, Internatio¬ 
na! Journal of Computer Vision, 
2004, VoL 57, No, 2, 2004, www, 
stat uchic a goed u/~a m it/19C R S/ 
D E A/ca scad e_fa ee_d etect ion. 
pdf 

[3] Open Computer Vision Library: 
h ttp ://o pen c v \i b ra ry.so u rcefor- 
ge,net 

[4] Winlogon en GINA: http://msdrc 
mlcrosoftcom/en-us/library/ 
aa380543.aspx 

[5] Windows Vista Security: 
http://bIogs.msdn.com/ 
windowsvistasecurity/ar- 
c h i ve/2006/08/25/724271 .aspx 

[6] Redram Azad, Tilo Gockel, Rudi¬ 
ger Dillmann: Computer Vision 
- Das Praxisbuch, Elektor-Verlag, 
Aachen, 2007, zte ook wwwlairn. 
ira.uka.de/computer-vision/ 
index-en.htmJ 

[7] Dilatation en Erosion: http:// 
en,wikfpedia.org/wiki/Morpho- 
I og icaLi mag process E ng 

[8] H. K. Ekenel, H. Gao, R + Stiefel- 
hagen: 3-D Face Recognition 
Using Local Appearance-Based 
Models, IEEE Transactions on Fo¬ 
rensics and Security, Vol. 2, No. 
3,2007, pp. 630-636 

[91 M. Turk, A. Pentland, Eigenfaces 
for Recognition, Journal of Cog¬ 
nitive Neuroscience, Vol. 3, No, 
1,1991, pp. 71-86 

[ 10] Face Recog n iti o n Horn ep a g e: 
www.face-rec.org 

[11] Face Recognition Group van het 
Interactive Systems Lab (ISL>: 
h tt p://i sLi ra. u ka ,d e/fa ce_re co g - 
n iti on 

SoMink 0809068 (ft 


CFaceRecognitmnOrganlzerriCFaceftecognlflonCIrganrierf] 


while OapptlcaiionHandler.ProcessEventsAndGettjritOK 
nfi_pVidecCapture->Captiiidrnage(&m_pIma5C!}: 
lmagePTo<es^D-r::tIon¥ , ertIjnagefm_plmage J m_p&rayscateEmage.i; 
bool bFoundRegEon = false; 

// a Is kLeursegmerTt^Ue gebnifkt wordt 
if (m_pOieck6oxll£eColofSeg}nenEfltlon-> istheekedfl) 

f 

3mageProce55on:CalculateH5VIntage{rn_p|inagei m_pH$V|mage); 
ImageProcessoniilterttSVtE.J; 

ImageProcessor-ErcKled.J]; 

]imageProcessor::DMe{[ 
lmageProc«sor;;Erade[ [...]); 

U 

objprtRnder.FindObjectsIfiSegmiemedlmagef |... ]); 

// Gebied yoqc gezicht krijgr vierfcant formal 
if {mjtheckBDxShowSegment edlrnage- >JsChedfed(>} 
ImageProtessor: Ltonwrtlmaget&SEgFnentedlfnage, khnage); 

const mt nfiegions = (int) objectFmdEr P rn_objtttLlsT,size(); 
cm max - -l; 

i! Het grootste gevonden gebied selertenen 
foe Ont i = 0; i < nfiegions; l+-f-) 

1 

const ObjectMntry Gentry = obJectFlnder,m_ob)ectlist.at(i}; 
if i entry. regira.nPffiels > max) 

I 

max = entry.reglon.nPixets; 
bFoundRegion = true; 
region - entry.negioir: 

I 

} 

} 

else 

// Toepassing van Viola-Jones-procedure 

a-..] 

ReglonLFst resultList; 

faceFmder.Find(m_pGray5caleImage, resulrUst); 
const int nRegrons = {mt) resultUst.size(); 
int min = 2 * width * height; 

fi nu het kleinste gebied selecteren 
for (int S = 0; i < nRegions; i-H-) 

l 

const Myftegion Maceftegien = resultLisut(i); 

const int n$ize = (facoftegfon.max,x - feceRetjion.mmjf + 1] 

• {fateftegmmax_y - faceRegion.mln_y -f 1); 

If (nSfze < min) 
t 

min = FiSIze; 
bfound Region = true; 
region = faceRegion; 

) 

) 

1 

// Indien een geziebi: is gevonden 
if (bfoundflegion) 

m 

//Indien het programme zlch In de herkenningsmodus bevindt 
If [im bRecording |[ n++ % 5 — 0) 

{ 

CByteJmage bce_normalized{200, 200, 

CByteImage::eGrayScale); 

CViewDatahase:;Hormalize( 

//Indien het programma zich in de leermodus bevindc 
if {m_bRKording) 

IU 

facejormalized.SaveToFalelsrfath}; 

} 

else 

// anders wordt de correlate berekend 



De referentiebeelden van een persoon die door het Viola- 
iones-algoritme werden gegenereerd, hebben een vierkante 
vorm (onderste rij), De kleursegmentering vindt juist plaats 
in reehthoekige beelduitsneden (boven). Voor het uniforme 
vierkante formaat moeten de fotodefen in elkaar worden gedrukt 
naar de passende verhouding. 


float correlation; 
int nCtass, nView; 

if £m_pPersonDatabase->FindBKtMatch(Mace_normaLized, correlation, nClass, nView)) 
{ 

std::string sName = m_pPer5onDatahase->GetDatabaseEntry(nClas5}->m_5Name; 

if (correlation > m_pSliderPecogriiionThFesbold->valueQ /100.00 

if {nijName — sName) 
m.rrftecogfilzedCounter-H-; 
else 

m_n Realized Counter = 0; 
m_sName = sllame; 
if {m_nRecQgnizedCounter > S) 

l 

// waditwoord versturen nnder Windows 
ififdef WIN32 U 

sejidKeys.SendKeys(m_sPasswoid.c_sM)); 


c r t 2008, Nr. 9 


75 







Praktijk | DNSsec 


Ulrich Wisser 

Controleren is beter 

Zo beveiligt DNSsec het Domain Name System 


Het Domain Name System, dat elke surfemde pc de weg naar servers wijst, is uit het 
huidige internet niet meer weg te denken* Maar het DNS werd ai ontwikkeld toen het 
internet nog in de kinderschoenen stond en men zich nog niet druk maakte over hackers* 
De DNSsec-specificatie moet hierln verandertng brengen en het DNS beschermen tegen 
manipulate. 





Q p 7 julf heeft U5-CERT (Uni¬ 
ted States Computer Emer¬ 
gency Readiness Team) een 
waarsdiuwing afgegeven over een 
kritieke ontwerpfout die alle DN5- 
implementaties betreft [l]* Via het 
zogenaamde 'cache poisoning' 
zou een aanvaJler vafse adressen 
kunnen verspre [den, daarmee net- 
werkverbindingen omleiden en 
wachtwoorden, creditcardgege- 
vens en toegangscodes voor on¬ 
line bankieren kunnen afvangen* 
Hoewel de software door produ- 
centen inmiddels is aangepasf, is 
de discussie over de onveiligheid 
van DNS weer fiink opgelaaid. 

Het Domain Name System 
(DNS) is een van de centrale, maar 
behoorlijk onveilige onderdelen 
van het internet* Het is een da¬ 
tabase die online informatie ver- 
strekt over welk numeriek IP-adres 
bij welke computernaam hoort 


en omgekeerd, een soon van te- 
lefoonboek dus. Je browser krljgt 
namelijk contact met bijvoorbeeld 
de webservice F&i online door 
eerst aan een nameserver binnen 
het DNS te vragen welk IP-adres 
bij de Webserver wwwinfnl boon 
(DNS-query). De nameserver haalt 
uit de database (het zonebestand) 
de bijbehorende gegevens (re¬ 
source records) en stuurt deze naar 
de client (DNS-response). In dit res- 
ponsepakket zit het IP-adres dat de 
client in het vervolg gebruikt om 
contact te maken en houden met 
de Webserver (193d 10.157.81). 

Normaai gesproken verloopt 
deze communicatie tussen client 
en server om redenen van effi- 
cientie niet via TCP (Transmission 
Control Protocol), maar via UDP 
(User Datagram Protocol). Dit pro¬ 
tocol heeft ten opzlchte van TCP 
een groot nadeel: het voorzlet na¬ 


mely k niet in een controls van de 
identiteit van de afzender; je kunt 
voor een U DP-pa kketje zetfs een 
willekeurig afzenderadres invullen, 
omdat het veld dat daar inmiddels 
voor wordt gebruikt, oorspronke- 
lijk helemaal geen functie had. De 
ontvanger kan dus niet controle¬ 
ren of een DNS-antwoord afkom- 
stig is van de DNS-server waar het 
verzoek aan gericht was - en a I he¬ 
lemaal niet of het betrouwbaar is. 

Bij gebrek aan veiligheidsmaat- 
regelen kan een hacker die de 
communicatie tussen DNS-server 
en -client onderschept de ontvan¬ 
ger een vals IP-adres voorschotelen 
en hem zo in de val lokken. Maar in 
het geval van bijvoorbeeld www. 
mijn-bank.nl zul je toch absoluut 
zeker wiilen weten of je browser 
door het DNS ook echt naar het 
juiste IP-adres wordt gestuurd en 
niet In een vafstrik wordt gelokt De 


interacts met de browser is slechts 
een voorbeeld van de mogelijke ri- 
sicq's die aan zo'n onbevelligd DNS 
kleven. In principe is dit een gevaar 
voor alle rnternetapplicaties, dus 
ook voor mail-, VoIP-, fifesharing- of 
VPN-software. 

Expert s erkenden a I vroegtij- 
dig dat hler verandering in moest 
komen. De eerste definitie van de 
Domain Name System Security 
Extensions, DNSsec, dateert dan 
ook uit 1997 [2]. Alleen werkte 
deze versie urtsluitend in kleine 
netwerken; bij grote netwerken 
veroorzaakte het praatzieke pro¬ 
tocol veel te veel dataverkeer voor 
de Domain Name Servers. Na vele 
herzieningen verscheen in maart 
2005 de huidige versie, bekend als 
DN5sec-bis. Met DNSsec voegt de 
beheerder van een do me in een 
vers leu telde handtekening toe aan 
de name entry's in zijn nameserver. 


76 


c't 2008. Nr. 9 





















Knowhow | DNSsec 



Hiervoor worden extra resource re¬ 
cords aangemaakt, zodat DNSsec- 
antwoorden langer zijn dan de ge- 
bruikelljke DNS-antwoorden, Deze 
extra DNS-records worden bij aan- 
vragen (DNS-query's) alsonderdeel 
van het DNS-antwoord (response) 
verstuurd, zodat de ontvanger kan 
controieren of er met het antwoord 
onderweg niet geknoeid is. Omdat 
het antwoord ook voorzien is van 
een certificaat (een gesigneerde 
gecodeerde sleutel), kan de ont¬ 
vanger in een tweede stap ook de 
afzender verifieren en zo controie¬ 
ren of de informatte in het pakket 
ook betrouwbaar is. 

De digitale handtekening van 
de pakketten is het resultaat van 
een hashfunctie (zie afbeelding). 
De ontvanger kan de hash van de 
pakketinhoud zelf met dezelfde 
hashfunctie toetsen. Als het resul- 
taat overeenkomt met de hand* 


tekening, wordt ervan uitgegaan 
dat het pakket niet vervalst is. De 
ontvanger kan aan de hand van 
het certificaat controieren wie de 
afzender van het DNS-response 
is. Het certificaat is het bewijs dat 
de houder een onderdeel is van 
de 'chain of trust' (vertrou wenske- 
ten). Hierbij maakt de beheerder 
van een hoger domein certificaten 
aan voor de onderliggende domei- 
nen. Hi] slgneert de gecodeerde 
sleuteis van de ondergeschikte 
beheerders. De hoofdsfeutel van 
een chain of trust is in handen van 
de hoogste instantie, het domein- 
beheer (domein-registry). Zo is in 
Nederland het SIDN be last met 
het beheer van het .nklomein en 
op grond daarvan dus ook met het 
certificeren van alle domeinen die 
eindigen op .nl. 

Er is veel moeite gedaan om de 
procedure neerwaarts compati- 
bel te maken met het traditionele 
DNS, zodat oudere apparatuur of 
software die nog voor de specifica- 
tie van de DNSsec-extensies wed 
ontwikkeld, blijft werken. Deze ap- 
paraten en programmes negeren 
de nieuwe DNS-records, terwijl de 
modernere varianten, die conform 
de DNSsec-spedficatie werden ont- 
wikkeld, hiermee de echtheid van 
het antwoord kunnen controieren. 
De DNS-query zelf is vergeleken 
met de bestaande DNS-procedure 
onveranderd gebleven. 

Inmtddels zijn er al enkele do¬ 
meinen naar DNSsec geupgraded 
Sinds begin 2007 verst uurt bijvoor- 
beeld het topleveldomein (TLD) 
van Zweden (.se) gesigneerde 
DNS-pakketten. Er waren we! en¬ 
kele probfeempjes bij de introduc- 
tie maar die konden snel worden 
verhdpen en sindsdien werken 
alle .sedomeinen vlekkeloos, Ver- 
volgens werd DNSsec in Zweden 
ook voor subdomeinen gahtrodu- 
ceerd - ook die stap leverde geen 
grote problemen op. 


Uitweg uit de impasse 

Voordat DNSsec zijn huidige vonm 
had, moesten er heel wat horden 
worden overwonnen. De ontwik- 
keling begon met het zoeken naar 
een geschikte procedure. Ais snel 
kwam men uit bij de zogenaamde 
asymmetrische cryptografie [4]. 
Deze methode gebruikt in principe 
een sleutelpaar dat uit een priv£ 
(private key) en een publiek [public 
key) deel bestaat om berichten te 
signeren en hun echtheid te con¬ 
troieren. 

Bij dit principe worden berichten 


met de priv^sleutel gesigneerd; 
eerst wordt een vingerafdruk van 
het bericht berekend (hash) en 
dan versleuteid; het resultaat is de 
digitate handtekening (signature). 
Deze wordt toegevoegd aan het 
bericht. Als de ontvanger de erbij 
behorende publieke sleutel heeft, 
kan hij hiermee het bericht ont- 
sleutelen en controieren of het on¬ 
veranderd is - hiervoor berekent 
hij zeif de vingerafdruk van het 
bericht Ais de berekende vingeraf- 
druk identiek is aan de verstuurde, 
wordt het bericht als onveranderd 
beschouwd. Als de afzender bij de 
ontvanger bekend is en duidelijk is 
dat a Keen de afzender de besehik- 
king heeft over diens priv£-sleutel, 
dan kan de ontvanger ook nog 
eens zeker zijn van de identlteit 
van de afzender. Je moet je prive- 
sleutel dus geheim houden zodat 
alleen geautoriseerde personen 
daarmee berichten kunnen signe¬ 
ren. 

De veiligheid, die asymmetri¬ 
sche cryptografie biedt, neemt toe 
met de lengte van de sleutel Maar 
metde lengte van de sleutel neemt 
ook de complexity van de bereke- 
ningen toe en die kunnen alleen 
met dure hardware worden uitge- 
voerd. Toen de DNSsec-procedure 
a an het begin van de jaren ne- 
gentig langzaamaan vorm kreeg, 
werd al snel duidelijk dat maar erg 
weinig grote domeinexploitanten 
bereid waren daar grote kapitalen 
in te rnvesteren, waardoor de toe- 
komst van de DNSsec-procedure 
aan een zijden draadje hing. Een 


methode met kortere sleuteis, 
waarbij de sleuteis regelmatig wor¬ 
den vervangen zodat hackers zo 
min mogelijk kans hebben om ze 
te kraken, was een mogelijk alter- 
natrefgeweest. 

Maar uiteindelijk bleek dit ook 
geen oplossing uit de impasse, 
omdat dit simpele compromis het 
probleem slechts zou verplaatsen: 
de kortere sleuteis zouden welis- 
waar de aanschaf van dure hard¬ 
ware door de exploitanten over- 
bodig maken, maar het zou wel 
de beheerders met meer werk op- 
zadelen omdat elke nieuwe sleu- 
tel door de daarboven geplaatste 
beheerder gesigneerd moet wor¬ 
den. Dat is op zich een simpele 
procedure, maar bij honderden of 
duizenden domeinen is het uitwis- 
selen van de sleuteis gewoon een 
tezwarebela sting. 

Maar ook die last kan met een 
andere true worden beperkt. Je 
gebruikt dan twee verschillende 
typen sleuteis; een lange Key Sig¬ 
ning Key met een lange levens- 
duur (KSK, bijv. 2048 bit) en een 
korte Zone Signing Key met een 
korte levensduur (Z5K, bijv. 512 
bit om DNS-records te signeren), 
telkens met een priv£ en een pu¬ 
blieke sleutel. Hiermee heeft elk 
domein minimaal vier sleuteis, Om 
te zorgen voor een vloeiende over¬ 
gang tussen een verlopen sleutel 
en een nieuwe sleutel beschikt 
een domein in het algemeen zelfs 
over meerdere exemplaren van 
de sleuteis tegelijk, ook meerdere 
KSK's (prakttsch, als er meerdere 


Signeren 



bericht 


Als de ontvanger de digitale 
handtekening met de publieke sleutel 
van de afzender onts I eutelt, krijgt hij 
de hash-waarde van het bericht. Als 
zijn eigen hash-berekening hetzelfde 
resultaat oplevert, mag hij ervan uitgaan 
dat de informatie niet vervalst is. 

hash-berekening 


i h ash-waard le¬ 


vers leutelen 
met priv^-sleutef 


digitale handtekening 



gesigneerd bericht 


Verifieren 


</?■ 


gesigneerd bericht 


digitale handtekening 


ontsieutelen 
met publieke sleutel 


hash-waarde 2 



bericht 


hash funktie 


hash-waarde 2 
vergelijklng 

hash-waarde 1 7 [ hash-waarde2 


c't 2008, Nr. 9 


77 





















Knowhow | DNSsec 


maandl maand2 maand 3 maand 4 

1 15 1 15 1 15 1 


1 - 1 -1— 

— 1 -1-1- 1 —* 

ZSKrt-1 

1 post publish 

pre publish 

ZSK n | post publish | 

in 

pre publish ZSKn+1 

ZSK n-1 

RRSIG(KSK) 1 


sjgneeralgoritmen toegepast moe¬ 
ten warden). 

Als de domeinexploitant zijn ac¬ 
tuele KSKaan de beheerder van het 
hoger liggende domein bekend 
heeft gemaakt, kan hij hiermee 
alle sleutels van zijn eigen zone 
signeren en gebrulken, Alle andere 
gegevens van de zone worden 
met de actuele ZSK gesigneerd. 
Nieuwe ZSK’s kun je op eigen 
houtje aanmaken en gebruiken 
zonder dit aan de registry te mel- 
den. Het hoger gelegen domein 
herkent vanzetf dat ze geldig zijn 
als je ze met de actuele KSK hebt 
gesigneerd, Deze laatste is immers 
wel aan gem eld, Wanneer een na- 
meserver naar DNSsec is omgezet, 
geeft hij alleen nog gesigneerde 
antwoorden. 

Een eigenaardigheid van de 
eerste DNSsec-versie heeft tot veel 
problemen en uiteindelijk tot de 
nieuwe implementatie van maart 
2005 geleld In het Domain Name 
System bestaat er namelijk geen 
mogelijkheid om de ontvanger 
mee te delen dat een bepaald 
domein niet bestaat. AJs een DNS- 
server een aan vraag krijgt vooreen 
domein dat hij niet kent r antwoordt 
hij logischerwijs 'on bekend'. Een 
.se-nameserver zou bijvoorbeeld 
een vraag naar het niet bestaande 
domein xxx.se beantwoorden met 
de melding "Name Error: The do- 
main name could not be found on 
this server. 11 Voor de client die de 
vraag stett blijft dan echter ondui- 
delijk of het domein werkelijk niet 
bestaat of dat de server aan wie hij 
de vraag heeft gesteld zich gewoon 
niet verantwoordelijk voelt om de 


vraag te beantwoorden. Daarom 
heeft men, om nauwkeurigere 
antwoorden mogelijk te maken, de 
NSEC-record gei ntroduceerd. Hier¬ 
mee zegt een DNSsec-server expli- 
ciet dat een domein niet bestaat 

Maar jammer genoeg waren 
bedenkers van de NSEC wat at 
te voortvarend: de server vertelt 
namelijk ongevraagd ook nog 
welke domeinen het meest op 
het gevraagde domein lijken. Hij 
(evert een alfabetische lijst en via 
een reeks aanvragen zou je dus de 
complete lijst van een zone kum 
nen achterhalen (Zone Enumerati¬ 
on, Zone Walking). Dat is misschien 
voor de server van boerengehuchL 
nl geen probleem, omdat hij maar 
zeiden geraadpleegd wordten dus 
ook maar zeiden NSEC-antwoor- 
den zal geven. Maar een registry 
zoals SIDN met meer dan tweeen- 
half miljoen subdomeinen zal hler 
minder relaxed tegenover staan. 
Veel domeinexploitanten beschou- 
wen hun zonebesta nd als een 
bedrijfsgeheim en keuren NSEC al¬ 
leen al om die reden af. Maar wat 
ze vooral vervelend vlnden is dat 
zone walking naar hun mening 
de belasting op de servers flink 
opvoert De eerste tools om zone 
walking te automatiseren werden 
al kort na voltooiing van de NSEC- 
uitbreidEng gepubllceerd [4]. 

Daarom keurden de grote en de 
ta ndspecifi eke dom ei n ex p bita nten 
NSEC en dus ook DNSsec in eerste 
instantie af - maar zonder de echt 
grote spelerszou DNSsec geen suc- 
ces worden. Dus werd met NSEC3 
een bewerkte speclficatie ontwor- 
pen (ook bekend als Hashed Au- 


Men heeft gekozen voor korte 
cryptografische sleutels, 
omdat nameservers hierdoor 
zo min mogelijk worden 
belast. Het gevolg hiervan 
is dat deze sleutels vaker 
vervangen moeten worden 
om hackers zo min mogelijk 
tijd te geven voor een 
kraakpoging. 

thenticated Denial of Existence). 
Sinds maart 2008 is NSEC3 formeet 
gedefinieerd in RFC 5155 enwordt 
hij door de domeinexploitanten 
geaccepteerd. Met NSEC3 kan een 
server aan de client nog steeds ver- 
telien dat een domein niet bestaat, 
maar verklapt hij niet ongevraagd 
andere domeinnamen [6], 

Meer werk voor de 
beheerder 

Het grootste verschil tussen een 
'normale' DNS-server en een DNS¬ 
sec-server is dat de laatste continu 
aandacht vraagt Een kleine zone 
met slechts enkefe updates, bij¬ 
voorbeeld veranderingen in de 
IP-adressen, kan vete jaren zonder 
enige bemoeienls van de beheer¬ 
der op een DNS-server draaien. 
Met DNSsec komt hler verande- 
ring in, DNSsec signeert namelijk 
alle DNS-gegevens en omdat alle 
signaturen maar een beperkte 
levensduur hebben, moeten ze 
regelmatlg worden vernieuwd. Je 
zou de levensduur natuurlljk ook 
op tien jaar kun nen zetten, maar 
dat zou de vei I ig he id van een zone 
zodanig in gevaar brengen dat je 
DNSsec net zo goed overboord 
kunt gooien. 

Om de steeds terugkerende 
beheertaken te vereenvoudtgen, 
zijn dus nieuwe, bij voorkeur au- 
tomatische procedures nodig. Om 
veiligheidsredenen kan echter 
niet ailes automatisch worden af- 
gehandeld. Je moet bijvoorbeeld 
geen prive-sleutels op de DNSsec- 
server opslaan, omdat een inbreker 
op die manier de zonegegevens 


zou kun nen benaderen. De sleu- 
tels kunnen beter op een extern 
mobiel opslagmedlum worden 
bewaard (usb-stlck, cd, etc) - wat 
wel betekent dat je het medium 
telkens bij het signeren op de ser¬ 
ver moet mo u nten en later weer 
verwijderen. Hetzelfde geldt voor 
commerciele DNSsec-appHances 
waarbij de sleutel bijvoorbeeld 
op een smartcard wordt opgesla- 
gen. Hoewel de gegevens op een 
smartcard behoorlijk veiltg zijn op- 
geslagen, moeten de entries van 
het zonebestand wel weer hand- 
matig worden gesigneerd - en 
dat is alleen handig bij zones met 
weinig veranderingen. Een registry 
of een grote hoster moet deze pro¬ 
cedure automatiseren, hetgeen op 
dit moment met smartcards niet 
mogelijk is. 

Bij hoge veiligheidseisen, kun je 
het zonebestand het best op een 
andere computer signeren. Het ge¬ 
signeerde bestand kopieer je dan 
terug naar de DNSsec-server - om 
het ailemaal nog wat omslachtiger 
te maken. 

Het topleveldomein (TLD) ,se 
beschikt bijvoorbeeld over een 
aparte server die alleen voor het 
versturen van zonebestanden op 
internet kan worden gebruikt Daar 
zorgt een speciale firewailconfigu- 
ratie voor, De server haalt om de 
twee uur een nieuw zonebestand 
op, signeert dat bestand en kopi- 
eert het resultaat terug, Al het an¬ 
dere netwerkverkeer van en naar 
deze server wordt door de firewall 
geblokkeerd. Veranderingen van 
bijvoorbeeld de sleutel zijn alleen 
mogelijk op de iokale console van 
de beheerder in een beveillgde 
kamer, 

Sleutelposities 

Op Linux-computers, waarop de 
belangrijkste DNSsec-technieken 
en -prog ram mas werden ontwik- 
keld, Is het in elk geval niet moellljk 
om de ZSK te vervangen. Met de 
tools die bij DNS-serversoftware als 


De beheerder van een domein 
signeert de gegevens in zijn 
zonebestand met zijn prive 
ZSK, die op zijn beurt weer 
met zijn priv4 KSK gesigneerd 
is. Een zone die op deze wijze 
gesigneerd wordt geldt als 
betrouwbaar als de hoger 
geplaatste administrator 
de bijbehorende publieke 
KSK signeert en in zijn eigen 
zonebestand voor anderen 
beschikbaar maakt (Chain of 
Trust) 



78 















































Knowhow | DNSsee 


Bij de DNS-response krijgt 
de ontvanger de digital© 
handtekening van een bericht 
en twee sleutels: met de 
publieke ZSK controleert hij 
de ondertekening, met de 
publieke KSK controleert hij de 
daarmee gesigneerde ZSK en 
dusdeafzender* 


BIND of Unbound horen, genereer 
je een nieuwe sleutel, voegt die toe 
aan het zonebestand, signeert dit 
met een geldige KSK en het is klaar 
voor gebruik - in theorie althans. 
In de praktijk moet je vanwege de 
op veel niveaus verspreid staande 
DNS-caches soms vrij lang wach- 
ten totdat een ZSK-update overal 
doorgedrongen is* Je kunt de nieu¬ 
we ZSK-sleutel dus niet meteen 
gebruiken, 

Wanneer dat wel zonder pro- 
fa lemen kan, kun je echter vrij 
nauwkeurtg bepaJen aan de hand 
van deTTL-waarden van de entry's 
in het zonebestand (Time To Live, 
in dit geval de geldigheidsduur 
van de waardes in de DNS-cache). 
De TTL kan weliswaar meerdere 
jaren bedragen (maximaal 2 32 -1 
seconder oftewel iets meer dan 68 
jaar) H maar dat is niet aan te raden. 
Meestal bedraagt de TTL 24 uur. 
Bij het vervangen van de ZSK ga 
je in de praktijk uit van de dubbele 
waarde van de langste TTL in het 
zonebestand* Tot die tijd moeten 
alie betrokken resolvers, die als 
DNS-dientservice de naam uit een 
DNS-query op lokaaJ niveau moe¬ 
ten omzetten of het verzoek moe¬ 
ten doorspelen naar een andere 
DNS-server, de nieuwe ZSK heb- 
ben verwerkt, En pas vanaf dat mo¬ 
ment signeer je aile gegevens met 
de nieuwe ZSK* De oude ZSK Jaat 
je nog in het zonebestand staan, 
zodat oude signatures in de cache 
nog een tijdje geldig bjijven. Pas 
als er nog een TTL-cydus voorbij 
is, verwijder je de oude ZSK uit het 
zonebestand. 

Als er tijdens deze TTL DNS-que- 
ries binnenkomen ontstaat er een 
lastige situatie, want de nieuwe 
signature geldt immers nog niet en 
de oude zou opnieuw bij een resol ¬ 
ver in de cache belanden en zo de 
deadline verlengen. De bedenkers 
van DNSsee hebben dit probleem 
opgelost doortijdelijk twee geldige 
sleutels toe te staan - de oude en 
de nieuwe. Tijdens de TTL-periode 


DNS-Response 



worden dus a lie antwoorden met 
beide sleutels gesigneerd en beide 
signaturen met het antwoord 
meegestuurd* Een resolver die de 
oude sleutel in zljn cache heeft 
kan hiermee het antwoord dus op 
de gebruikelijke wijze verifieren. 
Een resolver die de oude sleutel 
niet heeft, kan het antwoord met 
een van de twee sleutels verifier 
ren. In beide gevallen plaatsen de 
resolvers vervolgens beide sleutels 
in de cache Als bij een latere aan- 
vraag de signature met de oude 
sleutel ontbreekt, kent de resolver 
de nieuwe al en kan hiermee het 
antwoord verrfieren. 

Bij het vervangen van de KSK 
moet je uiterst voorzichtig te werk 
gaan, omdat een fout hele domei- 
nen uit de lucht kan halen* Als de 
TTL hoog is ingesteld, kan dat zelfs 
voor langere tijd zljn* De procedure 
lijkt op die van het vervangen van 
de ZSK - je genereert een nieuwe 
sleutel, voegt deze toe aan het zo¬ 
nebestand en signeert hem daar 
met de oude KSK. Daamaast moet 
de nieuwe KSK ook alle andere 
KSK's en alle ZSK’s van de zone sig- 
neren. AfhankeJijk van deTTL-duur 
wacht je weer een tijdje en neemt 
vervolgens verbinding op met de 
registry, zodat daar de nieuwe KSK 
wordt opgenomen. Na nog een 
wachtperiode kan de oude KSK 
worden verwijderd. 

Vertrouwelijk 

Aan clienlzijde moet de resolver de 
DNSsec-antwoorden con t role ren. 
Als hij bij een DNS-server naar het 
IP-adres van een domein vraagt 
en van deze een antwoord met 
DNSsec-gegevens krijgt, vindt hij 
behalve het antwoord ook de ge¬ 
signeerde KSK- en ZSK-sleutels van 
het opgevraagde domein en de 
signature van het DNS-antwoord, 
Nu moet hij twee dingen control e- 
ren: de echtheid van het antwoord 
(stap 1) en de echtheid van de af- 
zender (sfap 2). 


De echtheid van het antwoord 
controleert hij door met de mee- 
geleverde publieke ZSK de hash- 
waarde van het antwoord te bere- 
kenen en deze met de signature te 
vergelijken* Als deze twee waarden 
identiek zijn, gaat hij ervan uit dat 
er niet met het DNS-pakket ge- 
knoeid is. Hierna controleert hij de 
afzender van het antwoordpakket 
(stap 2) door de signature van de 
in het antwoordpakket meegele- 
verde ZSK te checken. 

Hiermee is de procedure echter 
meestal nog niet voorbij, omdat 
de publieke ZSK door de beheer- 


der van de boveniiggende zone 
met zijn KSK werd gesigneerd en 
deze KSK op zijn beurt weer door 
de daarboven geplaatste beheer- 
der met zijn KSK werd gesigneerd 
en ga zo maar door tot aan het 
topleveldomein, Alle zones van 
een domeinhierarchie vormen zo 
een vertrouwensketen, waarin de 
hoger geplaatste beheerders de 
sleutels van de ondergeschikte do¬ 
me! nen signeren. Resolvers moe¬ 
ten dus de afzonderlijke sleutels 
controleren door de nameservers 
in de vertrouwensketen heiemaal 
tot aan de top af te vragen. Hierbij 
krijgen ze van elke nameserver een 
gesigneerde KSK (ais DS-record). 
Alleen de sleutel van het hoogste 
domein kan niet cryptografisch 
worden gecontroleerd. Daar zit im¬ 
mers geen instantie meer boven. 
Voor de beheerder van de resolver 
zit er dus niets anders op dan deze 
sleutel gewoon te vertrouwen, 
De cryptografische controle heeft 
dan dus plaatsgemaakt voor het 
vertrouwen dat de beheerder stelt 
in de instantie die de sleutel heeft 
afgegeven. Zon sleutel wordt dan 
als Trusted Key' behandeld. Anders 
moet de resolver de hefe keten als 


ADVERTENT1E 



Zaterdag 
ZO September 
Uefland College 
Utrecht 

Ontmoet 
Open Source 
Open Content 
E Communities 


httpy/wwwiillgg.nlMd_Z008 



nluug 



pr(jxy:: 

masters in u n i x 


c r t 2008, Nr. 9 




































Knowhow | DNSsec 


onbetrouwbaar beoordelen en dus 
het DNS-antwoordpakket weg- 
gooien, 

Voor een domein dat heel laag 
in de hierarchte geplaatst is, kan het 
nog a I omslachtig zijn om de com¬ 
plete keten van beneden tot boven 
te controleren. Daar kunnen soms 
een enorm aantal DNS-query's met 
het bijbehorende rekenwerk voor 
nodig zijn, Je kunt de procedure 
echter verkorten door de sleutels 
van betrouwbare domeinen in een 
lijst op te nemen. Omdat deze lijst 
met de hand wordt bijgehouden, 
zal hij in de praktijk niet al te lang 
zijn. De beheerder hiervan moet 
immers controleren of de inge- 
voerde sleutels geldig zijn. 

Als een resolver dus na de con- 


troie van de signature (stap 1) de 
ZSK van een DNS-response wil con¬ 
troleren (stap 2), kijkt hij eerst weike 
KSK de ZSK heeft gesigneerd en of 
deze KSK in de lijst van betrouw¬ 
bare domeinen is opgenomen. 
Als dat zo is, checkt hij of deze KSK 
de met de DNS-respons geleverde 
ZSK heeft gesigneerd. Is dat het 
gevaf dan is het antwoord geldig 
en kan deze worden gebruik, Zo- 
niet, dan is het antwoord ongeldig 
en wordt het weggegooid. 

Als het domein niet in de lijst 
staat, wordt de domein naam 
met een niveau ingekort totdat 
de naam in de lijst verschijnt en 
de handtekening gecontroleerd 
kan worden. Dan gaat de resolver 
op dezelfde manier door met het 


controleren van het volgende ni¬ 
veau totdat hij ze allemaal heeft 
afgewerkt Als het oorspronkeiijke 
antwoord op deze manter niet ge¬ 
controleerd kon worden, wordt het 
vooriopig als on gecontroleerd ge- 
markeerd en wordt verve [gens de 
chain of trust van onder tot boven 
dooriopen. 

Gecontroleerd 

uitschakelen 

Als de DNSsec-pracedure voor 
een domein moet worden uitge- 
schakeld, bijvoorbeeid omdat er 
breed ban drouters zijn die probie- 
men hebben met DNSsec, moet 
eerst de DNS-registry de KSK uit 
haar database wissen. Anderzijds, 


als de domeinexploitant de ZSK en 
KSK op eigen houtje uit zijn zone- 
bestand wist, kan zijn domein niet 
meer worden bereikt: de registry 
deelt bij requests tenslotte nog 
steeds mee dat de zone in kwestie 
met DNSsec is bevelIIgd, waardoor 
clients DNS-antwoorden zonder 
DNSsec-g eg evens als vervalst be- 
handelen en deze weggooien. Je 
moet dus wachten totdat de KSK 
uit de registry is verwijderd. Ook 
moet je een van de TTL afhanke- 
lijke wachttijd incalculeren; daarna 
pas kun je alle sleutels en certifica- 
ten (bandtekeningen) zonder risico 
uit het zonebestand verwijderen, 
Om veiligheidsredenen moet de 
KSK af en toe worden vervangen. 
Als een KSK echter vast in een re- 


Het ABC van DNSsec 

De eerste stappen met DNSsec kun je ook in je 
LAN thuis zetten. Hier doen we dat met de zeer 
populaire DN5-server BIND. Omdat oudere 
BIND-versies DNSsec niet of slechts metfouten 
ondersteunen, kun je het beste de nieuwste 
versie downloaden, Wij gebruikten 9.42. 

We gaan ervan uit dat er een zone met de 
naam exam pie 1 .com is ingericht, het zonebe¬ 
stand in de directory /ete/bind staat en de naam 
examplel.com heeft. Het zonebestand kan er 
bijvoorbeeid als volgt uitzien: 

$TTL 1W 

@ IN 50A nsl.examplel.com. maiLexampLe.com [ 
2007100801; serial 
28800 ; refresh (8 uur) 

7200; retry (2 uur) 

604800; expire (1 week) 

39600; minimum (11 uur) 

) 

examplel.com. IN NS ns1.nameserverl.ld. 
examplel.com, IN NS ns2,nameserver2.M 
examplel.com. IN MX 10 mxl.mailserverl.tid. 
example1.com. IN MX 20 mx2.maiiserver2.tld. 
example 1.cm IN A 1.2.3.4 
www CNAME exampie1.com 
ml IN A 23.4.5 
m2 IN A 3 4.5.6 
mxl IN A 7.8.9.10 
mx2 IN A 11.12,13,14 

Open nu een shell en ga naarde directory/etc/ 
bind, Voor sommige van de commando's heb 
je rootrechten nodig, Eerst wordt een Zone 
Signing Key aangemaakt, dan de Key Signing 
Key (ZSK en KSK). Bind brengt hiervoor het 
programma DKSsec-keygen mee: 

DNSsec-keygen -a RSA5HA1 -b 1024 -+ -n \ 

ZONE example1.com 

DNSsec-keygen -a RSASBA1 -b 1024 -n \ 

ZONE -f KSK example1.com 

Deze twee commando's genereren ieder twee 


1024 bits lange prive en publieke sleutels, dus 
in totaal vier keys (bijvoorbeeid Kexampiel. 
com.+0054-42768. key en Kexampiel. 
com.+005+42768.private}. De bestandsnaam 
begint altijd met een K (voor Key), Na de do- 
meinnaam volgt een getal van drie cijfers voor 
het gebruikte algoritme, 

De inhoud van de ,key-bestanden kun je met 
bijvoorbeeid less bekijken. Die zouden er on- 
geveer als volgt moeten uitzien: 

exampLel.com. IN DN5KEY 2S7 3 5 

AQPEAo5p4+7iyM3QuNGf80f7EEqlbLR+avRH8BXIb7wo3b 

NI2KKv2hCrXoOAPkXGiVODob/EAMQ99ie+z5oMHyYx 

Hiema moet je de sleutels toevoegen aan het 
zonebestand 

Gt K*.key» example1.com 

en signeer je de zone met de sleutels: 

DNSsecv —signzone -s now+0 -e now+2419200 \ 

-o example1.com 4c V 

Kexampiel,com ,+005+15342 exampiel.com \ 

Kexampiel .com,+005+63344 

Als a lies zonder fouten is verb pen staat in de 
directory /etc/bind nu een bestand met de 
naam example1.com.signed. Nu moet je Bind nog 
vertellen dat het dit zonebestand moet ge- 
bruiken, Hiervoor moet je in /etc/named.conf 
de regel 

file 'Vetc/bind/exampiel.com 1 '; 

vervangen door 

file "/etc/bind/examplel com signed"; 

en in hetzelfde bestand onder Options 

ONSsec-enable yes; 


toevoegen. Na het opslaan start je Bind op- 
nieuw en dan heb je een met DNSsec bevei- 
ligde zone. De eerste regels van zo'n zonebe¬ 
stand zien er bijvoorbeeid als volgt uit: 

; File written on Tue Apr 8 16:37:43 2008 
; DN5set_signzone version 93,2 
exampLel .com 604800 IN S0A 

ns1.exafnple.com, mailexample.com, ( 

2007100801 ; serial 
28800; refresh (8 uur) 

7200 ; rely (2 uur] 

604800; expire (1 week) 

39600; minimum (11 uur) 

) 

604800 RR5IG S0A 5 2 604800 

20080506143743 ( 

20080408143743 63344 exampleUom. 
byogQ0rg£P3etDlwoi+QWWRBM wwIUhiEI YY 
BR54rJat001 KDLSVoVMWDsv8ey68z+R0KNgW 
KqNbAsJR1sWVQ=) 

604800 NS nsl.rtameserverl.ld. 

Je kunt de antwoorden van een met DNSsec 
beveiligde zone gemakkelijk controleren met 
het commando dig: 

dig DNSsec.se any 

Dit zou een tijst met DNS-records moeten op- 
leveren, waaronder ook RRSIG, NSEC en DNS- 
KEY. Hieraan zie je dat het opgevraagde do¬ 
mein DNSsec-entry's heeft. Het commando 

dig fa.nsje DNSsecje DS 

ievert de bij de registry gedeponeerde sleu- 
tel g eg eve ns. De server http://dnscheck.iis.se/ 
kan ook DNSsec controleren, maar alleen in 
het Engels, Als je je netwerkadmin wilt laten 
schrikken: 

http//dnsdieck.iis,se/?time=1209996669&id=6958iview= 

basic 


80 


c J t 2008, Nr. 9 





Knowhow | DNSsec 


solver is ingevoerd, zal de resolver 
bij een KSK-wijziging dus ook alle 
met de nieuwe K5K gesigneerde 
antwoorden behandelen aisof ze 
vervalst zijn en weggooien. De 
beheerder van een resolver moet 
daarom de sleutelwijziging van alle 
domeinen onder hem in de gaten 
houden, anders zijn deze met meer 
bereikbaar - in het geval van her 
.se-domein dus een compleet land. 
Topleveldomeinen publiceren hun 
nieuwe sieutels dus geruime tijd 
van tevoren, zodat resol verbeheer- 
ders voldoende tijd hebben om de 
veranderingen overte nemen. 

Problemen 

DNSsec is niet vrij van problemen, 
Het eerste en meest opvallende 
probleem betreft het zonebestand. 
Dat wordt door de digrtale hand- 
tekeningen ongeveer drie keer zo 
groot als een zonebestand zonder 
sieutels. De meeste domeinexploi- 
tanten zullen hier geen last van 
hebben, omdat hun domeinen 
kiein zijn en hetzelfde geldt voor 
de zonebestanden. Voor DNS- 
registry's is dit van groter belang, 
omdat hun zonebestanden ook 
zonder DNSsec al gauw enkele 
gigabytes groot kunnen zijn - het 
kan dus zijn dat zij hun serverhard- 
ware aan de hogere eisen moeten 
aanpassen. 

Actuele resolvers zijn niet ge- 
schikt voor DNSsec; ze zijn niet 
gemaakt voor de omslachtige 
cryptografische operaties, zodat je 
ze in een klap zou moeten vervan- 
gen. Omdat dit te duur is, kun je ze 
ook in de oude DNS-mod us blijven 
gebruiken (stubresolver) en voor 
de verificatie van de gesigneerde 
DNS-antwoorden een specials re¬ 
solver aanschaffen - verschillende 
stubresolvers draaien dan op een 
centrale server. Deze vorm van 
communicate is echter een zwak 
punt omdat er op deze manier in 
prindpe toch vervalste DNS-ant- 
woorden naar binnen kunnen war¬ 
den gesmokkeld. Als je kosten wilt 
besparen is dat een risico dat je op 
de koop toe zult moeten nemen, 

Denial-of-Serviee-aanvallen 
worden door de zwaardere reken- 
operaties makkelljker gemaakt. Als 
je ervan uitgaat dat de nameser- 
verhardware met DNSsec tegen 
een performance!imiet aanloopt, 
zijn er minder aanvalien nodig om 
hem te overbelasten. 

DNSsec is gebaseerd op de ve¬ 
rificatie van sleuteis: elke hogere 
instantie bevestigt de echtheid van 
de sieutels van de aan hem onder- 
geschikte instanties. In de DNS is 


DNS'Response 



de hoogste instantie de root-zone. 
Die moet dus de echtheid van de 
sleuteis van alle topleveldomei¬ 
nen bevestigen {ml, ,se, com. info 
etc). De rootzone wordt door het 
ICANN (Internet Corporation for 
Assigned Names and Numbers) 
gecontroleerd, en ICANN weer 
door het Amerikaanse ministerie 
van handel - bij ICANN is men het 
er niet over eens wie de sleutel van 
de rootzone mag controleren. Zo 
is een groep landen onder leiding 
van Frankrijk van mening dat de 
VS. hierdoor een te grote controle 
over het internet heeft. 

Er staan meerdere voorstellen 
terdiscussie die een oplossing zou- 
den kunnen bfeden voor dit dilem¬ 
ma, Zo zou men het sleutel be heer 
kunnen overdragen aan VeriSign, 
dat ook af de A-Root exploiteert, 
of aan een derde serviceaanbleder. 
Deze zou voor het signeren dan 
een blackbox kunnen aanbieden. 
Er is ook a I sp rake geweest van een 
gedeeid sleutelbeheer, waarbij drie 
of meer landen elk een deet van de 
sleutel krijgen en a I lee n gezamen- 
iijk kunnen signeren. Geopperd is 
ook om het be heer in handen te 
brengen van de VN, Het signeren 
zou dan niet meer onderhevig zijn 
aan de wetten van een enkel land. 
Daar is de VS L tot dusver echter 
strikt op tegen. Maar zolang de 
politici het niet eens zijn, wordt de 
rootzone niet gesigneerd. 

Incompatibiliteit 

Het resultaat Is uiteindeiijk dat de 
exploitant van een resolver de sig¬ 
natures van aile topleveldomeinen 
handmatig moet invoeren. Aan- 
gezien er meer dan 240 fanden- 
domeinen zijn is dat geen peulen- 
schil. De sleuteis moeten ook nog 


eens up-to-date worden gehou- 
den. We mogen er dus van uitgaan 
dat DNSsec zonder het signeren 
van de rootzone maar aarzelend 
zal worden geaccepteerd 

AJ bij de eerste implementaties 
van DNSsec vielen er een aantal 
fouten op. De ergste fouten be- 
treffen breed band routers. Nadat 
de Zweedse gemeente Gavle haar 
domeinen naar DNSsec had over- 
gezet, kon ongeveer de helft van 
alle medewerkers de servers van 
de gemeente niet meer van thuis 
uit benaderen. Maar opmerkelijk 
genoeg waren aileen kfanten van 
internetprovider Telia hi ervan de 
dupe. Uit analyses bleek dat de 
door de provider gebruikte reso!- 
ver foutieve DNS-antwoorden ver- 
stuurde. De producent kon de fout 
binnen 24 uur verheipen, waarna 
ook de Telia-klanten weer zonder 
problemen het internet op kon- 
den. 

Tegelijk ontdekte men ook dat 
veel breed band- en WLAN-routers 
niet met DNSsec-antwoorden uit 
de voeten kunnen. DNSsec is niet 
aileen bedoeld om voor bevei- 
liging tussen servers te zorgen, 
maar ook voor de beveitiging van 
programmes. Een browser moet 
zo bijvoorbeeld de echtheid van 
de DNS-antwoorden kunnen con¬ 
troleren, maar is afhankelijk van 
de router die er tussen zit om de 
DNS-pakketten onaangetast door 
te sturen. 

De huidige generate breed- 
band- en WLAN-routers is hiervoor 
nauweiijks geschikt Veel model- 
len laten DNS-antwoorden niet 
door als deze groter zijn dan een 
UDP-pakket, of ze filteren er DNS- 
antwoorden uit als deze extra ge- 
gevens bevatten die door DNSsec 
zijn toegevoegd. De ergste routers 


De ontvanger van een DNS- 
response controleert na 
de digitate handtekening 
ook de betrouwbaarheid 
van de afzender door stap 
voor stap de pubfieke 
KSK van de schakels in de 
vertrouwensketen van 
beneden naar boven op te 
vragen. Het domein dnssec. 
jp hoort echter niet bij de 
domeinen die hij vertrouwt 
(.se), zodat wetiswaar de 
respons niet vervalst is, maar 
ook niet betrouwbaar. 


zetten de resolver voor het internet 
wagenwijd open: de router beant- 
woordt DN 5-query's van het inter¬ 
net en kan dus misbruikt worden 
voor DDoS-aanvallem 

Toekomst 

De beheerders van diverse grote 
topleveldomeinen pleiten dan 
ook voor de invoering van N5EC3, 
een beproefde uitbreiding van 
het DNSsec-protocoL Hiermee is 
ook de hoofdspedficatie van DNS- 
sec niet fanger omstreden, zodat 
een van de pijfers van het internet 
eindeitjk op passende wijze bevei- 
ligd zou kunnen worden. Nu maar 
hopen dat ook de politiek snel een 
oplossing voor de root-servers 
vindt. Dan ontbreekt er nog maar 
e£n stap, nameiijk de introductie 
van een nieuwe DNS AP! voor aile 
intemetapplicaties, zodat browsers 
de echtheid van domein informa- 
tie zelf aan de hand van het DN3- 
antwoord kunnen controleren. Tot 
nu toe zijn er maar enkele kleine 
stappen in deze richting gezet. Een 
voorbeeld is Drill, een uitbreiding 
die ontwikkeld is voor de Linux- 
versie van Fi refox. 


Literatuur 

[1] Waarschuwing voor cache poiso¬ 
ning van het US-CERT www.kb.cert. 
org/vuls/id/SOOHB 

[2] RFC4G34, www.tools.ietf.Qrg/html/ 
rfc4034 

[3] RFC4035, www.tools.ietf.org/html/ 
rfc4G35 

143 Dr. Re in hard Wobst, Harde notea 
Versleutelingstechnieken en hun 
toepassingen, dt 11/2003, p.86 

[53 http://josefs 50 n.Qrg/walker/ 

[6] RFC 5155, www.tools.ietf,org/html/ 
rfc5155 

[7] www.debuntu.org/2QO6/08/O5/85- 

how-to-setting-up-a-dnszone- 
with-bind9 cfc 


c't 2008. Nr. 9 


81 















































Kijk VOOr actuele prijz er 


EXTERNE HDD 


Capita OEM USB/S-ATA 
Captiva OEM USB/S-ATA 
WD WDHlUSZfJD USB 
Captiva OEM USB/SATA 
Maxtor ONETQUCH 4 USB 
TnakStor OateStebon maxi m.u 
WD WDE1U50QO USB 
WD WDHIB&O0U USB 

wgwgHiglMoiusftm 


3 Captiva OEM -USB/SATA 
1 ONETOUCH 4 UP" 


. ...GB 
750GB 

750GB MaxtarON'ETOUCi 

iooSSI 

1D00GB Maxtor ONETOUCH 4 USB 
10ODGB WD VVDH1B1O0Q0E USB 
20DQGB WDG2NC2QDOOE Ethemal 

USB INKJET PRINTER 

Canon PIXMA iP90v C/A4 

- Stilh/olLe draaqbaro ItHoGfinter 

- Handto draafe 
afdnjhken via IrDA 

• - Re&olulie: 4800 x 1200 dp» 

- Pfirtlai^lhetd:-swart; 

16ppm an klEur lZppm 
rpia.'s1ftn15cm:ca.Bl mc. 


235 ao 


TFT-MONITOREN 



SCANNERS 


UmoScan 4490F US0 
CanoScan B800F USB 
CanaScan LIDE25 USB 

SSSHStf" 

Perfected VIQ USB 
Perfedson V2O0 Photo USB 
Perfection V3a0 Photo USB 
ScanJet G24TD USB 
ScanJet G3010 Photo USB 
ScanJet 640tD Photo USB 
ScanJet G40SQ Photo USB 


LUID5PREKERS 


NOTEBOOKS 


FLASH-DRIVES 


93* 

1B4 1 * 

51" 

135" 

70* 

79® 

69“ 

146“ 

63® 

9f:- 

147' 

195” 


1 Logitech 


SPELBESTURING 


2.0 S12fl bulk wit of zwart 
2.0 X-H0 zwart 

2,0 Z-10 Interactive Speaker System 

2.1 S220 bulk, zwart 

2.1 X-210 zwart 

2.1 X-240 zwsri 

2.1 Z-2300 zilver-zwart 

2.1 Z4e zwart 

2.1 Z Cinema 

5.1 G51 zwart-zilver 
5.1 X-530 refresh zwart 
5.1 X'540 zwart 

5.1 2-54&0 Digftel draadloos 

5.1 Z-550Q Digital zftver-zwart 

Sweex ____ 


€ M SI Mggabook GHz TFT € 


10 " 


EX61B-D13NL zw-zi 


[Writ 

ASU5 

llyama 

[iyaima 

Philips 

Samsung 

pniwral 

Samsung 

Samsung 

Samsung 

Samsung 

VYhrteBo* 

Asus 

Afles 

Belinea 

Captiva 

HannsG 

Neovo 

Novita 

Philips 

Samsung 

Samsung 

Sarrtsufig 

Samsung 

Samsung 

Samsung 



Samsung 22 Ip 
iyama 24“ PL 
Kama 24" PL 


rama 

Samsung 

Samsung 


Modal _ 

20“ VW2Q2SR wfcfe zwart 
“ PL E20D1WSVB1 w. zw 
PLE2003WS81 w.zw 
200AW&FS wide zi-zw 
1W wide zwart 
IW wide zwart 
__ . (W wide zwart 
2053BW wide zwart 
I' T200 zwart 
2D' T20QHD TV zwart 
20 r M2AABW wide zwart 
22' VW222S wide zwart 
22* VVY222U wide zwart 
22” 2225 SI W wide zi-zw 
22" E22Q2WOD wide zi-zw 
22" HG216DP HDMI zi-zw 
22 H-W22 wide zwart 
22" 2205W wide zw-zi 
22" 220AWBFB wide zwart 
22" 2232BYV wide zwart 
22" 2236W wide zwart 
22" 2253BW wide zwart 
22" 2Z6BW wide zwart 
IT T220 zwart 
Ji T220HD zwan 
24" PL B24D3WS-B1 HDMI 
24" PL E2403WS-B1 HDMI 
24" 2403HM HDMI zwart 
20" T250 zwart 



24” TFT-MONITOR 

Samsung 2493HM Pivot zwart 

MStifct 

Helderhaid: 400 K*m J 
Re&olulio: 1920 * 1200 
I5nfn O-Sieb, DVI-Q, HDMI | 

USB Nub: 2x USB 2,0 
2* 2 W Luidsprokers 


PRINTERS 


Inkjet printers 

PIXMA EP2BOT CAM 
PIXMA iP35D0aA4 
PIXMA iP4500C/A4 
PIXMA IX40D0C/A3 
PIXMAJX5O0DQA3 
Stylus D120 Cf'A4 
Stylus D92C/A4 
Stylus Photo R265 C/A4 

jet 11^0 OM 

DeskJet 9000 C/A3+ 

Dask et D24&D C.iA4 
Basket mm QM 
Phoiosmart B9180 QtM 
Photosmart C4 380 C/A4 
Business inkjet 2600 CM3+ 
Business Inkjet 2000dln C/A3 



AH-inorte printers 

I PXMAMP21DC/A4 
i P XMA MP220 Ci'A4 
i P XMA MP52D C/A4 
i PXMAMP61DDA4 
i PXWAMP970OA4 
i P XMA MX300 C/A4 
i PXMAMX310C/M 
i PIXMA MXTDSCiM 
Stylus DX44SQ C/A4 
Stylus DX74S0 C/A4 
Stylus DX045D C,'A4 
Stylus DX940DF &'A4 
Deskjet F4180 C/M 
OfficeJet 5610 C/A4 
OfficeJet S310 C/A4 
OfficeJet J570O C/A4 
OfficeJet L76BD C/A4 
Ptidtoeinad C52S0 C/A4- 
Phalosmart C6280 C/A4 
Color LaserJet CM 1017 C/A4 
Color LaserJet CM f 312NFIA4 


Ctiillstream 39^ 

iamepad Dual Action refresh 24* 
iamepad Predsion 12“ 

lamepad Rumblepad2 Cordl 49 Y -- 
Jamepad Rumblepad2 VFB 23* 
.d|tedh Racing Wheel MOMOFFB 87* 
"lirech Formula Vibration Feedback 38* 
__ jitech Wheel G25 264* 

MS-Tech LS-15 Gamepad EJuaiShock 13* 
MS-Twh LS-25 Gamepad DuatShock 12“ 


DIGITALE CAMERA’S 


Canon Model 


f l 

191* 

165“ 

2W*' 

181“ 

219" 

244“ 

209" 

249" 

279" 

299" 

159" 

219' 

239'- 

169* 

fife 

219 

195 

176* 


226“ 
209'' 
253“ 
332* 
405“ 
399* 
3 6S ’ 
421 “ 


7A MP |nua 75 zwart 
fi DMP Im 60 IS pink 
8 D MP Ixtis 60 IS zilver 
8.0 MP Ixtis 660 JS aiver 
8.0 MP Ixus 950 IS zilver 
12.1 MP burs 960 IS zilver 

7.1 MP Powers hot A 470 zilver 

7 IMP PowershotA 570 IS zilver 
fl.GMP PdwershrjtA 560 

12.1 MP PewershotAB50lSzSver 


c 

207* 

225* 

229" 

2iJ 

289* 

344* 

119* 

171* 

IAS* 

299® 


125“ 
75" 
260“ 
136“ 

ft 

299* 
259“ 

~n 

2.0 SP012 Foldabte Speaker Sel zwart 6“' 
2.0 SP014 Portable Speaker System zw 13 d1 
2.0 5P013B Pori Speaker Bag blauw 9“ 
2.0 SP001 zwart 5* 

2.0 SP006 USBzItver 11* 

2.D SP007 USB zwart 11* 

2.0 SP009 zwart 3“ 

2.1 SPQ02 zwart 16"' 

2.1 5PD15 zwart-zilver 12* 

2.1 SP017 zwart 14 s " 

5A SP003 zwart 29* 

DESKTOPSET 

Logitech Cordl MX 5500 Revolution 
dynamsch 

ly’voor weeraave 4 
van belangnjke imormatiel 
MX Reaction 
Laser Mouse 

USB Bluetoalh-minion^anger 
Basisstatron voor snel 0 placen 


-1 37 f 


P-0B4NLp. black 2.C0 17 IT 
rrtfljuW-OSSNL crystal 2,40 12.1" 
Pft210-065NL zw^a 1.90 12.1‘ 
VA601T)76 NLzw^ 166 15-4" 
VRS10-013NL zw-zi 1.00 15-4" 
Wind U1G0 wll t.60 10 ~ 

Wind Ui OO zwart l.flO 10. 

Toshiba 


Salelttte A300-129 
Seta E to A3DD-12K 
" ■ itsA30D-16I 
tile A300-1A9 
ite A300D-135 
He L300-100 
Ite L300-UC 
■ L300CMOA 
sateN to L350D-101 
Sateli to P3D0-116 
Satetlta P3DD-13J 
SateElto P300-13M 
Satellito P30DCM1H 
Sateilile Pro P300-10F 


Sale I 

site 

■ 

SataN 



I TakeMS 

1GB USB2.0 
2CB LISR20 
4GB USB2.0 
BGB USB2.0 
18GB USB2.0 
1GB USB2.0 
2GB USB2.0 
4 GB USB2.0 
BGB USB2.0 i 
10GB USB2.0 
tGB USB2.0 
2GB USB2.0 
4GB USB2.0 
3G& USB2.0 


Easy 2rafbl/zw 
tai-v 2 ra/bitow 
Easy 2 raM'zw 
Easy 2 rabl/zw 
^asy 2 nwbl/zw 

ml 

Mini 

Mini 

Mini 

Mini Metal 
Mini Metal 
Mjnr Metal 
Mini Metal 


€ I 

7 wi r 

f 

25", 
45" [ 

7*1 
1D*[ 
16*1 
27^1 
45" 1 
8^ 
JV*. 
13*T 
28" 


NOTEBOOK 

Asus Eee PC 4G wit 

- 7* Beeldscherm 

■ Besturnassystesm: GMU Lmus 

- mtel CPU 4 Chipsal B M 

-512 MB 0DR2 geheugen 

* 4G Sclid^Slale Drive 

- WLAN, 'Webcam, Ltodspriekars 

- Gewlcht: 0.92 kg _ 


299 30 


WEBCAMS 


TV-KAARTEN 




I 


BEAMERS 


I Photo Frame 


swm* W'wtr 

Toshiba 7" Pholo Frame DPF7X-SE 
Yuraku T Photo Frame 7B2 


71“ 

14“ 

79“ 

104“ 

61" 


€ 



2400 Ansi-Lumen P1165 SVGA 464' 
2400 AnshLumen P1265 SVGA 635' 
3000 Ansi-Lumen P527D XGAHDMl 749’ 
4000 Ansi-Lumen PD727 XGA HDMI 1149’" 
2000 Ansi-Lumen X1160 XGA 389' 
2000 AnshLumen XI280 XGA 484 v ' 
. XGA 666“ 


Hauppaug© WinTV Cl Module USB 

ff#Sw®feMS 

Hauppauge WinTV HV0 900 US 
Hauppaufia WinTV “““ 
Hauppaugc- W nTV 
HauppaugeW- 

Hauppauge W.,_ 

HauppaugB W nTV Hova-S US 
Hauppauge YV nTV PVR 150 ^ 


. -V nTV PVR150 MCE PCI 66" 

Hauppauge WinTV PVP350 PCt 116 ? ' 

Pinnacle Dazzle DVD Recorder USB 42" 
Pinnacle Dazzle vrdeocrea ter extern 84“ 

■ PCTV A. Pro IjJSBjSOf 60* 


nTV HVR 4DL.. 
nTV Nova-HD-S2 PCt 


Pinnacle 


2700 AnsTLumen X526QE XG 


Pinnacle PCTV Hybrid Pro PCI 3101 60" 
Pinnacle PCTV Pro PCMCIA 310c 70* 
Pinnacie Studio McvieBnaid 500 PCI 82“ 
Pinnacle Studio ItfwieBox 510 USB 96* 


Logitech 

GC 

Logitech 

Logitech 

. oditoch 

Logitech 

Logitech 

Swoea 

Sweei 

Sweex 

Sweex 

Sweex 

Sweex 

Sweex 

Sweex 

Sweex 

Sweex 

Sweex 

Sweex 


IB* I 

icato Deluxe 54“ | 
17* 


26" 

£ 

24" 


.. imumcat 
.. Jam p 2500 
ckCam Messenger bulk 
' Cam Notsbodls^ Deluxe 
;am Pro 9000 
. .Jam E 3500 
_ ckCam Pro v. Wotebooka 
WCQ02 10UK Microphone USB 
WC003V2 Foldable Webcam . 
WC055 1,3M Zoom Trackcan^ 29 

WOO40 Mofion Treeking __ 
WCD04V2 Nia hi vision Cnatcam 14 : ". 
WC931 Nighfvi&ion 1 3M 19-" | 
WCD34 Portable MIctd 1,3M ^ 

WC005 Snapcam ._ , 

WC050 Wefcam 1.3MUSB2.Q If* 
WCD01 Webcam 1QDK USB 


JP 


www.gistron.com 


VGA-KAARTEN PCI-EX 


565“ Asus 


MB €.J 


43^ 

68^ 

93" 

232" 

407^ 

79* 

42* 

101* 

99“ 

145* 

399" 

50* 

6lS“ 

122 " 

529“ 

959* 

t 

61“ 
82 1,1 
99* 
169"' 
28ft 
&3 W 
89* 
20B* 
60 ft5 
71“ 
86 " 
TB4* 
88“ 
m* 
151" 
122 “ 
383“ 
121 “ 
170* 
346“ 
442* 


ATI Radeon EAH3450 
ATI Radeon EAH36SD 
ATI Radeon EAH385D 
ATI Radeon EAH3850 
ATI Radeon EAH3870 
ATI Radaon EAH387D X2 
ATf Radeon EAH485D 
WVIDIAGF EN7200 GS Sitertl 
MVfDIAGF EN7300 GTShenl 
NVIDIA GeForce EN7M0TC 
NVrDIAGFEN850PGT Silent 
NVIDIA GF EN8500GT Stent 
NVIDIA GF EN8600GT Silent 
NVIDIA GF ENaSOOGT Silent 
‘■"'3A9F ENflaOOGTi'HTDP 
J A CF ENflflaOGTMTOP 
3AGF ENI 
3 AGF ENJ 



NVID 

NVffi 

NVED 

NVtD 


146" 

162“ 

193“ 


NETWERK 


Netgear WLAN 

54Mbps WG1 It USB 

54Mbps WG602ACWSB Point 
108Mbps WG111T USB 
54Mbps DG834G ADSL2+ AnhexA 

SRHS , r^ SLz+ ^ n6x B 

”‘".2+ Annex A 
aW rw,«™Jl2+ Annexe 
MMDps WGR614 Router 4 Ports 
lOSMhpa WGT624 Roclar 4 Ports 
300Mbps WN9Q2T AocessPomi _ 


MOEDERBORDEN 


PROCESSOREN 


SPELCOMPUTERS 


17* 

22 " 

21" 

47“ 

33“ 

56^' 


NvrD AGF EN8600GTX/HTDP 
NVID A GF EN9600GTJHTDP 


IGTS/HTDP 512 293" 
“ - 2$* 
141" 
145“ 
LiicJ 


._ AEN960QGTiHTDPSI1enl 512 
1DAGFEN9800GT)VHTDP 512 
1D1AGFEN98D0GX2VHTDP 1024 
IDiA GF GTX 280 1 024 


427“ 

534" 


EXTERNE HARDE SCHUF 

Philips SPE9025CC Multimedia 

■ Anchrveer erv beveilig uw tovonete video's, 
muziol! an harmnaflngen 
In een hamdomdreai en 1 
geniet ervan in uw V 
wean woonkame- 

-ClpscileN- 50QG_ 

■ Aansluiling: US62 D. AudiaViOM-uttgang 


1 39° 


DVD-BRANDERS 


[Mirk Model 


UtoOn 2Dx DH 

□teon mm 
LiteOn 20x LH; 


UteOn 

■■ 

L teOr 
UteOn 

He 

]EC 
NEC 

H8 

Samsung 

Samsung 

Samsung 

Samsung 

Samsung 


2Dx DH20A4P09C zw/ab W 
20x LH20A FP487C zwart 20 - 

_ 2Gx LH20A1S15C S. zw bulk 18 v 

LiteOn 2x LH2B1S49CC Blu-ray S, 229 1 " 

NEC 2Dx AD 72D0A zwart buHc 21* 

NEC 20x AD 7Z005 S-ATA zilver b. 21" 

NEC 20x AD 7200S S-ATA zwart b. 20“ 

NEC 2Ox AD 72Q3A LF zwart bulk ""' 

20* AD 72D3&LT beige bulk 
20x AD 72D3SLF zwart bulk 
20x SE-S204N USB zwart 
2Dx SH-S292J zwart bulk 
20x SH-S2D2N LS zw. bulk 
20x SH-S203D S. beige bulk 20 
22x SH-S223FS. zwart bulk 19'" 


M2A-VM 
M2A-VM/HDMI 
M2N-SLI Deluxe 

M2N^-SUDeluxeWlFl 
M2A-MX 
M2N-MX SE Plus 
M2N-X Plus 
M3A 

M3A32-MVP Del. WIFI 

M3A76-EHM 

M3N7S-EMH 

Maximus Exlreme 

Maximus Formula 

FSB 

P5B-MX 

P5E 

P5E3 Deluxe WIFI 
P5E3 Premium WIFI 
PSGC-MJV1333 
P5K Pro 
P5K 

P5K-&WIFI 

P5KC 

P5KPL 

P5LD2-SV1333 
P5LD2-WGBL 
P5N-E5LI 
rak-T Deluxe 
P5G Detuxe 

P5Q-E 

Formula 

Striker Extreme 
Striker II Exlreme 
Slriker II Formula 
Striker IINSE 


CPU Socket € 

AMD AM2 48" 
AMD AM2 56 s 
AMD AM2 76" 
12 46* 

12 133“ 
AMO AM2 4 41 V - 
AMD MW 40' 
AMD AM2 4 44” 
AMD AM2* 63^ 
AMD AM24 164" 
AMD AM2* 

AMD MW 
Intel 
Intel 

775 
v 75 


Intel Socket 775 

Duaf Core E2160 1.8GHz BOX 
Dual Core E21B0 2.0GHz BOX 
Dual Core E220D 2.2GHz BOX 
Qua? Core E222D 2.4GHz BOX^ 
Core 2 Duo E4600 2,4 GHz BOX 
Core 2 Duo E470G 2.6GHz BOX 
Core 2 Dud E6550 2 3GHz BOX 
Core 2 Duo E6600 2-4GHz BOX 
Core 2 Duo E6750 2,66GHz BOX. 
Gore 2 Duo E6850 3.00GHz BOX 
Core 2 Duo E72Q0 2.53GHz BOX 
Core 2 Duo E6200 2 66GHz BOX 
Core 2 Duo E&400 3 0GHz BOX 
Core 1 Dud E8500 3 16GHz SOX 
Core 1 Quad Q6600 2.40GHz BOX 
Cora 2 Quad 06700 2.06GHz BOX 
Core 2 Quad 06300 2.50GHz BOX 
Core 2 Goad Q9450 2.67GHz BOX 
Core 2 Extreme QX6850 3.00 BOX 
Core 2 Extreme 0X9650 3.90 8QX 
Cwe 2 Extreme 0X9770 3,26 BOX 


Mork 

Nintendo 

Nintendo 


3K 


Nintendo 

Nintendo 

Nintendo 

Nintendo 

Sony 

Sony 


DS Lite wit 
DS Lite zwart 
Wil Fit Balance Board 
Wli Maoo Xart A Wheel 
Wll Munch uk controller 
Wil PLAY + Wji Remote 
Wli wil incf, Wil Sgons 

awaff** 


He t-RidgeRacof 


1159^ 




USB 2.0 MP 3 -FLAYER 

Sweex MP432 SLACK PEARL 
- Vermogen: 2 GB ^^1 

-1.5' beektechenii: 25x28 mm 1*1 
■ Speelt MP3. WMA. WAV. 11 

JPEG,, BMP «n AVI, v^&g _ 


SPELCOMPUTER 


Nintendo Wll 


- De nietwe mBruervan gsmen 

- inclusiof Wli Sports 

- Wh, Nintendo's weuwft 
spelsysteem voor thuis, 
vertegenwootoigt een radicals 

&lap voofwaafts on markeart ^ 

1 


HARDE 5CHIJVEN 



ST310OO34OAS 1TB 32MB &-A1 


J7 UI 

64" 

59" 

102“ 

76“ 

149 5,J 


Gb laser Mouse zwari-Wauw 
GBlaser Meuse zwart 
LX5 Cnrdleas Optical Mouse z^y-zi 
LX6 Cqratess Oplical Mouse gdjz 
LX8 Cortlless Laser Mouse zwari-blauw 
Mini Optical Mouse bekte 
MX Air Rechargeable Gbrd. .Air Mdubo 1 
MX RevDluEianTVoose zwgrl 
MX 1DW Cordless User Mouse zi-tiJ 
MX 400 Laser Mouse zwart-ynjs 
MX 51B Gamiog-Grade Optical zwart-zl 
MX 620 Cardtosg Laser (yuusB zwart 
V32Q Cordless Notebook Mouse zi-zw 
V450 Laser Moose zwart 
V47Q Cqrdi. Laser Mdu&b for Bluetooth . 
VX Revolulioo Cordless Laser Mouse 


GELUIDSKAARTEN 


Merk Model 

Creal'tvs SB Audigy SE 7.1 bulk 
Creative SB Saurrourid 5,1 USB 
Crflelivfj SB X-Fi PFalinum Fatallijr.7.1 l 
Creative SS X-Fi X Audto 7.1 PCI-Ex b. 
Creative SB X-Fi XlremeAudlfl 7.1 bulk 
Creatjve SB X-FI X Gamer Fatality.?.) 1 


Creative 

Swee* 

•Sweex 

Sweex 


5,1 


Fatality 7 
tisfcT.fbi 


luik 


ifl X-Fi Xlrer 
SCOWV2 UE 
SC012 PCI 5 
SC015PCI7.. 

IruEt SCSI 00 5,1 Soundcard PCr 

Trust SC5250 5.1 Soundcard PCI 
SC550OP 5.1 Soundcard USB 
SC7600 7 1 Soundcard PCt 


Trust 

Trust 


Maandag t/m Vrijdag 10:00 uur tot 20:00 uur 
TEL.: 0316 - 584100 || FAX.: 031 6 - 5841 09 



































































































en bestellingen op www.ai 




gistron.com 




mm: \ 



Zwart 



Intel Junior PC 


AMD Multimedia PC 


AMD Power PC 


Processor; 

Moederbord: 

Geheugan: 

Harde schHf: 

CD/DVD-Spelar 

CD/DVD-Branden 

Floppy-drive: 

Grafische kaart: 

Netwerfckaait 

Geluidskaart: 

Behuizing: 

Garantie: 


775 Celeron 4301.6GHz 
Foxconn 45CMX 
1024 MB DDR-Ram 
60 GB / 7200 Rpm. 

16/46 speed DVD-Speler 
Optionee! 

3.5" 1.44 MB 
On-board 

10/100 Mbit On-board 
6 ch. Audio On-board 
Midi-Tower, 350 Watt 
2 Jaar Carry-in 


Processor; 

Moederbord: 

Geheugen. 

Hande schijf: 

CQ/DVD-Speten 

CD/DVO-Bnander; 

Floppy-drive: 

Grafische kaart: 

Nelwerkkaart: 

Geluidskaart: 

Behuizing: 

Garantie. 


AM2 Athlon 64 X24056E 2.1GHz 
Foxconn A690GM2MA-RS2H 
1024 MB DDR-Ram 
160 GB i 7200 Rpm 
16/48 speed DVD-Speler 
20 speed DVDt Brander 
3.5" t .44 MB 

NVIDIAGF B500GT5I2MB 
10/100 Mbit On-board 
6 ch. Audio On-board 
Midi-Tower, 300 Watt 
2 Jaar CarryHn 


Processor; 

Moederbord: 

Geheugen, 

Hands schijf: 

CO/DVO-Speler 

CO/DVD-Branden 

Floppy-drive: 

Grafische kaart 

Netwerkkaart: 

Geluidskaart; 

Behurzing: 

Garantie: 


AM2+ Phenom QC955G 2.2GHz 
Foxconn A79A-S 
2048 MB DDR-Ram 
320 GB / 7200 Rpm 
16/48 speed DVD-Speler 
20 speed DVD+ Brander 
3.5" T.44 MB 

NVtDIAGF 960QGT 512MB 
10/100/1000 Mbil On-board 
8 ch. Audio On-board 
Midi-Tower 42D Watt 
2 Jaar Carry-In 


211 


90 


Processor Celeron 440 2.0GHz + 4"' 1 

Harde scftrjf 1G0GB/72QDRpm. + 7'" 

Harde schijf 250 GB / 720DRpm. + tr 

DVD-brander 20 spEed DVD± brander + 18" 

VGA-kaart NVIDIA GF6400GS 256MB + 4P 

Geluidskaart 7,1 SB Audigy 5E + 21“ 


^^^^cessor 


325 


90 


Athlon 64 X2 4450E 2.3GHz + 7" 

Hanie schijf 250 GB / 720DRpm. + 6‘" 

Harde schijf 320 GB / 7200Rpm. + 9* 

tV-kaart WinTV HVR 1100 +40" 

Geluidskaart 7.1 SBAudigySE + 2r 

Software Windows Vista Mome Basic + 84" 




706 


90 


Processor Phenom QC975Q 2.4GHz + 18" 

Harde schijf 50G GB / 720QRprn. + 14" 

Harde schi f 750 GB / 7200Rpm. + 33* 

TV-kaart Wih-JY HVR 350 +116" 

Geluidskaart 7.1 SB Aufdrgy SE + 2l~ 

Software Windows VFsfa Home Basic + 84" 


Itijd scherpe prijzen! 


Intel Multimedia PC 


Processor 
Moederbord: 
Geheugen: 
Harde schijf: 
CD/DVD-Speler: 


775 Core 2 Duo E46002.4GHz 
Foxconn 45CMX 
1024 MB DDR-Ram 
160 GB/7200 Rpm 
16/48 speed DVD-SpeEer 


CQ/DVD-Srander: 20 speed DVD± Brander 


Floppy-drive: 

Grafische kaart 

Netwerkkaart: 

Geluidskaart: 

Behuizing: 

Garantie: 


3.5" 1.44 MB 
NVIDIA GF 8500GT 512MB 
10/100 Mbit On-board 
6 ch. Audio On-board 
Midi-Tower, 300 Watt 
2 Jaar Carry-in 



" i^intep 


■ — 


V- --- 




. ? 

□ Zilver 
■ Zwart 

1 


TT 7 """ ' 1 





□ Zilver 
■ Zwart 


Intel Gamers PC 


Intel Power PC 



364 


90 


Processor 
Harde schijf 
Harde schijf 
Geheugen 
TV-kaart 


Core 2 Duo E4700 2.6GHz + 15“ 
250 GB '' 7200Rpm. + 6 " 

320 GB/ 7200Rpm. + T 

2048 MB DDR-Ram + 17 H 

WinTV HVmiM + 48’' 


Geluidskaart 7.1 SB Audigy SE 


Meerprijzen voor alle systemen 


+ 21 “ 


Processor; 

Moederbord; 

Geheugen: 

Harde schijf: 

CD/DVD-Speler; 

CD/O VD-B render 

Floppy-drive; 

Grafische kaart: 

Nelwerkkaart: 

Geluidskaart: 

Behuizing: 

Garantie: 


775 Core 2 Duo £6550 2.3GHz 
Foxconn P35AX-S 
2046 MB DDR-Ram 
160GB, 1 7200 Rpm. 

16/48 speed DVD-Speler 
20 speed DVDi Brander 
3.5' 1.44 MB 

IWIDtA GF 9600GT 512MB 
10/100/100Q Mbit On-board 
8 ch. Audio On-board 
Midi-Tower. 480 Watt 
2 Jaar Carry-In 


Processor; 

Moederbord; 

Geheugen: 

Harde schijf; 

CD/DVD-Spstar: 

CD/DVD-Brander 

Floppy-drive: 

Grafische kaarl: 

Netwerkkaarl: 

Geluidskaart: 

Behurzing: 

Garantie' 


775 Core 2 Quad Q6600 2 4GHz 
Foxconn Mars 
2046 MB DDR-Ram 
320 GB/7200 Rpm. 

16/48 speed DVD-Speler 
20 speed DVD+ Brander 
3.5 r ! .44 MB 

NVIDIA GF 90ODGT512MB 
107100/1000 Mbit On-board 
8 ch. Audio On-board 
Midi-Tower 420 Watt 
2 Jaar Cany-in 


Mills 

Muis 

Muispad 

Taelsertboro 

Tbeisentxvd 

Monitor 

Monitor 

Microsoft 

Micrasofr 

Microsoft 

Miqrasufl 


Opti&cne Muis Logitech OEM 
Laser Muis Logitech OEM 
ttteuw/rogdi'zwarl 
Toetsenbord Logitech OEM 
Toetsenbard + Muis Logitech 
19" TFT zilver-zwBrt 
20" TFT zllver-zwart 
Office 2007 H&SW32 NL retail 
Office 20Q7 Pro W32 NL retail 
Office- 2007 SB W32 NL retail 


9*' 

IS 51 -' 

1*' 

QW 

3G 3U 

139-" 

159“" 

126-" 

594' ; " 

534" 


Office 2907 Siandaard W32 reL 474 w 


Windows 

Windows 

Windows 

Windows 

Windows 

Windows 

Windows 

Windows 

Windows 

Windows 

Windows 


XPMome Inc3. installaie 87" 

XP Professional ind. irrslaltatie 1SS™ 

XP Media Center ind. inslatlatle 111-" 

Vista Business NL 32Bit + ftejalfatfe 130 J " 
Vista Business NL 640it + rnstalfatis 131 w 
Vista Home Basic NL 32BI1 - install 84" 
Vista Home Basic NL 64Bit * install 35™ 
Vista Home Prem NL 32Bjt + Install. 1Q3 ; " 
Vista Home Prem NL 648it + install. 104'" 
Vista Ultimate NL 32Blt + installs tie 17Q-' 1 
Vista Ultimate NL 64 Bit + installatte 171 


“p 

U Pro 


580 


90 


Processor Core 2 Duo E6750 2.66GHz + 7' 

Harde schijf 250 GB I 72di3Rpm * r 

Hardescnf 320'GB / 72flQRpm. + 9“ 
TV-kaarl WinTV PVR350 +H6 f: 

Geluidskaart 7.1 SB AudigySE +21* 

Sottware Windows 'Tisfe Home Basic + £PJ r 




669 


90 


Processor Core 2 Quad Q6700 2.6GHz+ 4t" 

Harde schijf 5d0 Gfl . 7209Rpm * 14 ' 

Herds schijf 75bGB/72DWtpm. + 23“ 

TV-kaarl WinTV PVR m + *16- 

Geluidskaart 7.1 SB Audigy SE - 21 u 

Software Windows Visfh Hcrnie Basic - 84“ 



Systemen worden standaard zonder bestunngssysteem en monitor geleverd. Staat uw gewenste configuratie er met bij 
necm dan contact met ons op voor een systeem op maat Aile veimetde prijzen zijn in EURO en inclusief BTW 
Ver^ending onder rembours door heel Nederland. Verzendkosten vanaf € 5,- Levenngen indien op voorraad binnen 24 uur. 
Prijswijzigingen en drukfouten voorbehouden. Afbeefdingen kurinen afwijken. 


















































Schijvendans 

Notebookschijven tot 500 GB en nieuwe mini-harddisks 


Het traditionele verschil in capaciteit tussen 3,5 M -desktopschijven en 2,5 n -notebookschijven is kleiner geworden nu 
Fujitsu, Hitachi en Samsung notebookschijfjes hebben uitgebracht met een extra interne schijf (platter), Hierdoor stijgt 
de maximale capaciteit van de kleine 2,5”- Serial-ATA-schijven naar 500 GB. 


V oor hardeschijffabrikanten 
draait afles maar am een 
ding, namelijk nog hogere 
datadichtheden. Want om schij¬ 
ven met meer opslagcapaciteit en 
hogere snelheden aan te kunnen 
bieden, moeten ze continu op 
zoek naar manleren om die data- 
dichtheid te verhogen. Met name 
bij 2,5 1L harde schijven is dat bij- 
zonder lastig. De ontwikkeling van 


dit soort schijven verbopt aan- 
zienlijk langzamer dan bij desk- 
topschijven. En ook detoename in 
capaciteit tussen de ene generatie 
en de volgende ts kleiner dan bij 
3,5"-schijvea Bfj die laatste kan er 
al 334 GB op een platter worden 
opgeslagen, terwijl de 2,5-inch- 
varianten begin dit jaar met rnaxi- 
maal 167 GB per platter maar net 
op de helft zaten. 


Standaard stoppen fabrikanten 
maximaal twee magneetschij- 
ven in de bij notebookschijven 
gebruikelijke 9,5 millimeter hoge 
behuizingen, Hierdoor was de 
capaciteit van notebookschijven 
tot nu toe beperkt tot 320 GB. 
Om nu toch schijven met 500 GB 
te kunnen aanbieden, hebben 
Fujitsu, Hitachi en Samsung een 
extra platter toegevoegd, Dat is 


vrij ongebruikelijk, want extra 
platters maken een drive ook 
gevoeliger voor defecten. Bo- 
vendien gaat de productieprijs 
omhoog omdat er extra schrijf- 
en leeskoppen en andere me- 
chanische componenten nodig 
zijn. Een ander belangrijk min- 
punt is dat harde schijven met 
drie platters ook meer energie 
verbruiken. 


84 


c't 2008, Nr 9 




Testbank j Harde schijven 


Meer interne schijven hebben ook 
meer ruimte nodig. Daarom kun- 
nen Fujitsu en Hitachi deze harde 
schijven alleen maken in een be- 
huizing van 12,5 mm hoog.Bij een 
oude notebook zul je daar niet 
wakker van liggen, rnaar tegen- 
woordig passen, met uitzondering 
van enkele logge modellen met 
een 1 /'-display,alleen nog schijven 
met een hoogte van 9,5 millimeter. 

Fujitsu ziet de MHZ2500BT daar¬ 
om in eerste instance als een ener- 
giezuinige schijf voor in digitale 
videorecorders en a Is vervanging 
voor 3,5"-schijven in desktop-pc's. 
Voor dat laatste zijn ze overigens 
niet echt geschikt, omdat ze met 
f maar f 4200 rpm draaien en dat 
is ook voor notebookschtjven 
van nu abnormaal laag. Dat heeft 
dan weer tot gevolg dat de over- 
drachtssnelheden ongeveer 50 
M B/s bed ragen. H itach i r s Travel star 
5K5Q0 is wel een stuk sneller en 
schrijft met 65 MB/s bij een toeren- 
tal van 5400 rpm. 

Samsung heeft daarentegen 
een compleet nieuw type note- 
bookschijven ontwikkeld met drie 
platters in een 9,5 millimeter hoge 
behuizing. Hiervoor werd het com¬ 
plete schijfmechaniek herzien. 
Dankzij sequenti^le overdrachts- 
snelheden van bijna 75 MB/s en 
een toerental van 5400 rpm laat 
de schijf alle oolt door ons geteste 
notebookschijven achter zich. 


Stootje 

De schijf van Samsung is door het 
dicht op elkaar zittende en kwets- 
bare mechaniek in de behuizing 
vermoedelijk gevoeliger voor sto¬ 
len en vibraties dan and ere note- 
bookschijven, die bekend staan 
om hun robuustheid, Als de schijf 
uit staat, moet die stolen kunnen 
verdragen van 'slechts' 750 g (non¬ 
operating shock) bij een impuls van 
2 ms, Voor het model van 320 GB 
uit dezelfde serie en bijvoorbeeld 
delravelstar 5K500 van Hitachi zijn 
daarentegen 1000 g bij een duur 
van 1 milliseconde gespecificeerd. 

Hoe we l deze waarden astrono- 
misch hoog lijken, kan dat in de 
praktijk makkelijk gehaald worden. 
Als een 3,5"-schijf bijvoorbeeld 
van tafel valt, haalt die in nog geen 
twee milliseconde een versnel- 
ling van 300 g. Daarom heeft een 
behooriijk stevige schijf bij mobiel 
gebruik absolute prioriteit 

Volledig mobiel 

Als je net van plan bent je note¬ 
book te upgraden (zie ook p.42), 




De schijven van 13 en 1,8 inch van Samsung zitten alleen in 
mobiele apparaten, zoals hier in externe harde schijven van Lacie. 


vind je in dit artikel een overzicht 
van het actueie aanbod aan note¬ 
bookschijven. Ze werken allemaal 
met Serial ATA, IDE-schijven wor¬ 
den niet meer gemaakt Ook had- 
den we nog een aantal actueie 
schijven van 3,5" en enkele mini- 
harddisks. 

Hoewel ons oude testplatform 
- een Asus-moederbord (A8N-SLI 
Deluxe) met chipset nForce-4 - 
nog steeds voldoende potentie 
heeft om de moderne schijven met 
maximale snelheidte iaten draaien, 
vonden we het toch tijd voor een 
nieuwe computer. Met ingang van 
heden testen we alle schijven met 
de onboard interfaces van een veel 
moderner moederbord van Asus 
(P5E3 WS Pro) met Intel-chipset 
(southbridge ICH9R), Intel-cpu 
(Core 2 Duo E4400 met 2 GHz) en 
2 GB werkgeheugen. Ook harde 
schijven met Serial Attached SCSI 
(5AS) kunnen daar op draaien als 
je ze bijvoorbeeld aansluit op de 
PCI-X-adapter van LSI (SAS3442X), 
die heeft zijn waarde in mid dels wel 
bewezen. 

Vergelijkende metingen tonen 
aan dat het nieuwe platform 
am per van invloed is op de meet- 
resultaten van de schijven. Ook de 
overstap van Vista naar Vista met 
SP1 had daar geen invloed op. 

De benchmark H2benchw is ge- 
bleven zoals die was. Het draait als 
consol eprogramma on der Vista en 
benadert de harde schijven door 
ze als 'physical device 1 te openen. 
Het programma meet eerst de 
seq ue ntiel e ove rd ra c htssn el he i d, 
die aangeeft hoe snel een harde 
schijf een permanente stroom 
data kan lezen en schrijven. In het 
logbestand ziteen diagram waarin 
H2benchw de overdraehtssnel- 
heid als functie van de capaciteit 
weergeeft. Omdat de platters zijn 
onderverdeeld in zones met een 
verschillend aantal sectoren (zone- 
bit-recording), loopt de curve trap- 
vormfg naar beneden. In de tabel 


staat het minimum, de gemiddel- 
de en de maximale waarde van de 
curve aangegeven. 

Als gegevens snef achter elkaar 
op verschillende pfekken van de 
interne schijven worden gelezen 
en geschreven, speelt met name 
de gemiddelde toegangstijd een 
grote roL Hoe lager die tijd is, des 
te sneller bijvoorbeeld het bestu- 
ringssysteem zal starten of andere 
programma’s die vee! kleine be- 
standen openen. 

Als de computer een bepaalde 
sector opvraagt, moet de harde 
schijf eerst de koppen boven het 
juiste dataspoor positioneren. De 
fabrikanten noemen dit de zoek- 
tljd (seek-time). H2benchw here- 
kent de toegangstijd van de harde 
schijf door een paar duizend wil- 
lekeurig geselecteerde sectoren te 
lezen en te schrijven. DaarbEj wordt 
ook rekening gehouden met de 
latentietijd (latency). Dat is de tijd 
die zit tussen het moment dat de 
kop op het juiste spoor staat en 
de gewenste sector onder de kop 
voorbijkomt 

Om een indruk te kiijgen van 
de snelheid die de harde schijf in 
de praktijk heeft, gebruiken we de 
open source benchmark lometer. 
Met behulp van het applicatiepro- 
fiel 10 Mix Iaten we een bonte men- 
gelmoes van sequentiele en wllle- 
keurig verdeelde iees-/schryfacties 
(random read/write) op de schijf 
los. De datablokken hiervan heb¬ 



ben ook verschillende formaten. 
Het resultaat staat in de tabel bij 
de i/Q-operaties van de schijf. Hoe 
hoger die waarde en hoe I anger de 
balk, des te sneller je met de schijf 
kunt werken. Hoe goed de schijf 
het wat dat bet reft doet, is afhan- 
kelijk van de maximaai mogelijke 
transferrates, de gemiddelde toe¬ 
gangstijd en last but not least van 
de mogelijkheden die de firmware 
van de schijf heeft. 

Buffer 

Bij de 3,5"-schijven is een cache 
van 16 of 32 MB allang normaat, 
maar de grotere notebookschij¬ 
ven hebben nog nauwelijks gro¬ 
tere gegevensbuffers, Alledrie de 
geteste 500G8-schijven hebben 
een cache van 8 MB, waarbrj de 
Travel star 5K50G van Hitachi een 
abnormaal groot dee! (bijna 1 MB) 
gereserveerd heeft voor de firm¬ 
ware van de schijf. Daardoor is die 
capaciteit niet meer beschikbaar 
voor het bufferen van gegevens. Bij 
Samsungs HM500LI reserveert de 
firmware daarentegen maar 128 
KB. 

Toshiba heeft sinds enige tijd 
notebookschijven van maximaai 
320 GB en 16 MB cache. Een snel- 
heidsvoordeef ten opzichte van 
schijven met 8 MB is in applicatte- 
profielen zoals lOMix wel meet- 
baar, maar niet dramatisch hoog. 
Vandaar dat je aan de grootte van 
de cache niet zoveel waarde hoeft 
te hechten als je een 2,5"- schijf wilt 
aanschaffen. 

Terwiji bij 3,5"-schijven Serial 
ATA II allang gangbaar is, begint 
deze standaard bij notebookschij¬ 
ven nu pas terrein te winnen. Hier- 
mee haalt de verbinding tussen de 
harde schijf en de hostadapter een 
snelheid van 3 Gbit/s. In de praktijk 
merk je daar echter niks van. Bij de 
momenteel maximale snelheden 
van 75 MB/s zouden 2,5" schijven 
ook nog overweg kunnen met een 
SATA-lnterface van de eerste gene¬ 
rate, die met 1,5 Gbit/s maar half 
zo snel zijn. 


Ook de 
langzaam 
uitstervende 
1,8"-schijven zijn 
nu verkrijgbaar met 
Serial ATA. Dankzij 
een smalte Micro- 
SATA-stekker passen 
die in kleine mobiele 
apparaten. 


et 2008, Nr. 9 


85 



Testbank | Harde schijven 



De nieuwe notebookschijven met 500 GB van Fujitsu, Hitachi en Samsung verschillen qua hoogte, 
snelheid en het geluid dat ze produceren. 


Sommige fabrikanten bieden bun 
schijven in twee aparte versies aan: 
met 1,5 of 3 Gbit/s. Dit kornt door- 
dat de interfacesnetheid bij note 
bookschijven niet met een jumper 
kan worden verlaagd. Bij 3,5 M -scht> 
ven kan dat wel. Als je dus niet 
zeker weet of je notebook overweg 
kan met schijven van 3 Gbit/s van- 
wege een oudere chipset of omdat 
het BIOS daargeen ondersteuning 
voor heeft, kun je beter een schijf 
met 1,5 Gbit/s kopen. 

De kleintjes 

Hoewel fiashgeheugen de relatief 
gevoelige en energieverslindende 
mint-hard disks bijna helemaal uit 
de mobtefe apparaten heeft ver- 
drongen en een fabrikant a!s Hita¬ 
chi de productie van 1,8"- schijven 
en die van microdrives met 1-inch 
interne schijven ailang heeft stop- 
gezet, hebben twee fabrikanten 
meteen ook nieuwe minischijven 
uitgebrachti 

Toshiba stuurde ons een harde 
schijf van 1,8 inch en met 120 GB 
(MK1216G5G). In deze serie be- 
staan ook modelfen met 80 en 160 
GB. Apple bouwt die in de iPod 
classic in. De schijven draaien met 
een ongebruikelyk snelle 5400 rpm 
en maken als een van de eerste 
minischijven via de mlcro-SATA- 
connector contact met de host De 
connector is volgens de standaard 
Serial ATA 2.6. 

Vergeleken met de tradition el e 
SATA is de voedingsaansluiting bij 
Micro-SATA smaller - erzitten maar 
9 pins op in plaats van 15, de over- 
bodige 12V-aansluitingen zitten er 
niet meer op* De mintschtjf krijgt 
3,3 volt en kan met een spec!ale 
adapter ook op de oudere SATA- 
voedingsaansluitingen worden 
aangesloten. De connector voor de 
data is bij micro-SATA-sohijven ge- 
lijk aan die van traditionele SATA- 
schijven. 

Schijven met 1,8* communlceer- 
den altijd alieen via IDE Omdat een 
grote IDE-interface met 44 pinnen 
zoals van de 2,5"-schijven niet pas- 
sen op 1,8"-schljven, gebruikten de 
fabrikanten een kleinere IDE-Inter- 
face om verbinding met de host te 
maken. Op die interface wordt dan 
een flexibel pEaatje aangesloten. 


Die manier staat bekend als Zero 
Insertion Force (ZIF) of Low Inser¬ 
tion Force (LIF). 

Ook Samsung maakt bij een 
aantal van zijn nieuwe l,8"-schijven 
uit de serie SpinPoint N gebruik van 
een ZIF-verbinding. Deze schijven 
worden aileen aan OEM-fabrikan- 
ten geleverd. Voor deze test wisten 
we een usb-schijf little Disk' van 
Lade op de kop te tikken, waarin 
een Samsung HSG60HB met 60 GB 
zat De prestaties van de kale schijf 
staan in de meettabel en de tech- 
nische gegevens die horen bij de 
exteme usb-schijf van Lacie, staan 
in een aparte label. 

Ook dat nog 

Samsung introduceerde ook 
meteen een nieuwe soort mini¬ 
schijven, Onder de onopvallende 
naam SpinPoint A worden schijven 
aangeboden die het formaat heb¬ 
ben van een CompactFlash-ll-kaart 
(42,8 mm x 36,4 x 5,0 mm) oftewel 
even groat ais de inmiddeis uitge- 
storven Microd rives. Samsung ge- 
bruikt 1,3"-schijven die met 3600 
rpm draaien, dit in tegenstelling 
tot Hitachi die schijven van 1 inch 
gebruikt. 

Om een zo groot mogelijke ca- 
padteit aan gegevens kwljt te kun- 
nen, heeft Samsung de sectoren 
bij een aantal van deze schijven 
vergroot: in plaats van 512 bytes 
zijn ze hier 1 kB groot. Omdat be- 
sturingssystemen en hardware bij 
harde schijven op dit moment over 
het algemeen gewend zijn aan sec¬ 
toren van 512 bytes, werkt de schijf 
naar buiten toe nog steeds met 
sectoren van 512 bytes. Als gebmi- 
ker merk je dus In eerste instantie 
niets van die grotere sectoren - 
tenminste zo goed als nlks: bij het 
schrijven lijkt Samsung de nieuwe 
techniek nog niet hdemaal ge- 


optimaliseerd te hebben. Hoewel 
onze testschijf (HU030HA) met 30 
GB maximaal 20 MB/s sequentieel 
leest zijn de schrijfsnelheden van 
maximaal 3 MB/s schrikbarend 
laag. De schijven waren op het mo¬ 
ment van redactiesluiting nog niet 
verkrijgbaar. Net als de genoemde 
T8 ,r -schijven van Samsung biedt 
Lacie de minischijven ook aan 
onder de naam little Disk' - in een 
usb-behuizing die zo groot is als 
een lucifersdoosje. 

Energiezuinrg 

Bij de 3 J 5 ,, -schijven staat nog voor 
het eind van dit jaar de volgende 
capaciteitsverhoging op het pro- 
gramma. Ondertussen is ook hier 
detrend 'Green-IT doorgedrongea 
Western Digital nam het voortouw 
en heeft de eigen lijk ailang uitge- 
storven 3,5"-schijf met 5400 rpm 
weer in ere hersteld Dit type schij¬ 
ven verschijnen nu als GreenPower 
(GP-)schijven op de markt. Ook 
andere fabrikanten hebben inmid¬ 
deis plannen voor energiezuinige 
schijven in de la liggen. 

Voor deze test konden we at een 
paar Hitacht-schijven van de serie 
Deskstar P7K50Q bemachtigen. Bij 
deze modellen is niet het toerental 
verlaagd (7200 rpm is tegenwoor- 
dig gangbaar), maar is er bfjzon- 
der efficiente schijfelektronica en 
-mechanica ontwikkeld. Dat is met 
name te merken in de idle mode; 
de schijven verbruiken dan slechts 
diie watt, watzelfs minder is dan bij 
GP-schijven van Western Digital. Bij 
schrijf /leesactieszijn ze met maxi¬ 
maal 9 watt nog altijd zo r n 2 watt 
zuiniger dan andere 3,5"- schijven. 

Als het gaat om het totale 
stroomverbruik van een pc, spelen 
energiezuinige schijven maar een 
marginale roL Bij andere hardware- 
componenten - zoals een grafi- 


sche kaart - valt veel meer energie 
te besparen. De zuinige 3^"-schij- 
ven zijn eerder bedoeld voor QEM- 
klanten die de waarden van Energy 
Star 4.0 niet willen overschrijden 
[ 2 ]. 

Als een watt meer of minder 
geen rol speett, kunnen ook an¬ 
dere zuinige modellen met een 
of soms twee platters van andere 
fabrikanten een alternatief zijn. 
Omdat deze schijven niet spe- 
ciflek gemaakt zijn om zuinig te 
werken, draaien ze met een maxi¬ 
male snelheidZo doorbreekt Wes¬ 
tern Digital met de gloednleuwe 
WD320QAAK5 (320 GB,een platter) 
en de WD6400AAKS (640 GB, twee 
platters) bij de sequentiele snel- 
heden eindelijk ook de magische 
grens van 100 MB per seconde. 
Ook Samsung heeft een schijf met 
640 GB in petto (HD642JJ) die on- 
geveer dezelfde prestaties heeft. 

Ook Seagate is er met de nieu¬ 
we versies van de Barracuda ES 2 in 
geslaagd een goede mix te creeren 
tussen energlezuinigheid en ex- 
treem hoge snelheid. De schijven 
waren in eerste instantie ontwik¬ 
keld voor continu gebruik in grote 
back-upsyste men en hadden 
alieen een interface voor Seri a I- 
ATA. Nu heeft Seagate er ook een 
SAS-interface opgezet, waardoor 
de eerste SAS-schijven uit zijn die 
maar met 7200 rpm draaien. Door 
de hoge datadichtheid van de in¬ 
terne schijven met 3,5 inch hebben 
ze ondanks het lage toerental de¬ 
zelfde hoge snelheden van onge- 
veer 120 MB/s. Die snelheden ken- 
nen we van de SAS-schijven uit de 
serie Cheetah 15K.5. Daarin draaien 
namelijk kleinere 2,5 1L platters met 
15.000 rpm.Ze hebben ook een la- 
gere datadichtheid Overigens ver- 
bruiken de Barracuda ES.2-schijven 
met SAS bij schrijf-Zleesacties (net 
als de SATA-modellen) maar zo r n 
12 watt en slaan ze maximaal 1 TB 
op - en dat voor dezelfde prijs.De 
toegangstijden die bij SAS-schijven 
verder gebruikelijk laag zijn, mag je 
bij de Barracuda E5.2 uiteraard niet 
verwachten. 

Silence please! 

Excelstor maakt harde schijven 
met behulp van Hitachl-techniek 
en is na een lange pauze weer 
met nieuwe modellen van de 
pa rtij. Deze fabrikant heeft tradi- 
tiegetrouw alieen 3,5"-schijven 
met een interne schijf. Hierdoor 
(open ze qua capaciteit ver ach- 
ter op de andere fabrikanten. Nu 
worden er in elk geval ook schij¬ 
ven met 250 GB aangeboden 


1 Mini-harddisks in usb-behuizing 

Model 

UttleDisk 

Little Dish 

fabrikant 

lade, www.lade.com 

Lade.www.lade.com 

Meegeleverd 

Lish-verlergkabel, lasje 

usb-verlengkabel, tasje 

Interne schijf 

Samsung HD030HA 

Samsung HS060HB 

Capadteit 

28.624 MB 

57.255 m 

USEknelhetfen (max.lKen) 

20,7 MB/S 

32,2 MB/5 

USB-snelheden (max. schrijven) 

ISMB/s 

24,3 MB/s 

GefuEdsprodudie (idle / seek) 

<0 r l sone / cO r l sone 

<0,1 sone/<0 r 1 sone 

Straatprijs 

€90 

€100 


86 


c't 2008, Nr. 9 







Testbank | Harde schijven 


en met een SATA-11- (3 Gbit/s) 
of IDE-interface (Ultra-ATA/l 33). 
Ze maken ook bij schijfbenade- 
ringen niet meer dan 0,6 sone 
geluid, waardoor ze prima te ge- 
bruiken zijn voor een stille pc in 
dewoonkamer* 

We meten het geluid van alle 
schijven overigens in een geluid- 
dichte meetrulmte op 25 centi¬ 
meter afstand. In de tab-el vind 
je de metingen van het getuid in 
idle modus oftewel a Is het mo- 
tortje draait maar er verder niets 
gebeurd, en bij constante wllle- 
keurige kopbeweg ingen, Het vo¬ 
lume wordt uitgedrukt in sone, 
omdat deze eenheid de ge- 


luidswaarneming van een mens 
bijzonder goed reflecteert. De 
sonewaarden zijn lineair, zodat 
een 2x zo hoge sonewaarde ook 
een 2x zo hard geluid betekent. 

Conclusie 

In onze toekomstige schijvenover- 
zichten zullen nog steeds nieuwe 
energiezuintge 3,5 n -schtjven en ra- 
zendsnelle maar tegelijkertijd stille 
mode lien met een of twee plat¬ 
ters voarkomen. Maar hoelang we 
nog nieuwe mini-harddisks zullen 
tegenkomen, weten we niet Door 
de sterke concurrentie van Solid 
State Disks zal het nog een kwestie 


van tijdzijn voordat alle aanbteders 
besluiten de productie definitief te 
stoppen - daar zullen ook uitvin- 
dingen als Micro-SATA of 1 r 3'-schrj- 
ven niets aan veranderen. 

Nieuwe notebookschijven met 
500 GB klinkt in eerste instance 
heel aanlokkelijk, maar bij de schij¬ 
ven die nu verkrijgbaar zijn, moot 
je nog met een paar beperkingen 
rekening houden. De model- 
len van Fujitsu en Hitachi passen 
slechts in een paar notebooks en 
de Samsung-versie is wat gevoeli- 
ger dan anderen. Ook de verkrijg- 
baarheid is nog niet optimaal: de 
Travelstar 5K500 van Hitachi is als 
enige SOOGB-notebookschijf al 


I anger zonder problem en te koop. 
De varianten van Fujitsu, Samsung, 
Seagate en Western Digital zijn net 
op de markt verschenen als deze 
c r t uit is* 

Lite rat uur 

[1] Boi Feddern, Schijven da ns, Note~ 
bookschljven tot 320 GB en de te- 
rugkeer van B^'-schijven met 5400 
rpm,c't 5/2008, p,128 

[2] Chnstof Windeck, Energielabels, 
Keurmerken en richtlijnen voorzuf- 
nige computers, c't 5/2008, p. 132 


£softlink 0809084 


Overzicht harde schijven 











T]^ 

Excelstor 

Capa* 

dteit 

m 

Toeren- 

tal 

fmirv-1] 

inter* 

fare 

Cache 

[kB] 

Formaat 

finch] 

Toeganip- 

tijd 

snel/stil 

Ims] 

Continue transferrate 

Lezen Schrijven 

min/gemM/max min/gemid./nw 
[mb] [MB/sl 

lOMix 

strl/sitel 

lieCa^ 

Geluid 

rust 

[sone] 

stil 

[sone] 

snel 

[sonej 

J9250 Jupiterl 

233 

7200 

U6 

7174 

3,5/1 

13,2/13,2 

50,2/77,9/91,0 

51,9/78,1/91,0 

97/97 

0,3 

0,5 

0,5 

J9250S Jupiter 

Fujitsu 

233 

7200 

52Q 

7174 

3,5/1 

13,4/13,4 

48,6/73,7/88,3 

48,6/73,6/83,4 

mm lii/in 

0,3 

0,6 

0,5 

MBQ036RC 

34 

15000 

SAS 

16000 2 

2,5/0,59 

Uh 

73,5/91,1/105 

73,4/91,0/105 

5^ nm -/431 

0,7 

- 

2,3 

MBC2073RC 

68 

15000 

SAS 

16000 2 

2,5/0,59 

3,9/- 

71,9/90,2/104 

69,1/88,9/104 

-/427 

1,2 

- 

2,6 

mmmmG] 

56 

7200 

S1Q 

8192 

2,5/0,37 

12,2/14,1 

26,7/37,5/47,5 

26,7/37,5/47,5 

MM. 103/106 

0,4 

0,5 

0,6 

MHW2120BK G1 

m 

7200 

S1Q 

8192 

2,5/0,37 

11,9/12,9 

31,9/42,2/51,4 

31,8/42,2/51,3 

107/108 

0,8 

0,9 

0,9 

mmms 

37 

5400 

SlQ 

8192 

2,5/0,37 

12,1/14,9 

27,6/38,4/48,0 

27,6/38,4/48.0 

w^m 95/102 

0,2 

0,3 

0,5 

MHV2160BS 

149 

5400 

S1Q 

8192 

2,5/0,37 

13,0/14,3 

23,1/38,8/52,3 

23,1/38,3/52,2 

M 95/98 

0,6 

0,7 

0,7 

MHV2200BS 

IK 

5400 

51Q 

8192 

2,5/0,37 

12,9/14,2 

21,2/36,0/49,1 

21,2/36,0/49,0 

97/100 

0,6 

0,8 

0,8 

MHZ2320BKQ 

298 

5400 

52Q 

8192 

2,5/0,37 

12,3/14,6 

30,3/47,7/61,7 

30,3/47,7/61,7 

MM 103/112 

0 r 6 

0,7 

0,9 

MHZ2500BTG1 

Hitachi 

m 

4200 

SlQ 

8192 

2,5/0,49 

13,2/17,0 

21,2/37,1/50,1 

21,7/37,1/50,1 

M 85/94 

0,3 

0,4 

0,5 

HDP725025GLA380 Deskstar P7K50Q 

233 

7200 

52Q 

7174 

3,5/1 

13,2/13,3 

48,7/75,7/84,5 

48,6/75,8/84,6 

MM 111/111 

0,8 

1,1 

u 

HDF725O32GLA3a0 Deskstar P7K500 

298 

7200 

S2Q 

7174 

3,5/1 

13,2/13,4 

43,0/65,7/83,1 

43,0/65,4/82,4 

MK1110/110 

0,5 

0,5 

0,5 

HDP725050GLA360 Deskstar P7K50Q 

466 

7200 

S2Q 

15118 

3,5/1 

13,3/13,4 

47,3/74,3/89,8 

47,4/74,3/89,8 

MM 108/109 

0,5 

0,5 

0,5 

HTS54SQ50KTA300 Travelstar 5K50G 

466 

5400 

S2Q 

7015 

2,5/0,49 

13,1/14,3 

30,1/48,9/65,0 

29,8/48,9/64,9 

sm 65/68 

0,3 

0,4 

0,4 

HEX101414C5S300 Ultrastar C10K147 

Samsung 

137 

10000 

SAS 

16000 2 

2,5/0,58 

5,6/- 

51,0/69,1/85,7 

41,8/68,8/85,6 

:: -/156 

0,5 


1,3 

HD642JJ SpinPoint Fl 

596 

7200 

S2Q 

16384 

3,5/1 

9,7/11,9 

56,5/90,3/113 

56,1/87,9/111 

Mi 120/145 

0,3 

0,6 

0,7 

HM400U SpinPoint M6 

373 

5400 

S2Q 

8192 

2,5/0,37 

13,1/15,0 

34,2/54,5/69,4 

34,0/54,1/72,1 

MM 86/35 

0,5 

0,6 

0,7 

HM50DL! SpinPoint M6 

466 

5400 

S2Q 

8192 

2,5/0,37 

13,6/15,3 

35,5/56,8/68,8 

35,1/56,5/73,1 

'im 87/94 

0,6 

0,6 

0,7 

H506QHB Spin Point N21 

56 

4200 

U5 

1948 

1, 8/0,2 

17,8/19,1 

20,0./26,7/32,l 

20,0/25,6/31,2 

Mi 71/74 

0,1 

0,1 

0,2 

HU030HA Spin Point All 

Seagate 

28 

3600 

US 

1943 

1,370,2 

31,9/33,7 

9,57/15,6/20,2 

1,98/2,95/3,18 

MH0/41 

<0,1 

<D, 

on 

ST3100064QS5 Barracuda £52 

Toshiba 

932 

7200 

SAS 

32000 2 

3,5/1 

8,9/- 

55,2/86,3/119 

54,3/84,2/119 

■M -/156 

0,9 

— 

13 

MK1216GSG 

112 

5400 

SlQ 

8192 

1,8/0,31 

13,7/- 

16,7/28,0/37,1 

16,6/28,0/38,0 

"/102 

0,1 

** 

0,5 

MK1251G5V 

112 

7200 

52Q 

16384 

2.5/0,37 

11,4/- 

28,8/46,0/59,9 

28,7/46,0/60,5 

W127 

0,5 

- 

0,7 

MK1252GSX 

112 

5400 

S2Q 

8192 

2,5/0,37 

13,2/- 

30,3/44,5/55,7 

30,3/44,5/56,6 

-/in 

0,1 

** 

0,5 

WIK1646G5X 

149 

5400 

520 

8192 

2,5/0,37 

13,7/- 

23,9/37,7/47,9 

23,9/37,6/47,9 

-m 

0,6 

- 

0,7 

MK1652GSX 

149 

5400 

52Q 

8192 

2,5/0,37 

13,3/- 

30,5/47,7/61,4 

30,5/47,7/61,8 

~/10O 

0,2 

** 

0,6 

MK8052G5X 

Western Digital 

75 

5400 

52Q 

8192 

2,5/0,37 

13,8/- 

30,6/47,6/61,4 

30,6/47,6/63,3 

-/106 

0,2 

- 

0,6 

WD3200AAKS-00B3AG Caviar SE16 

298 

7200 

520 

16334 

3,5/1 

12,1/12,2 

51,6/83,2/108 

51,1/83,3/103 

■MM 132/132 

0,9 

1,0 

10 

WD64O0AAKS-00A7B0 Caviar SE16 596 7200 

1 Hier gemeten aan de 1 DE-hostadapter va n- een moederbord 
J Opgave fabrikanr;scbi}f meidt cadiegrootte niet 

520 16384 1,5/1 9,9/11,4 52,3/85,37110 41,7/74,0/102 KM 135/153 

1 van Gigabyte (GA-MA790X-DS4).,was met cnmpattbel met de JDE-hostadapter van ons testplatform. 

■ (S)ATA-sdiijven w SCSI-schijven 1 . 

0,5 0,6 

2 r 5*-(5)ATA-stbijven 

0,8 

Capadtert: door Windows tierkende totale capacity En GB, Een GB komt overeen met T024 MB - 
1.048.576 kB ~ 1.073.741.824 bytes. De fabrika nten rekenen daarentegen met 1 GB = 1.000.000.000 
bytes. 

Toerental van de schijf in omwentelingen per minimi (fabrieksopgave) 

Interface: Serial ATA:S1 - 1,5 Gbit/s, 52=3 Gbit/s, Q = Native Command Queueing, 

Toegangstfjd: gemiddelde tijd voor bet lezen of schrijven van een willekeurig gekozen sector van de schijf in ms. 

De fabrikanten geven daarentegen do (lagere) posEtionermgstijd op. 

Continue transferrate: transfertate bij bet lineaire tezert of schrijven van de hefe scbijf in MB/s in de volgorde 
msnimum/gemiddeld/maximum. Een lage minimale waarde (minder dan de lielft van de maximal waarde duidt op 
afzonderlijke uitsdiieters inde meetcurveK 

SAS = Serial Attached SCSI.. Bij parallels ATA-schijven (IDE):m grooLmogelijke ultra-DM A-rnode 

iQMix: snelheid van een yastgelegd profiel met de multi-thread benchmark lometer fn 1/0's per seconde. Bij schij* 

Cache: grootio van de interne buffer in kB overeenkomstig de opgave van de harde sdiijf atlf f ATA- 
commando IDENTIFY DEVICE) 

Formaat: formfactor in incEVinbouwhoogtevan desnhi]fin inch 

ven met acoustic management tn de stElste {donkem balk) en in desuehte installing (lEchte balk). 

Geluid: m^ultaten van der't-geliiEdsmeting in suite,telkens in de slaapstand (geen benadeiingen) en in gebruik 
(mndum seeks). Bij sdi ijv*n met acoustic management in beide modi sti 1 en sneL 


c’t 2008, Nr. 9 


87 






Wolfgang Reszel 

Windows GTI 

ac'tivAid 1.3 met nog meer extensies 

Onze scriptverzameling ac’tivAid maakt Windows een stuk effirienter en impfementeert 
veel goede ideeen van Linux en Mac OS X. Meer dan 60 extensies en nog meer functies 
maken het instaiieren van een groot aantal andere tools daardoor in 4en klap overbodig* 


en van de handigste fea- 
tures van ac’tivAid is de 
Lm mogelijkheid om aan be- 
paalde functies een sneltoets 
toe te kennen. Aangezien in 
Windows voor een groot aantal 
standaardbewerklngen geen 
vaste sneltoets is gedefinieerd, 
kun je dat manco met ac’tivAid 
in 4£n keer verhelpem Zo kun 
je met d£n handeiing een ver- 
zameling bestanden een andere 
naam geven, heb je meerdere 
klemborden waarvan de inhoud 
een herstart overleeft en beschik 
je over een liniaal op je scherm 
- ac’tivAid is onder de uitbrei- 
dingen zeg maar het Zwrtserse 
zakmes. Deson da nks is het instal- 
latiepakket maar 7 MB groot. 

Om ac'tivAid te instaiieren, 
meet je het bestand even down- 
loaden via de softlink en vervol- 
gens uitpakken en uitvoeren* 
Na de installatie start ac’tivAid 
automatisch op. Standaard zijn 
er geen extensies geinstalleerd. 


Die moet je dus net zoals de 
add-ons onder Firefox via de ex¬ 
tension manager instaiieren (’Ex¬ 
tensions’ in de linkerkolom van 
ac’tivAid). Om het overzicht niet 
te verliezen, kun je beter eerst 
een paar extensies instaiieren en 
daarmee ook wat werkgeheu- 
gen besparen, Overigens nemen 
afle extensies en het programme 
tezamen nog geen 15 MB van je 
harde schijf in beslag. 

Op de configuratiepagina van 
ac'tivAid (ook in de linkerkolom 
te vinden) kun je aangeven of 
ac'tivAid bij het starten van Win¬ 
dows automatisch geladen moet 
worden. Wil je dat niet en hoeft 
ac’tivAid ook niet in het startmenu 
te verschijnen, dan kun je het pro- 
gramma starten door te dubbel- 
kiikken op ac'tivAid.ahk. Deexten- 
sie AHK komt van de open source 
scripttaal AutoHotkey en wordt 
daar gebruikt voor bestanden met 
daarin broncode. Die code wordt 
door de interpreter steeds tijdens 


runtime, dus pas op het moment 
van ultvoeren, tot snel uitvoer- 
bare machinecode gecompileerd. 
Het installatieprogramma van 
ac’tivAid zet AutoHotkey automa¬ 
tisch in de map Program Files. De 
scripttaal is niet moeilijk te leren, 
dus breid de functieomvang voor- 
al geheel naar eigen Inzicht uit en 
pas de code gewoon aan je eigen 
behoeftes aan. 

Door te dubbelkiikken op het 
rode c r t-pictogram in het sys- 
teemvak beland je automatisch 
in het configuratievenster van 
ac’tivAid. Klik je er met de rech- 
termuisknop op, dan zie je een 
menu met alle geinstalleerde 
extensies, die je hier eenvoudig 
aan of uit kuntzetten. 

Via de softlink bieden we ook 
een portable versle aan (Por¬ 
table ac’tivAid). Hierbij belandt 
AutoHotkey in een submap van 
ac’tivAid en dus niet in Program 
Files. Erg handig als je ac'tivAid 
op een usb-stick wilt zetten, als 


je het programma van een ge- 
deelde netwerkshare wilt starten 
of als je ac’tivAid op je werk wilt 
gebruiken, maar onvoidoende 
toegangsrechten op je werksys- 
teem hebt. Als je de juiste rech- 
ten hebt, worden bij de Portable 
ac'tivAid ook de Instellingsbe- 
standen in een submap van de 
programmamap gezet en niet 
(zoals bij een normale installa¬ 
tie) in de gebruikersmap* In de 
statusbafk van het configurate- 
venster kun je altijd zien waar de 
instellingen van ac’tivAid precies 
te vinden zijn. Een dubbel klik op 
de statusbalk opent die map dan 
in de Verkenner. 

Het oog wil ook wat 

We zullen zelf de eerste zijn om 
toe te geven dat ac'tivAid er zelf 
nogal sober uitziet, maar het 
heeft wel een aantal extensies 
om het exterieur van Windows 
lekker op te peppen. 


c't 2008, Nr* 9 












Praktijk | ac'tivAid 


Eject en VolumeControl boot- 
sen het gedrag van Mac OS X 
na als je een cd of dvd wilt uit- 
werpen en het volume wilt ver- 
anderen. Als je de lade opent of 
het volume omlaag zet, wordt 
langzaam een symbool op het 
scherm zichfbaar dat ook weer 
geleidelijk verdwijnt. Bij de 
nieuwe extensie RealExpose 
hebben we ons laten inspireren 
door Apples Expose: het geeft 
alle zichtbare - zelfs overlap- 
pende - vensters verkleind in 
een overzicht naast en boven 
elkaar weer. Hierdoor kun je het 
gezochfe venster sneller vinden 
en met de muis of toetsenbord 
selecteren. De extensie werkt 
alleen lekker op een wat snel- 
lere computer met een beetje 
moderne grafische kaart 

TransparentWindow steft 
min of meer dezelfde eisen aan 
de grafische prestaties als Real- 
Expose. Hiermee kun je inactieve 
vensters automatisch transpa- 
rant laten weergeven, zodat je 
meteen kunt zien welk venster 
momenteel aetief is. Voorzichtig- 
heidshalve staat deze extensie 
standaard op de handmatige 
modus ingesteld, waarbij je af- 
zonderlijke vensters de opdracht 
kunt geven om transparant te 
worden. TransparentWindows 
profiteer! veel van Aero in Vista 
en komt daar dan ook het best 
tot zijn recht 

De extensie ScreenLoupe 

vergroot het gebied onder de 
muis met een mstelbaar zoom- 
niveau. Met LookThrough prik 
je een gat in alle vensters, waar- 
door je de desktop ziet op de 


positie waar de muis staat Zo 
kun je bijvoorbeeld makkelijk 
psctogrammen naar het actieve 
prog ra m ma stepen. 

Lekker makkelijk 

Windows heeft vreemd ge- 
noeg geen directe sneltoets 
om bijvoorbeeld snel tussen de 
weergaven in de Verkenner te 
switches Die sneltoetsen wor¬ 
den met Explorer Hot keys toe- 
gevoegd. Bovendien kun je met 
een druk op een knop verborgen 
bestanden, bestandsextensies of 
de mappenbalkziehtbaar maken 
en weer verbergen. Maar helaas 
werkt dft nlet onder Vista. 

Met Drivelcons kun je net als 
bij de Mac automatisch picto- 
grammen van alle beschikbare 
stations op het bureaublad, in 
de snelstartbalk of in Vista's 
(link)favorieten weergeven. Als 
een station of medium wordt 
toegevoegd of verwijderd, zal 
het bijbehorende pictogram 
automatisch verschijnen of ver- 
dwijnen. Net als op de Mac kun 
je zelf stations verwijderen door 
het pictogram naar de prullen- 
bak te slepen. Voor het verwijde¬ 
ren van stations of media heb je 
naast Eject en Drivelcons nog de 
extensie RemoveDriveHotkey 
die gebrulk maakt van de mee- 
geleverde tool RemoveDrive. 
Daarmee kun je ook stations uit- 
werpen. De twee andere hebben 
daarmee juist nog problemen. 

Comfort Drag is een onopval- 
iend tooltje dat je echter snel 
zult waarderen. Als je een be- 
stand wilt slepen naar een ander 



De nieuwe extensie RealExpose tovert een overzicht van alle 
geopende vensters op het scherm, vergelijkbaar met Expose 
onder Mac OS X. 



De volumeregelaars Volumeswitcher en VolumeControl werken 
nu ook onder Vista en bieden meer mogefijkheden. 


venster dat deels achter andere 
vensters staat, wordt dat venster 
naar de voorgrond gehaald als je 
er even met de muis boven blijft 
hangen. Vensters van andere ap- 
plicaties die in de weg zitten, kun 
je tijdelijk onzichtbaar maken 
door tegelijk even de rechter- 
m uisknop in te drukken. Als je de 
mappenlijst in de Verkenner hebt 
uitgeschakeld, wordt het lastiger 
om bestanden te verplaatsen of 
kopieren, Als je met ingedrukte 
linkermuisknop boven de linker- 
vensterrand van de Verkenner 
hangt, komt deze echter tijdelijk 
weer tevoorschijn. 

EditWith is nieuw en maakt 
een einde aan de eenheids- 
worst. Selecteer je in de Ver¬ 
kenner een bepaald bestand, 
dan kun je het hiermee met 
een druk op de knop in je fa- 
voriete editor openen zonder 
dat daarmee de oorspronkelijke 
programma-assoeiatie verlo- 
ren gaat Voorbeeld: dubbelklik 
je op een HTML-bestand dan 
wordt normaal gesproken stan¬ 
daard de tngesteide browser 
geopend. Druk je nu op Ctrl-E, 
dan wordt het bestand in je fa- 
voriete HTML-editor geladen. 
Deze moet je dan natuurlijk wel 
van tevoren hebben gedefini- 
eerd. 

Als je veel vensters open hebt 
staan, wordt de Taakbalk snel 
onoverzichtelijk Vaak kun je dan 
alleen nog maar een aantal ven¬ 
sters sluiten. De nieuwe extensie 
MinimizeToTray loodst ze naar 
de systeembalk of zet in een 
apart menu. 

Soms is je computer met 
iets bezig waar je niet per se bij 


hoeft te blijven, bijvoorbeeld het 
downloaden van een nieuwe 
linux-distributie. Dan wi! je na¬ 
tuurlijk niet dat anderen gedu- 
rende die tijd vreemde zaken 
met je computer ulthalea Een 
handige extensie hiervoor is 
InputBlocker: door het invoe- 
ren van een toetsencombinatie 
of wanneer je de computer een 
tijdje niet hebt gebruikt, wordt 
de pc geblokkeerd, Je kunt er pas 
weer mee werken als je (blind) 
een wachtwoord hebt ingetypt. 
De rest van wat je invoert, wordt 
door het systeem genegeerd. 

Snel bij de hand 

ac'tivAid heeft een aantal uit- 
breidingen die je een hoop ge- 
klik met de muis besparen. Zo 
kun je met LikeDirkey maxi- 
maal tien sneltoetsen aan je 
favoriete mappen koppelen. 
Hiermee kun je die mappen in 
de Verkenner, dialoogvensters 
en ook in sommige program- 
ma’s als WinRAR of SpeedCom- 
mander direct openen met het 
invoeren van een sneltoets en 
hoef je je niet eerst door de hele 
mappenstructuur te worstelen. 
RecentDirs biedt iets verge- 
lijkbaars, waarbij de laatste ge- 
bruikte mappen in een menu 
worden weergegeven. Met 
QukkChangeDir houd je ook 
in een grotere mappenstructuur 
het overzicht en kun je door het 
invoeren van de beginletters 
snel naar de diverse mappen 
springen, AppLauncher doet 
hetzelfde voor programma's en 
voor de functies van ac'tivAid. 
Al tijdens het intypen kfijg je te 


c't 200a Nr. 9 


89 
















































Praktijk | ac’trvAid 



Dankzij 
SpeechAction 
kunjeac'tivAid 
nu ook met je 
stem bedienen. 


zien of er een match is. Dankzij 
een index kun je erg sneJ zoe- 
ken. 

UserHotkeys is een vrij uni- 
versele tool waarmee je een on- 
beperkte lijst van sneltoetsen 
kuntaanmakenom programme's, 
ac’tivAld-functies of sommige 
speciale opd rath ten uit te voe- 
ren. Bij dat laatste moet je denken 
aan muisbewegingen of het wis- 
selen van map. Een extra functie 
is het starten van een programma 
met de parameter <Singlelnstance>, 
Daarmee kun je het programma 
met een sneitoets starten en met 
dezelfde sneitoets ook minimal!- 
sere a waarbij het met dezelfde 
sneitoets ook weer te voorschijn 
kan worden getoverd. 

Met de twee nieuwe tools 
JoyControl en SpeechAction 
krijgt ae’tivAid compleet nieuwe 
bedieningsopties. Met de eer- 
ste kun je de knoppen van een 
gamepad of een joystick koppefen 
a an ac'tivAid-commando's. Met 
SpeechAction start een gesproken 
commando een functie, mits de 
Microsoft Speech SDK 5.1 (zie soft- 
link) geinstafleerd is. Voor Windows 
XP bestaat alleen een Engefstalige 
spraakherkenning, maar voor Vista 
is er ook een Nederlandse Verder 
heb je nog een goede microfoon 
(bijvoorbeeld van een headset) en 
een behoorlijk rustige omgevlng 
nodig om de spraakbesturing be- 
trouwbaar te laten werken. Om de 
spraakherkenning goed te laten 
werken kun je hem eerst trainen 
op je eigen stem. Bij XP vind je hier- 
voor onder het Configuratiescherm 
de wizard ’Stemgewenning 1 (onder 
Spraak’). Bij Vista zitten de opties 
onder Toegankelijkheid/Spraak- 
herkenning (’Uw computer ieren 
uw stem te herkennen'). 

Met QuickNote kun je even 
snel een notitie maken, bijvoor- 
beeld tijdens een telefoonge- 
sprek. Met een sneitoets ver- 
schijnt een simpel notitievenster* 
De invoer wordt direct op de 
harde schijfopgeslagen, zodat je 
bij een crash niets verfiest. Moch- 
ten er toch notities zoek raken, 


dan helpt Undo je verder. Die 
slaat de wijzigingen op de harde 
schijf op en kan die zelfs na een 
reboot terughalen. 

Minder typen 

Met HotStrings kun je een 
verzameling tekstfragmenten 
aanmaken waardoor je veel tijd 
en typwerk kunt besparen. Een 
HotString Is dan een afkortlng 
(bijvoorbeeld 'mvg") die bij het 
intypen wordt herkend en au- 
tomatisch door de betreffende 
tekst ( ’Met vriendelijke groeten") 
wordt vervangem Naast tekst kun 
je ook klelne Auto Hotkey-scripts 
laten uitvoeren om bijvoorbeeld 
de datum van de volgende dag 
in te voeren door ’’morgen#" in 
te typen. HotStrings werkt ook 
via een netwerk, dus de tekstfrag¬ 
menten kunnen worden gedeeld. 

Met de extensie Character Aid 
wordt het makkelijker om speci¬ 
ale tekens in te voeren. Net als bij 
hef versturen van een sms komen 
de speciale tekens tevoorschijn 
als je de toetsen vaker indrukt 
Denk aan het Euro-teken of de e 
als je herhaaldelijk de e indrukt. 

Als je van bestanden regel- 
matig de bestandsnaam met 
volledige locatie nodig hebt, is 
FilePaste heel handig. Kopieer je 
dan een bestand naar het klem- 
bord, dan kun je via een sneitoets 
de bestandsnaam met of zander 
Windows- of UNC-pad pi a k ken. 
Ook kun je via de opties van 
deze extensie de richting van de 
schuine strepen veranderen en 
bijvoorbeeld de namen tussen 
aanhalingstekens zetten. 

Met PastePlain kun je een 
tekst die je uit een document 
hebt gekopieerd, in een ander 
document piakken zonder dat 
aile opmaak (en regelafbrekin- 
gen) mee wordt gekopieerd. 
Met name het feit dat bij het 
importeren van stukken tekst 
uit bijvoorbeeld pdfs de regel- 
afbrekingen verdwijnen, kan 
het een stuk aangenamer wor¬ 
den om te importeren. 


Ookde extensiesTextAid, UnCom- 
ment en de nieuweling Surrou ri¬ 
der zljn ha n dig voor het werken 
met teksten. Alle drre gebruiken 
de op dat moment geselecteerde 
tekst en maken het mogelijk om 
de sohrijfwijze te veranderen, com- 
mentaartekens toe te voegen of de 
selectie tussen bepaalde tekens te 
zetten. Daamaast kun je met Tex- 
tAid tekst in je favoriete editor in- 
voeren, wat vooral handig is bij het 
invullen van een formulier op een 
website. De spellingscontrole in de 
browser stelt immers niet zoveel 
voor en je treft er ook geen uitge- 
brerde functies aan zoals zoeken 
en vervangen. 

En verder... 

Met WebSearch kun je elke zoek¬ 
en vertaafdienst op internet een 
trefwoord meegeven die dan als 
parameter in de URL komt Dat 
kan ook bij meerdere diensten 
tegelijk. Het resultaat wordt in 
de browser geopend. Als er geen 
tekst is geselecteerd, vraagt de ex¬ 
tensie in een dialoogvenster naar 
de zoekterm. Microsoft heeft zelf 
ook een vergelijkbare funetie ont- 
wikkeld, maar die is vreemd ge- 
noeg alleen voor gebruikers van 
Internet Explorer 8 toegankelijk. 

Als je ac’tivAid al langer Kent, 
zal het je opvallen dat het confi- 
guratievenster nu duidelijk snel- 
ler klaar is en dus ook de status- 
balk bij het laden verdwenen is. 
Bovendten zijn er bij de configu¬ 
rate en het extensiebeheer pic- 
togrammen bijgekomen die ook 
voor de menu's en de lijst van ex- 
tensielinks ingeschakeld kunnen 
worden. Op de configurattepagi- 
na van ac'tivAid staan nog meer 
opties. 


De oude extensie MusicControf 
werd opgesplitst in de extensies 
MuskPlayerConfrol en Volume- 
Control. De laatste werkt nu ein- 
delijk ook onder Vista zonder dat 
je eerst de omweg moet maken via 
de XP-compatibiliteitsmodus, 

Ook de beeldschermtool 
ScreenShot werd flink bygewerkt 
en heeft nu instellingen om per- 
formanceproblemen te omzeilen. 
Bovendien is er een nleuw tool- 
palet in de interactive selectie- 
modus zodat je parameters zoals 
bestandsnaam of antialiasing van 
letters direct kunt insteilen. 

Keyboard Layout maakt het 
mogelijk om met een druk op 
een knop het invoersehema van 
het toetsenbord te wijzigen. Met 
MouseWheel kun je ook In inac¬ 
tive vensters en vensterdelen 
scrollen. LimitMouse houdt de 
muis binnen een venster of een 
monitor. Met T9Keys kunt je tekst 
op de T9-manier tnvoeren die je 
van je mobieltje kent om sneller 
sms-berichten op te stellen. Via het 
numerieke toetsenbord kun je dan 
de tekst typen. 

We kunnen hier helaas niet alie 
60 extensies behandelen, maar we 
willen hier wel alle lezers bedanken 
die aan de vele nieuwe uitbreidin- 
gen hebben bij ged rage n en heb- 
ben geholpen bij het opsporen 
van fouten. Blijf in de toekomst 
vooral je wensen en problemen 
aanmelden bij de bugtracker [1], 
zodat ac’tivAid kan blijven wat het 
is: een levend project. 


Literatuur 

[1] ac'tivAid Bugtracker. http://actl- 
va i d. r u m bora k.de/? fang=n I 

|j Softlink 0809088 c't 



De module ScreenShot is uitgebreid met een handige toolpalet 


90 


c't 2008, Nr. 9 














dat voelt goed 



Aiwtafl AflllVinsi' 

Kt&m r»rs«n^i 7ip& 
Norton- 

AnUphutftfftfi: 
WiJitwi K*A#ty 5Jft 

Stiff trttchsrtttii toftn 
dantHjtestiievartrtvirt 

n*t Internet 

*r rttokltart 

*«*««* 

V VcWfyfctf fin;t!*flrr 


Hi 

2o 

s» 

3 


Norton 

Internet Security 

2008 




Symantec. 


Populaire keuze 

Norton Internet Security 20D8 

Bevelling: firewall en blokfceert identiteitsdiefstal 
Bescherming: spam, spyware, virussen en backers 
Ucentie; geschikt voor 3 PC's 


bezoek een MyCom winkel voor meer info of kijk op 

Aanbied ingen gel den zolang de vonnrsad strekt Prijten. product omschrijvingen en specificate 
onder voorbehoud. Gebmlkte afbeetdfngeft zijn illustratief en kunnen afwijken van het omschreven 


p(J a *tffl*»* MX 



Voordelige keuze 
Norton Anti Virus 2008 

Beveiliging: detecteert en verwtjdert spyware en virussen 
Bescherming: internetwormen, e-mail en expressberichten 
Ucentie: geschikt voor 3 PC's 



Professioneel 

Norton Save fk Restore 2008 

Back-ups: van je hele PC of alleen documenten 
Beveiliging: versleuteling van het back-upbestand 
Gemak: automatische back-up en herstel 



Oompleet 

Norton 360: alJes-in-een-beveiliging 

Beveiliging: virussen, spyware en firewall 

Onderhoud: back-up en herstel, verbetering van prestaties 

Licentie: geschikt voor 3 PCs 


www.mycom.nl 

product. 


iv Com 


www.mycom.nl 























Karsten Violka 


^ Autott3 


Vensters 

bouwen 



Windows-programma's 
scripten met Autolt 

Met de scripttaal Autoit maak je 
met minimale inspanning een 
Windows-programma met een 
grafische interface en automatiseer 
je saaie routineklussen. We laten ais 
voorbeeld zien hoe je een tooltje 
kunt maken om de reclames uit een 
televisieopname te filteren. 


et freeware project Autolt laat zien 
hoe gebruiksvriendelfjk een script- 
omgeving voor Windows kan zijn. 
Het Basic-dialect was aanvankeiijk alleen 
ontworpen voor het op afstand bedienen 
van andere programma's, maar inmlddels 
kun je er zelfs zelfstandige Windows-pro¬ 
gramma's met een chique interface mee 
ontwikkelen, 

Als je al eens geprobeerd hebt om de 
Wtndows-AP! met C++ onder de duim te 
knjgen, zul je aangenaam verrast zijn hoe 
simpei dat met Autolt gaat. De meegele- 
verde functiebibliotheek komt aan bijna 
alle wensen van een programmeur tege- 
moet, Veel dingen waar je met de scriptta- 
len van Microsoft je tanden op stukbljbzijn 
met een regel in Autolt gefikst, 

Als een Autolt-project klaar is f kun je het 
indusief de script-interpreter in een afzon- 
derlijk uitvoerbaar bestand verpakken, dat 
dankzij de compressie vaak maar een paar 
honderd kilobytes groot is.Toch werktzo'n 
exe-bestand op elke Windows-pc, zonder 
dat je eerst een logge runtime-environ¬ 
ment hoeftte installeren. 

De meer gevorderde ontwikkelaars zul- 
len ongetwijfeld een paar features missen 
die brj de meer bekende ontwikkeltalen 
vanzelfsprekend zijn, Zo kunnen in Autolt 
geen objecten worden gedeflnieerd of 
threads worden gestart om meerdere 
taken parallel uit te voeren, Maar voor au- 
tomatiseringsscripts en Windows-interfa- 
ces om bijvoorbeeld als front-end te die- 
nen voor een commandlmetool, is Autolt 
een praktische en productive tool Zo is 
de beroemde c't offline update gemaakt 
met Autolt [1], 

In het installatieprogramma vind je een 
kleine versie van de editor Sdte, die is aan- 
gepast voor Auto!t3, Het programmapak- 
ket Scite4Autolt3 (zle softlink) heeft nog 


meer handighetdjes en extra tools. Als je 
die installeert vervangt die de Scite-versie 
in de Autolt-programmamap. 

Commandocentrale 

De Scite-editor biedt zo’n beetje dezelfde 
functies die ook de 'grote' en luxe' ont- 
wikkelomgevingen van dit moment heb- 
ben, zoals Microsoft Visual Studio. Als je 
de eerste letters van een Autolt-functie of 
van een variabele intypt stelt de editor al 
aanvullingen voor, die je met de cursor- 
toets kunt seEecteren en accepteren - dat 
versnelt het in voeren enorm en siuit typ- 
fouten grotendeels uit. Scite zoekf daarbij 
niet alleen in de functies uit de Autolt-bi* 
bfiotheek, maar ook bij de zelfgemaakte. 

Je hoeft geen uitgebreEde lijsten met pa¬ 
rameters te onthoudemzodra je het haakje 
achter een functienaam opent, komt Scite 


met een korte beschrijving. Met de F1- 
toets krijg je toegang tot de uitgebreide 
documentatle, die ook veel codevoorbeel- 
den bevat, Maar ais je dan de cursor achter 
een functienaam zet, opent Scite het help- 
bestand meteen op de julste plek. 

Om te controleren of de ontwikkelom- 
geving klaar is voor gebruik, open je En 
Scite een nieuw bestand dat je onder de 
naam test.au3 opslaat. Scite herkent dan 
het bestandstype en schakelt over naar 
de modus voor Autolt-broncode.Typ in de 
eerste regel de functienaam MsgBox en druk 
meteen daarna op de Fl-toets om een blik 
te werpen op de documentatie. Het com¬ 
mando 

MsgBoicO, '’Hello world”, ’'Hello world 11 ) 

zet een Wfndows-dialoogvenster op het 
beeldscherm. Parameter T bepaalt, zoals 



De editor Scite 
vult automatisch 
de namen van 
functies en 
variabelen aan en 
laat zien welke 
parameters een 
functie verwacht. 


. V*trUiJlnElf*4ftK4*ll*l i 
L Ltnftijt’ i ■ . 

t T-I-LM" iidiifflea 
ir titr [i* TStH. Ext. tL&ip 
JprotfKj* - rt-glxtbiEliiJlLiu! 

U > 0 TIliiii 

a lsh l * t ti= ™ 


artli V 1H*I E-MU 

If"-!! Vl, IN , 1 ijpi'ZljflE 101 T/Lo 


lis' .'Ei:.!LIts! L i « [ ■ ,r .hjji n lgr^i MVpIrrnf.im ■■TT>.JiiTnri!t jL.irr.~VT an':* 


A 



92 


c't2008,Nr.9 








































Praktijk | Scripttaal Autolt 


beschreven in de documentatie, dat deze 
voorzien moet worden van de knoppen 
'OK r en ‘AnnulerenL 

Het script kan vanuit Scite met F5 recht- 
streeks worden gestart, Daarbij geeft de 
editor de programmatekst om te beginnen 
door aan het programma AU3Check,exe, 
dat de tekst op syntaxfouten controleert. 
Als alles in orde is, voert de interpreter Au- 
tolt3.exe het script uit. 

In het onderste deel van het editorven- 
ster, dat met de F8-toet$ in- en uitgescha- 
keld kan worden, verschijnen de foutmel- 
dingen en ook de teksten die het script 
met de functie ConsoleWriteO meldt Scite 
geeft bij een fout met een dakje ( A ) aan op 
welke piek de interpreter is gestruikeld. Als 
je op die melding dubbelklikt is dat vol- 
doende om de coderegel in de editor op 
te zoeken. 

Met behulp van F7 ('Build') en Ctrl+F7 
(’Compile 1 ) kun je een script in een uitvoer- 
baar .exe-bestand verpakken. Auolt heeft 
echter geen echte compiler, die een script 
omzet naar machinetaal - de uitvoerbare 
bestanden zijn niets anders dan de script- 
code gebundeld met de interpreter. 

Reclame verwijderen 

De snelste manier om je een nieuwe pro- 
grammeeromgeving eigen te maken, is 
gewoon in het diepe te springen. Om dat 
te doen hebben we een voorbeeldscript 
geschreven waadn veei Autolt-functies 
aan bod komen. Dat kan dan ook prima als 
voorbeeld dienen voor eigen werk.Je vindt 
het onder de softlink. 

Dit script met de naam 'AutoCut' maakt 
het makkelijker om een tv-opname te be- 
werken met het montageprogramma Cut- 
termaran en te ontdoen van tv-reclame. 
Het script laat op het videobestand dat je 
bij de start selecteert, vier externe free- 
wareprogramma's los, die je allemaal in de 
softlmk vindt. 

Het script stuurt de eerste drie tools 
via de opdrachtprompt aan, zodat ze hun 
werk op de achtergrond doen, Het pro¬ 
gramma ffrnpeg zet de opnamen die af- 
komstig zijn van Microsofts Media Center 
(.dvr-ms) tijdens de eerste stap om naar 
standaard mpeg-bestanden. Om de video 
voor te bereiden op het monteren, moet 
hij daarna worden opgesplitst in aparte 
video- en audiostromen, war ook wel 'de- 
muxen 1 (demultiplexen) wordt genoemd. 
Het Java-programma ProjectX neemt die 
taak op zich, waarbij meteen ook kleinere 
fouten in het mpeg-bestand worden gere- 
pareerd,die bijvoorbeeld zijn terug te voe- 
ren op een minder goede ontvangst. 

Daarna start het programma Comskip, 
wat de opname op reclameblokken door- 
zoekt De resultaten worden door Corn- 
skip opgeslagen in een parameterbestand 
(,epf), dat door het script aan het montage¬ 
programma Cuttermaran wordt doorgege- 
ven. Dan heb je de mogelijkheid de voor- 
gestelde snijmarkeringen te controleren 


en te wijzigen, voordat de reclame eruit 
geknipt wordt en de opname in een apart 
mpeg-bestand wordt opgeslagen. 

Basic 

Behalve de standaardfuncties die de 
Autolt-interpreter zelf begrijpt, levert de 
omgeving nog veel meer praktische, in 
Autolt geTmplementeerde routines zoals 
‘User Defined Functions' (UDF f s) mee. Die 
kun je herkennen aan de underscore die 
eraan voorafgaat. 

Om zo'n functie te gebruiken, importeer 
je het betreffende bibliotheekbestand via 
#indude. De Scite-editor kent de meegele- 
verde UDF r s en geeft in zijn parameterlijst- 
jes aan welke bibliotheek er gelinkt moet 
worden. De regel 

A utoItS etOpti 0 n ( N M u stDecl areVars", 1) 

heipt je om veel fouten te voorkomen: als 
de switch op 1 staat, eist de Interpreter dat 
elke variabele eerst gedeclareerd moet 
worden voordat die gebruikt mag worden. 

Dat vereist weliswaar wat meer typwerk, 
maar is wel handig om moeilijk te traceren 
fouten te voorkomen. Mocht je een typfout 
in de naam van een variabele maken, dan 
zal de interpreter gaan kiagen over een 
niet gedeclareerde variabele, Maar zonder 
deze optie wordt er gewoon een nieuwe 
variabele aangemaakt, 

Variabelen zijn altijd te herkennen aan 
het $-teken dat ervoor staat.Je hoeft geen 
datatype aan te geven, Autolt gebruikt 
voor alle variabelen het type 'Variant 1 en 
beslist per geval of bet de inhoud als getal 
of als tekenreeks interpreteert. Als je bij¬ 
voorbeeld twee variabelen vermenigvul- 
digt, gaat Autolt ervan uit dat het getal 
len zijn. Een string ais ’xyz f krijgt hierbij de 
waarde 0. Bij het samenvoegen van twee 
variabelen met &, levert Autolt een teken¬ 
reeks met de inhoud van beide variabelen. 

De termen Global, Local en Dim worden 
gebruikt voor het declareren, Wees zui- 
nig met globale variabelen, die zijn in alle 
functies van het script zichtbaar en leiden 
niet zelden tot moeilijk te vlnden bugs. 

Het voorbeeldscript declareert slechts 
een handvol variabelen als global, waar 
meerdere functies gebruik van maken, 
Variabelen die slechts binnen e£n functie 
nodig zijn, kun je beter als Local declarerem 
Zo kun je dezelfde naam zonder proble- 
men In verschillende functies 
gebruiken. Dim is bijna syno- 
niem aan Local, maar als de naam 
al voor een globale variabele is 
gereserveerd, dan verwijst ook 
de lokaal gedefinieerde identi¬ 
fier naar dezelfde inhoud; 


Het script bereidt opnamen 
uit Microsofts Media Center in 
verschillende stappen voor op 
het monteren met Cuttermaran. 




Toets 

Commando 

FI 

Commando onderde cursor i m de hujpfLmctte 
□pzDeken 

Shift+FI 

Lijst van alle Autolt-functies laten zien 

F5 

Synt^xis van het script controleren en vervolgens 
starten 

Ctrl+FS 

Alleen de syntax is van het script controferen 

F7 

Script inmivoerhaar bests nd verpakken. 

Ctrl+F7 

Script inuttvoerbaar bestand verpakken, extra 
opties (Autolt Wrapper.exe] 

FS 

Qutputvenster in-/u rtscbakelen 

Ctrl+l 

Regel wissen 

Ctrl+D 

Regel dupltceren 

Ctrl+E 

Naar het bijbeitorende haakje sEuiten/openen 
springen 

Orl+Shift+E 

Inhoud van de baakjes selecteren 

Ctrl* 

Code aanvu 1 len; Autolt-ftincties/vartabe len 

Ctrl+Enter 

Woord uit adueel bestand aanvulien 

Ctrl+Shlft+ 

Oproeppara meter van een Airtolt-functie laten zien 

Ctrl+B 

Aborting uitsdirijven 

Crri+Q 

B lo k uitcomnnentaneren/commentaajiekens 
verwijderen 

Ctrl+FZ 

Regel voorzien van bookmark 

F2 

Naar de volgende bookmark springen 

Ctri+J 

Naar de deftnitie van de functie onder de unsor 
springen 

Ctrl+Shift+J 

lerugspringen 

Alt+L 

Scriptfuncties per drop-down-box opzoeken 

Alt+D 

[>ebug-iiltvoer met de variabelen onder de cursor 
invoegen 

Ctrl-hShrft+D 

Debug-MsgBox met de vartabeien onder de cursor 
invoegen 

Alt^t-Shift+D 

Debugregels uitcommentarleren 

Ctri+Alt+0 

Externe too Is 

Commentaartekens voor debugregels verwijderen 

Alt+F6 

Au3Record:macrarecorder 

Alt+A 

Macro Generator V:macrarecorder 

Ctri+ffi 

Au3lnfo.exe; vensters van externe programmes 
analyseren 

Ctrl'fT 

Tidy.exe: script netjes Eay-outen 

AJt+M 

Koda.exe: GUI Builder 

Alt+W 

Code Wizard; dialoogvensters genereren 


Global $testvar — "hallo" 
test() 

Con so Le Write ($te stv a r) 

Func test() 

Dim Stestvar 
C on so te W rste ($te stva r) 

Entifunc 

Dit voorbeeld laat twee keer het woordje 
hallo zien. Als je Stestvar in de functie daar- 
entegen als Local declareert, ontstaat er een 
nieuwe lege variabele, die uitsluitend bin¬ 
nen de functie geldig is. 


tataCal DDT 


CdnrrTjlicn lr*. 

lielnn'idlokkir'- 

Ptogipmmi 

hUffdgtbi'Cwq 

l=-nrf-±1.v 

mutdgpib^D«ihH 

CunsnnDfir 



13* dJt&i’CH SWu 


Convirtiitn- «n ndin 


&fi_W_3D08J7_* j_W £ 

nT-Eicop ^ jinlT’Oinpt! | ..! 


Con-..*mv mw-famum 


rnaH rmw it 
gun tpl-lMiliftf 
VttwfMnnlijiMtha v 


C ass., I 


c't 2008. Nr, 9 


93 
























Praktijk | Scripttaal Autolt 


V, Cl#ttBfmfr*n UW* - Dr. Houtc_ftTi THevnion,_<3f5_02ipl 
PrOjetf Atirfihi Lin^iHgtl rtrnfkjwi 


-V 


—-I — .1 Filnfmrat ft Houm_RTL Tdfr.j&k>n.D5jiIZ.M2V 

JsdJiSJJ JgJ itnzfr bi{sm.*3T‘ PmqI.Jw 7ZIM7& Rfec IE 5 Fmmrafc 75 fa 



Cuttermaran 
opent de ge- 
converteerde 
video en laat 
de door het 
rectamefiiter 
Com skip aan- 
gebrachte 
snijmarkeringen 


Venster openen 

Het voorbeeldscript zet na het starten een 
programmavenster met tabbladen (tabs) op 
de desktop- Dat venster is verdeeId in twee 
delen. Onder 'Configurate stel je via een 
bestandsselectievenster de paden naar de 
gebruikte programma's in, Voor het Java-pro- 
gramma ProjextX seiecteer je het jar-bestand. 

Het script bouwt de bedieningsinterface 
op met speciale Autolt-functies, die je als 
parameters coordinaten kunt meegeven. Als 
je bij het programmeren geen zin hebt om 
de controls omslachtig in de code te zetten, 
kun je ook gebruikmaken van de Gill-editor 
Koda,te vinden in het Scite-pakket, 

De instructies voor het maken van de in¬ 
terface staan in de functie buildGUK). Door 
de functie GuiCreateQ aan te roepen wordt het 


programmavenster in de opgegeven groot- 
te aangemaakt. Autolt biedt een heleboel 
functies die met GUICtrlCreate beginnen en 
die bedoel zijn om de interface met bedie- 
ningselementen te vullen.Zo zet de reget 

$inp$ourceRLe = GUlCtrlCreatelnput("" H 100, 40,350, 21 ) 

een invoerveld (input) op het scherm voor 
het videobestand dat als bron meet gaan 
dienen. De variabele $inpSourceFiLe krijgt de 
teruggeieverde ID waarmee het invoerveld 
in de rest van de broncode aangesproken 
kan wordem 

Bij het aanmaken van de tabbladen (tabs) 
is de votgorde waarin je de Functies aan- 
roept van belang: GUiCtrlCreateTabltem() 
maakt een nieuwe pagina, die alle elemen- 
ten bevat die daarna worden toegevoegd. 


De op die manier aangemaakte knoppen 
van de bedieningsinterface hebben in 
eerste instantie eehter nog geen functie. 
Als je daar op klikt, meldt Windows een 
gebeurtenis (event), die je dan nog aan je 
eigen Autolt-code moet koppelen, Daar 
heeft Autolt twee verschlllende metho- 
den voor: 

De modus ’Message Loop 1 is de Stan- 
daard manier. Daarbij moet je een einde- 
loze lus aanmaken waarin je de Windows* 
events met de functie GUIGetMsgO opvraagt 
en evalueert. 

Het voorbeeldscript gebruikt daarente- 
gen de tweede methode, die in een over- 
zichtelijkere code resulteert. De regel 

AutottSetOpti o n (’'GU lOn Even t M ode’V 1) 

activeert de 'QnEventMode 1 . In deze 
modus koppel je de gewenste events waar 
het programma op moet reageren, aan zelf 
geschreven functies. De instructie 

GUtCtrlSetOnEvent($btnSourceFile r "evtSourceFile'j 

legt vast dat Autolt de in het script gedefi- 
nieerde functie evtSourceFileO uitvoert zodra 
iemand op de knop rechts naast het invoer- 
veid voor het bronbestand drukt Autolt 
start de event-functie achter de schermen 
in een aparte thread. De desktop blijft dus 
niet hangen terwijl de routine bezig is. Als 
je ondertussen op een andere knop drukt, 
gebeurt er in eerste instantie niets. Autolt 
start de nieuwe event-functie pas als de 
vorige klaar is. 

Als je op de knop met de drie puntjes 
erop drukt, verwacht je dat het bekende 
Windows-venster verschijnt waarin je een 
bestand kunt selecteren. In Autolt is het 
voldoende als je dan de functie FileOpenDia- 
logt) aan roe pt en daar de gewenste ven- 
stertitel en een string als bestandsfilter aan 
meegeeft. De scriptfunctie chooseFile() zet de 
geselecteerde bestandsnaam meteen in 
het bijbehorende invoerveld. 

Na het starten van het programma werkt 
Autolt eerst de regels aan het begin van 
het script af,die buiten de functiedefinrties 
staan - er is dus geen main-functie, zoals 
in C of Java. Nadat de GUI is opgebouwd, 
laadt de functie LoadlonfigO de paden van 
de gebruikte tools uit een ini-bestand, dat 
volgens het bekende patroon is onderver- 
deeld in verschlllende secties die de sleu- 
telwaarden bevatten. 

Het verwerken van zuike configuratiebe- 
standen is met Autolt een ertje: de functie 
IniReadQ geeft voor de opgegeven sectie- en 
sleutelnaam meteen de opgeslagen string 
terug: 


Font buildGUK) 

Wnmf AutoCut 0.07", 500, 400) 

GUISetfcmdO, 400, 0, "Sans Serif) 

SedcOutput - GUICtrtCfeateEdltt"", 0, 221, 500, 120, $E5_READ0MLY + SES_MUITIUNE + 5W5_VSCRGLL + SEMUTQVSCROLL) 
SprgProgress&ar = GUKtriCieateProgreisCIG, 361. 340, 20) 

SbtnStart - GUItErlCreateButtonrStait", 380.160,100,24) 

Loral Slab - GUECtriCicaleTablO, 0.500, 220) 

Local $UbMafn = GiMirLCrcateT^em(Tonmteren en reclamebLokken verwljdwen^) 

GUICtflCreatELalwLCBjorib^Lanrf", IS, 40, 110, 20) 

SinpSourceFile = GUKtriCreate&iputH 100, 40,350, 22) 

Local SbtnSourceFile = Gl)ICtrt{reateBut1cm(460, 40, 20, 20) 

G0KtrlCreateLabeir0wlmap“ 16,80,119, 3) 

SinpOutPatfl = GUIttrLCrealelnputj., 100, flO, 350, 22] 

Local SbtnOutPath = GUKH&uteBtrnorir..", 460,80,20,20) 

Local StabConfig = GUICMCreateFabltemlTonfiguratte") 

GUKtrtCreateGrwjpiTrogrammi", 10,30, 480,175) 

G LHC trt Create la beU ll flTn peg", 16. 50,119, 20) 

SinpFFmpeg - GUICErlCreatelnpuE( ,r ", 120, SO, 330, 22) 

Local SbLnFfmpeg - GUICErltreareBimonf.", 460, 50, 20, 20) 

; E-] 


En-dFunc 


; EvenT-functies tMwijzen 
GlllSet 0 nE«nl(St 3 Ui„£VEN:T^CL 0 SE. "wxbtol 
GUKtrtSetOnEventfSbtnSoLirceFile, "emSourceFiLe") 
GLIICtrlSetOnEventlSbtnOutPalh, "evtOutPath"] 
GUIUrlSetOnEventiS btnStarr, "evtStart") 


Met deze regels zet het script de Windows-iriterface op de desktop. 


$cfg_outPath = IniRead(@ScnptDir 6 T & 51NF1LE, _ 
“Paths", "Output", Ui ) 

Als lniRead() het opgegeven bestand of de 
sleutef niet kan vinden, krijg je in plaats daar- 
van de waarde die als vierde parameter is 
opgegeven,in het voorbeeld een lege string. 


94 


c't 2008, Nr. 9 















































SjSffijcw Uj 


’SSS^oorAdobePh, 


feature 


SSteSSJx 


WORKSHOPS 


SSssa*- 

SEtaBSS^, 


Surf naar www.advancedphotoshop.nl 

















Praktijk | Scrtpttaal Autolt 


Autolt stelt in de speciale variabeie @ScriptDir 
het pad beschikbaar waarin het script werd 
gestait. In de documentatie vind je onder het 
hoofdstuk Macro's' een lijst van zulke variabe- 
len H die veel nuttige informatie bieden. 

De scriptfunctie loadConfig!) zet de gele- 
zen waarden in de conftguratievariabelen, 
die met cfg_ beginnen.Vervolgens zet write- 
ToGU!() de waarden in de invoervelden van 
de interface, die door de Autolt functie 
GuiSetStateQ tenslotte op de desktop wordt 
gezet. Dankzij de regets 

If $CmdLine[01 > 0 Then 

GUICtrlSetData($inpSoureeFilLe, $CmdLine[11]) 
evtStartO 
Endff 

kan het videobestand dat door het script 
verwerkt moet worden, ook in een para¬ 
meter op de commandline worden meege- 
geven. Windows geeff op deze manier ook 
de naam van het bestand door als je een 
videobestand op het pictogram van het 
autocut-programma dropt. 

Bij de array $Cmdline staat in de index 0 
hoeveel parameters er a an het script wer- 
den meegegeven. Die parameters zijn door 
spa ties van elkaar gescheiden, GUICtrlSetDataO 
zet de eerste parameter in het invoerveld 
voor het bronbestand, waarna het script 
evtStartC) aanroept, wat hetzelfde effect heeft 
als wanneer je op de startknop drukt. 

De eindetoze lus aan het einde van het 
hoofdprogramma houdt het script bezig, 
terwijt de interface op een muisklik aan het 
wachten is. Zonder die lus zou het script hier 
afgelopen zijn en zou het programmavenster 
meteen weer van de desktop verdwijnen. 

Montage 

Zodra een gebruiker op de startknop drukt 
(of wanneer er een bestandsnaam als para¬ 
meter werd meegegeven), komt het script 
bij de functie evtStartO terecht, die om te be- 
ginnen de programma-instelltngen uit de 
invoervelden in de configuratievariabelen 
zet en die terugschnjft naar het tni-bestand 


Koda, de GUI-editor 

Om een interface teontwerpen hoef je niet 
elk element inclusief diens coordinaten in 
de broncode te zetten. De GUI-editor Koda 
kun je vanuit Sdte als apart programma 
starten met de toetsencombinatle ALT+IVL 
Daarmee kun je een Windows-interface 
met de muis bij elkaar klikken. 

De ’Object Inspector' kan hierbij de ei- 
genschappen van een geselecteerde 
widget direct bewerken. Als je met het 
resultaat tevreden bent, genereert Koda 
via de F9-toets de code voor Autolt die 
je direct in je eigen script kunt inbouwen. 
Koda maakt een GUI standaard in de 
message-bop-modus, in het optieven- 
ster kun je de codegenerator herconfr- 
gureren zodat hij standaard de on-event- 
modus gebruikt, daar lege eventfuncties 
voor aanmaakt en die meteen koppelt. 

Koda werkt echter maar in een richting: 
veranderingen die je later in de broncode 
doorvoert, hebben geen effect op de weer- 
gave in de GUI-editor. De interfaces kunnen 
in een eigen forma at {kxf) worden opgesla- 
gen, zodat je ze later weer kunt bewerken 
en er nieuwe code mee kunt genereren. 


(readFromGuiO, saveConfigO). Daarna wordt eerst 
de startknop gedeactiveerd, zodat een onge- 
duldige gebruiker geen verdere start-events 
in gang kan zetten terwijl het script loopt. Als 
[aatste geeft het script dan nog het pad naar 
het bronbestand samen met het doeldirec- 
tory door aan de hoofdroutine autoCutf). 

De funtie autoCut() bepaalt aan de hand 
van de bestandextensie wat er gedaan moet 
worden. Als het om een videobestand van 
Microsofts Media Center gaat met de extern 
sie dvr-ms, dan wordt het bestand aan de 
functie convenDvr2MPEG() doorgegeven, die de 
converter aanroept en daarna het pad terug- 
geeft naar het mpg-bestand dat in de tijde- 
lijke directory is opgestagen. 


De functie ccmvert0vr2MPEG() laat zien hoe 
je gebruik kunt maken van externe com- 
mandline-tools. Het script bouwt in de va¬ 
riable Scmd eerst het commando op dat de 
converter ffmpeg van het videobestand en 
de julste parameters voorziet 

Local frmd = M " & $cfg Jfmpeg & _ 

m -y -I & $sourceFile & _ 

-vcodec copy -acodec copy -f dvd _ 
$destinationPath & 'V & _ 
getFileWame($sourceFile) & '.mpg hl 

Omdat de paden ook spaties kunnen bevat- 
ten, moeten ze in het ulteindelijke comman¬ 
do tussen dubbeie aanhalingstekens staan. 
Bij Autolt mag je een string met enkele aan¬ 
halingstekens omsluiten, zodat je de dub¬ 
beie zonder meer als gewone tekens kunt 
gebruiken, 

Autolt heeft voor het starten van een 
externe programma de functies RunWaitO en 
Run(]. De eerste onderbreekt het script net 
zo lang tot het externe programma klaar is. 
Ons script gebruikt daarentegen de functie 
RunQ en actuafiseert een voortgangsbalkje 
terwijl ffmpeg loopt. 

Local $ process = Run($cmd, $destin ation Path, _ 
@5W_H1DE, $STDERR_CH1LD) 

Hef programma ffmpeg laat in regefmatige 
stappen op de console zien hoeveel kB het 
programma al verwerkt heeft. De constante 
$STOERR_CHILD werd als parameter meegegeven 
en dient als link met het draaiende program¬ 
ma, zodat het script de uitvoer (in ons voor- 
beeld de foutmeld ingen) kan verwerken. 

Het script vangt de uitvoer in de lus af 
met de functie StderrfteadO, die als parame¬ 
ter de door de run-functie teruggegeven 
proces-lD meekrijgt. Uit de ingelezen regel 
moet je dan het aantal verwerkte kilobytes 
haleru Daar zou je de functies van Autolt 
voor het verwerken van strings voor kun¬ 
nen gebruiken, zoals StringlnStrO, die in een 
string naar een opgegeven tekenreeks 
zoekt en de positie daarvan teruggeeft 

Je kunt het echter ook eenvoudiger op- 
lossen met een reguliere expressie [2],Der- 
gelijke cryptische zoekpatronen zijn een 
bijzonder handige tool voor het jongferen 
met strings, Autolt’s functie StrrngRegExpO 
werkt met hetzelfde dialect (Perl Compa¬ 
tible Regular Expressions, PCRE) dat door 
Perl 5 wordt gebruikt. 

Het programma ffmpeg schrijft in de uit¬ 
voer bijvoorbeeld de string 1, size= 768kB"> Als 
je dan atleen het getal uit deze string wilt vis- 
sen, gebruikt het script de reguliere expressie 

size=\s*(\d-h)kB 

Dat betekent: zoek naar de string "size=" 
gevolgd door winekeurig veel of geen 
spaties (\s*), waarna een of meer cijfers 
komen (\d+), gevolgd door ’kB\ De haakjes 
markeren de groep van de cijfers die door 
de zoekfunctie als resultaat worden terug- 
geleverd. Met de browserapplicatie Regex 


Func convertOvr2MPEG{5s[HJJceFite, ^destinationPath) 

Local ^progress = 0 

local jsourceSize = FiLeGetSlze( Ssou-rceFileJ 

lor4 Jand = & " -y -i “ a SsourwFFle l . 

-vcodec copy -acodec copy -f dvd & _ 

SdesrinationParh £ 'V & getFileKainefSsourceFile) & '.mpg"' 
Local $proc«s - RunfScnxL $destiratlonPath, #SW_HIDE, SSTDERR_CHTLD> 

While t 

Local $llne = StdecrReadLSprocess) 

II Then EaiTLoop 

$progr«s = (100 / SsourceSfzt) * regEaMatdi($line, * 1024 

; de reguliere enpresste fiUert uit de commandltne-output rfe voortgang in kB 
G UlCtjl SetDa ta f SprgPragressBar. Sorogress I 

W£nd 

GlHCtrlSeiData ($prgProgres5Bar, 0) 

Local $ return = SdeitinationPath & Y & geiRleNamet SsuuroeRle) & ".mpg" 

If FileExtsrstSreium} Then 

Return Sretum 
Else 

debug("Fout:" & Sretum & "hestaat niet na de converae") 

Return 

Endtf 

EncfFunc >conveitDvr2MPEG 


Het script feest de uitvoer van de tool ffmpeg continu in om de voortgangsbalk bij te werken. 


96 


c’t 2008, Nr. 9 





Praktijk | Scripttaal Autolt 


De tool Au3lnfo laat de interne identifiers 
van vensters en bedieningselementen 
zien, waarmee die via het script 
aangestuurd kunnen worden. 


Evaluator [3] kun je zelfgeformuleerde re- 
guliere expresses snel urtproberen. 

De hulpfunctie regExMatchO, die in het 
laatste deel van het script gedefimeerd is, 
geeft de te onderzoekert regel en de regu- 
Mere expressie door aan de Autolt-functie 
StringRegExpO en geeft de inhoud terug van 
de eerste groep die in de expressie door 
haakjes is gemarkeerd. 

De widget voor de voortgangsbafk moet 
via GUKtrlSetDataO een waarde tussen 0 en 
100 krijgen, de formule berekent het per¬ 
centage op basis van de bestandsgrootte 
en de huidige voortgang. 

De conversiefuncties voor ProjectX en 
Comskip werken volgens hetzelfde princi- 
pe. Helaas is het ons met Comskip niet ge- 
iukt om de voortgang uit de uitvoerstroom 
te lezen - daarom blijft het script met 

White ProcessExists($process) 

in een lus hangen terwijl het proces draait 
en wordt de voortgangsbalk in de tussen- 
tijd steeds weer in een bop gevuld, zodat 
je in ieder geval ziet dat er lets gebeurd. 

Op afstand regelen 

De routine cuttermaranO is een demonstratie 
van de kwaiiteiten van Autolt als taal voor 
remote control: de vensters en de bijbeho- 
rende bedieningselementen van andere 
programme's kunnen met muisklikken 
en toetsen worden aangestuurd. Als Cut- 
termaran is gestart, houdt het script in de 
gaten wanneer het programma de mon¬ 
tage beeindigt, Als je met de multiplexer 
mplex de video- en geluidssporen tot een 
nieuw mpeg-bestand samenvoegt, blijft er 
normaal gesproken een statu svenster op 
het beeldscherm staan nadat de taak is af- 
gerond.Met de regel 

If WInExistsC'mpLex output") Then 

wordt het script opgewekt zodra het 
mplex-venster op de desktop verschijnt. 
Het vraagt naar de status van de knop met 
het opschrift 'Play 1 en si uit a lie program- 
mavensters zodra die niet meer gedeacti- 
veerd is (lichtgrijs): 

If ContrdCommandC'mplex output", " u , "Play", _ 
"IsEnabled") Then 
WinGosef'mplex output 11 ) 
WinCloseCIuttermaran 11 ) 

Endlf 

Het is echter niet altijd mogelijk om ven¬ 
sters en knoppen eenduidig te identifice- 
ren aan de hand van hun opschrift. 



De functies die met 'Control' beginnen, 
zoals ControLCommandf) en ControLGickO, kun 
je via de parameter 'controllD 1 ook met 
de interne ID van het element aansturen. 
Je kunt de tool Au3lnfo.exe om achter dit 
soort ID's te komen. Dat doe je in Scite met 
de toetscombinatie Ctrl+F6, Au3lnfo.exe 
kan willekeurige prog ram mavensters op 
de desktop onderzoeken. Met het draad- 
kruis ga je op een control staan om die in 
alle rust te analyseren. 

Debugged 

Autolt heeft geen debugger waarmee je 
een script stap voor stap zou kunnen uit- 
voeren om op fouten te controleren, Met 
een paar extra outputregels op de juiste 
plekken kun je bugs echter wel snel isole- 
ren. Scite kan zulke uitvoer volledig auto- 
matisch in de code invoegen:a!s de cursor 
op een variabete staat, genereert Alt+D 
een scriptregel die de variabele-inhoud 

Autolt versus AutoHotKey 

De door c't uitgegeven scriptverzame- 
ling ac’tivAid {zie p.88) is gebaseerd op 
AutoHotKey, dat nauw verwant is aan 
Autolt. AutoHotKey is voortgekomen uit 
een vroegere versie van Autolt, die door 
Jonathan Bennett nog als opensource 
werd gepubliceerd Voor AutoltB geldt 
daarentegen een restrictievere freeware 
licentie, maar de auteur biedt delen van 
de C+-Hbroncode nog steeds als down¬ 
load aan (zie softlink), 

De syntaxis van AutoHotKey is net weer 
even anders dan de syntaxis van Basic. 
Beide scripttalen bieden een vergelijk- 
bare functieomvang en steunen op am- 
bitleuze community's van ontwikkelaars, 
die hun eigen scriptoplossing met verve 
verdedigen. 


inclusief het regelnummer op de console 
weergeeft. Met Alt+Shift+D kun je alle de- 
bugregeis in een klap uitcommentarieren, 
me Ctrl+Alt+D activeert je ze daarna weer. 

Ook de kleine functie debugO is nuttig. 
Die staat aan het eind van ons script en 
geeft de uitvoer via DLLCaUOook nog eens 
door aan de kern elf unctie OutputDebugString, 
Met de tool debugview van Sysinternals 
(zie softlink) kun je dergelijke meldingen 
handig in de gaten houden - ook als het 
programma later butten de ontwikkelom- 
geving op een andere pc draait 

Scriptgeluk 

Ons voor bee Idp reject laat slechts een frae- 
tie van de mogelijkheden zien die Autolt 
te bieden heeft De scripttaal is naar alle 
kanten toe open: COM-objecten die bij- 
voorbeeld een verbinding mogelijk maken 
naar prog ram ma's zoais Office en iTunes, 
kunnen net zo makkelijk vanuit je eigen 
scripts worden aangesproken als de Win¬ 
dows- beheerinterface WMI of functies van 
de Windows-API. 

In de Engelstalige Autolt-forums staan 
ontelbare creatieve todevoorbeelden. 1e- 
mand heeft zelfs al eens een keer een Web¬ 
server met Autolt geimplementeerd [4]. 

Literatuur 

[IlKarsten Violka, Torsten Wittrock, Noud van 
Kruysbergen, Self-made Service Pack, Win¬ 
dows updaten zonder internetverbindmg, c't 
1-2/2007, p.134 

[2] Johannes Endres, Grept en gij zult vinden. 
Slim zoeken met reguliere expresses, c't 
10/04, p.154 

[3] Regex Evaluator, http://utilftymilLcom/utility/ 
Re gex_ Evaluator 

[4] Webserver als Autolt-scrlpt, www.autoltscript. 
com/foru m/i ndex. p h p? s h owto pi c=68851 

^Softfink0809Q92 


c't 2008, Nt 9 


97 









































HOSTWAY 

Even niet aan gedacht ? 


Registreer de domeinnaam voor jezelf of voor 
je onderneming, want met een domeinnaam 
kun je makkelijk op het internet worden 
gevonden en bepaal je zelf de emailadressen. 

Bedenk een (nieuwe) domeinnaam en registreer 
hem gewoon via www.hostway.nl 
Registratie duurt slechts 10 minuten. 


Een paar voorbeelden 

Domeinnaam 

www.HD-G4-JT.nl 

www.karindevries.com 

www.06-3431911.nl 

www.verdiplein88.be 


Emailadres 

mijnauto@HD-04-JT.nl 

mail@karindevries.com 

mobiel@06-3431911.nl 

bestuur@verdiplein88.be 



www.hostway.nl 


'-> 

Zomer aanbieding ! 

Een .nl domeinnaam 
10 jaar voor slechts € 49,50 

(hele voordetige prijs) 


BEL GRATIS: 0800-1770 


DOMEINNAAM - 

1 JAAR 
per jaar 

2 JAAR 
per jaar 

5 JAAR 
per jaar 

10 JAAR 
perjaar 

.NL 

€ 15.00 

€12.50 

€ 11.00 

€4.95 

.BE 

€ 15.00 

€12.50 

€11,00 

€ 9.90 

.DE 

€15.00 

€ 12.50 

€11,00 

€9.90 

COM 

€ 15.00 

€ 12.50 

€11,00 

€9.90 

.NET 

€ 15,00 

€12.50 

€11.00 

€9.90 

.ORG 

€ 15.00 

€ 12.50 

€11.00 

€9,90 

.BIZ 

€ 15.00 

€12.50 

€11.00 

€9,90 

.INFO 

€ 15.00 

€ 12.50 

€11.00 

€9.90 

.EU 

€ 15.00 

€ 12.50 

€11.00 

€9,90 

.MOBI 

€27.50 

€25.00 

€ 20.00 

€ 15.00 

' Voor meer informatie: www.hostway.nl/prices 
Prijzen zijn excl. BTW 


Heb je vragen ? 

Email naar support@hostway.nl 
of bel ons gratis: 0800-1770 

www.hostway.nl 

Lees je deze advertentie in 
Belgie ga dan naar 
www.hostway.be 
of bel gratis: 0800-17 700 


HOSTWAY kies je niet toevallig. 


www.hostway.be 


Domeinnaamregistratie en webhosting al sinds 1996 

Schipholweg 275 • 1171 PK Badhoevedorp * T: 0800-1770 • F: (+31) 020-3161455 • E: support@hostway.nl 

do^einita^nSslratie * email hosting • web bosliog, -^ e-eomirteree vdedieated seweife 



















Je eigen -nl domeinnaam 
1 jaar voor maar 15 euro* ! 

en binnen 10 minuten geregistreerd via www.hostway.nl 


Wacht niet langer! 



hostway 



hostway 


tn 

uu 

DC 

1 

LLF 

LL 

Q 

DC 




I e 


EMAIL PLANNEN 


Q 

to 


I 

DC 

LU 

EL 

DC 


o: 


c 

o 


Met een domeinnaam en hostingplan van Hostway zet 
je snel je website op Met Internet. Meld je vandaag aan 
via www.hostway.nl dan krijg je direct je login-gegevens. 
Bel gratis 0800-1770 of email naar support@hostway.nl 

De voordefen van Hostway: 

• Geen contractuele verplichtingen. 

• Doorverwijzing naar webruimte elders mogelijk. 

• Je website gehost in Hostway’s eigen datacenter. 

• Windows® en Linux hosting, dageiijkse back-up. 

• Uitgebreide spam- en virusfilters voor je email. 


Cl 

O 

CL 


CO 

DC 


4 

CO 

UJ 

<h 

cc 

> 


LU 

X 


o 

_J 

o 

pc 

I— 

z 

o 

'.J 

i 

co 




o 


CO 

< 

1 


00 

in 

ac 

o 


QC 

Q 

CD 

CO 


e 

cl 

□c 

o 

CO 


y: 

QC 


y: 

< 

Q£ 


£ 


z 

CD 


8 


CL 

P 

CL 

Q 


O 

O 


CO 


QC 

O 
CL 
CL 
CQ 
CO 
—I 
< 

LU 


CO 

CO 

< 


Cl 

zp 

s 


< 

o 


Q_ 

CO 


DC 

CL 


e> 

“i 

< 


EMAIL 

STARTER PLAN 

nvt 

nvt 

5 

Ja 

Ja 

nvt 

Ja 

nvt 

nvt 

nvt 

nvt 

Nee 

Ja 

Ja 

Nee 

€ 29.95 p.jaar 

EMAIL 

PLUS PLAN 

nvt 

nvt 

TO 

Ja 

Ja 

nvt 

Ja 

nvt 

nvt 

nvt 

nvt 

Nee 

Ja 

Ja 

Nee 

€505 pjaar 

HOSTING PLANNEN 

LINUX 

STARTER 

150 Mb 

3Gb 

25 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

0 

Nee 

PHP 

Ja 

Nee 

Ja 

Ja 

Nee 

€ 4.95 

€10.00 

LINUX 

SILVER 

300Mb 

5Gb 

50 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

0 

Ja 

PHP 

Ja 

Nee 

Ja 

Ja 

Ja 

€ 8.95 

€ 10.00 

LINUX 

GOLD 

600Mb 

10Gb 

150 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

1 

Ja 

PHP 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

€ 13 95 

€ 10.00 

LINUX 

GOLD PLUS 

900Mb 

20 Gb 

200 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

3 

Ja 

PHP 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

€ 19.95 

€10.00 

LINUX 

PLATINUM 

1500 Mb 

30 Gb 

300 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

5 

Ja 

PHP 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

€ 29.95 

€ 10.00 


WINDOWS2003 

STARTER 

150 Mb 

3Gb 

25 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

0 

Nee 

Nee 

Ja 

Nee 

Ja 

Ja 

Nee 

€ 6.95 

€10.00 

WINDOWS2003 

SILVER 

300Mb 

5Gb 

50 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

0 

Ja 

ASP/PH P 

Ja 

Nee 

Ja 

Ja 

Ja 

€ 12,95 

€10.00 

WINDOWS2003 

GOLD 

600 Mb 

10Gb 

150 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

1 

Ja 

ASP/PH P 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

€18,95 

€10.00 

WINDOWS20G3 GOLD PLUS 

900Mb 

20 Gb 

200 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

2 

Ja 

ASP/PH P 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

€24.95 

€10,00 

WIN DOWS2003 

PLATINUM 

1500 Mb 

30 Gb 

300 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

2 

Ja 

AS P/PH P 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

Ja 

€49.95 

€10.00 

Afg. leveringsvoorwaarden zijn van toepassing * 

excl. btw en wijzigingen voorbehouden, 









Refnr: HW-2008G721 



Domeinnaamregistratie en Webhosting 


Bel gratis 0800-1770 voor meer informatie 


HOSTWAY 

THE H 0 .5 r I N G; 0. O M f- A N Y 








































Knowhow | Webdesign met XSLT 


Andreas Heese 


Verborgen talent 


Dynamische websites met XSLT 


Met XSLT kun je een XML-bestand omzetten in iets anders 
Bijvoorbeeld in HTML. In aHe moderne browsers gaat 
dat snel en betrouwbaar. Met enkele regels broncode en 
zonder de Webserver teveel te betasten kunnen vorm en 
inhoud van elkaar worden gescheiden, Op die manier kun 
je XML op ontelbaar veel manleren gebruiken* 


B ij een dynamische website 
denk je al snel aan server- 
side programmeertalen ah 
PHP en ASP of JavaScript-code 
die in de browser wordt uitge- 
voerd. Maar daartussen zit n6g 
een alternatief; XML Jn de brow¬ 
ser wordt dat omgezet in XHTML 
Hierbij wordt geen scripttaal ge- 
brurkt, maar de XML-tech nologie 
XSLT (extensible Stylesheet Lan¬ 
guage Transformation). 

Ook at heb je nog nooit van 
XSLT gehoord, de kans is groot 
dat je er (onbewust) toch al eens 
mee te maken hebt gehad: alle 
moderne browsers kunnen er 
nametijk a I een tijdje mee over- 
weg en dat ook nog eens snel: 
in slechts een fractie van een 
seconde maakt de browser van 
het XSLT-sjabloon en de XML- 
gegevens een gewone XHTML- 
pagina. 

Met deze technlek worden de 
voordeien van server- en client- 
side programmeren met elkaar 
gecombineerd. Bij JavaScript en 
Flash zijn XSL- transforma ties met 
uit te schakefen en ook niet echt 
veilig, De server hoeft slechts 
statische documenten te leve- 
ren. De paglna's werken ook als 
ze in het I oka fe bestandssysteem 


worden opgeroepen. Daarnaast 
zijn XML- en XHTML-code onder- 
ting te mengen. 

Het toepassingsgebied va- 
rieert van het weergeven van 
databasegegevens tot complete 
navigatiemenu’s. Veel XSLT-toe- 
passingen zijn compact te hou- 
den, terwijl veel JavaScript-appll- 
caties meer code nodig hebben, 

Hallo XML-wereld 

Een eenvoudig voorbeeld ziet er 
als voIgt uit: 

<?xml version="1.0" encoding=' t UTF8 , '?> 
<data> 

Ha Lb wereld! 

</data> 

Na de verplichte XML-header 
met informatie over de tekem 
set voIgt een zelfgedefinieerd 
<data>-element. Met XML kun je 
immers zelf je gegevens orde- 
nen en op welke manier maakt 
niet uit. Als je deze code in een 
bestand zet en dat in de browser 
opent krijg je de geformatteer- 
de XML-code te zien (Internet 
Explorer, Firefox) of aileen Hallo 
wereld!' (Opera, Safari). Om daar 
een echte website van te maken. 


heb je een XSLT-sjabloon nodig: 

<?xml version= n l.0" encoding="UTF8 N ?> 
osbtyieste version="l >(TxmLns:xsl= 
"http^/www.w3,org/1999/){SL/Transform"> 
<xsl:tempLate match=T> 

<html> 

<head> 

<t itle > Voorbee Ld </titie > 

</head> 

<body> 

<hlxxs L:va lue-of se Lect= 111 ,"/> 
</h1> 

</body> 

</html> 

</xsl Temp Late > 

</xsl styles heet> 

In dit kleine bestand staan de 
XSLT- en de XHTML-elementen 
door elkaar. Om ze uit elkaar te 
houden, kent de tweede regel 
aan XSLT de namespace 'xsl' toe. 
Nu kunnen alle XSLT-tags wor¬ 
den herkend aan de prefix xsl:. 

Door het element <xsL:temptate> 
is een template gedefinieerd. 
Net match-attribuut geeft aan 
welke elementen uit de gege¬ 
vens door de template moeten 
worden verwerkt. Die gegevens 
bepalen vervofgens of en wan- 
neer deze template wordt toe- 
gepast. De schuine Streep heeft 


betrekking op het rootelement 
<data> in het XML-bestand. Hier 
had in prindpe ook match^’data" 
kunnen staan. 

Dan komt er een tweede XML- 
techniek bij. Met XPath kun je bij 
iedere willekeurige plek in een 
XML-document komen. XPath 
wordt dan ook gebruikt in het 
seled-attribuut van <jcsL:value-of>. 
De punt betekent de huidlge 
'node' in de hierarchy van de 
XML-elementen en is in dit geval 
dus weer het <data>-element 
met diens inhoud. 

De XML-code in iedere tem¬ 
plate moet lokaal en zuiver zijn. 
Hierdoor mag een element niet 
in de ene template nog geopend 
zijn, terwijl die in een andere 
template wordt gesloten. 

Nu moeten de gegevens en 
de template nog aan elkaar wor¬ 
den gekoppeld. Voeg hlervoor 
in het XML-bestand direct na de 
XML-header eerst de volgende 
regel toe: 

< ?xm l-styLesh eet type-''text/xsL H href= 
"haLLowereld.xsl 1 ' ?> 

Als je het XML-bestand in de 
browser opent, wordt de Lnge- 
bouwde XSLT-processor gestart. 


100 


t r t 2008, Nr. 9 





Knowhow | Webdestgn met XSLT 



Die geeft de inhoud van de tem¬ 
plate door aan de weergave- 
engine, maar vult eerst het value¬ 
d-element met de inhoud van 
<data>. 

Mengelmoes 

De template hoeft met alleen 
met kale tekst gevuld te worden* 
Je kunt er alle mogelijkheden 
van XHTML gebruiken; de par¬ 
ser heeft daar geen problemen 
mee: 


<?xml version—'lO 11 encod i ng—" UTF-S' 1 7 > 
<?xml-stylesheet type^’text/xsl' 1 href= 
"hallowereLdxsl" ?> 

<data> 

<P> 

Hallo Wereld! 

<img src="aarde.png" alt—'"Moeder 
Aarde7> 

</p> 

</data> 

Om ervoor te zorgen dat het 
voorbeeld ook werkt moet je de 
template een beetje aanpassen* 
In plaats van chlxxsljvalue-of se- 
led=7Yx/h1> moet je cxsLtopy-of 
sdect=" ."/> gebruiken. Hiermee won 
den de XHTML-elementen in de 
tekst een op een mee gekopieerd. 


1 <lx mL version- 11 ! .0" encoding^"UTF-B"?> 

2 <Ksl;stylesheet version= JI 1. Q lr 

Km ins: JtsU J 'http: / /www. u5.org/ 1999/XSUTransf urn"> 

3 < xs L: tempi ate match='7 ir > 
k <ht»L> 

5 <head> 

6 <title>Navigatfe met XBL</titLe> 

7 < Li nit re L= ,f stylesheet' 1 h ref= H stT jl,css7> 

8 </head> 

9 <hody> 

ID <div ld=''menus "> 

11 <x$L: apply-teiplates selGet-"document t ‘lentis. xml r )/aenus/1hena"/> 

12 <7div> 

13 <div id = lr inti[}ud"> 

K <xsl:copy-of selecE='7+£1U[nameU = l data 1 ]/+"/> 

15 <7div> 

16 <fb ody> 

17 </h tml> 

IB 

19 <xslitemplate Batcb="thema ll > 

20 <p c L a s s="t h e»s"> 

21 <a hr e f=" Oh re f >" ><x s l: va lue-of seLect= lr p)te?ct l V><7a> 

22 <xsl:appLy-temptates seLect="* l 7> 

23 </p> 

Ik </xsL;template> 

25 </xsL:stylesheei> 


Dit XSIT-bestand maakt van twee eenvoudige XML-bronnen een 
kekke website inclusief navigat remenu. 


XML-menu 

Menu’s zijn in het algemeen - 
net als XML - hierarchisch opge- 
bouwd. Het ligt dan ook voor de 
hand dat daar XML bij te gebrui- 
ken is: 

<?xml version—encoding='’UTF-8’7> 
<menu> 

<thema href- F xmL.xmr text="XML"> 
ctbema href="xhtmLxml" 

text='XHIML7> 

<thema href=’'xsLxmr text="X5L"> 
cthema href="xslt,xmr 

text="X5LT'V> 
cthema href="xpath-xmL" 

text-"X Path 7> 

</thema> 

</thema> 

<7menu> 

leder <thema>-element staat voor 
een menu-item en een link (href) 
en een tekst (text). 

Zo’n menu zal op zichzelf niet 
in de browser verschijnen, maar 
onderdeel van meerdere pagi¬ 
nal vormen die via XSL worden 
weergegeven. Bij pure XML-be- 
standen kun je bestanden echter 
op geen enkeie manier importe- 
ren of koppelen; in XSLT kan dat 
weL Zo’n structuur kun je in een 
DTD (DocumentType Definition) 
als entiteit definieren (bijvoor¬ 
beeld &menu) en in Seder XML- 
bestand infoouwen, maar dat is 
wel een rotklus, 

Het is veel eiegarrter om 
het XML-menu in de style- 
sheet te integreren, wat kan 
met het XSL-commando 
docu ment[" bestandsnaa m ,f ). 

In de listing rechtsboven be- 
staat de HTML-body nu uit twee 
<div>-de!en: een voor het menu 
en een voor de pagina-inhoud, 
Het deel van de inhoud komt 
overeen met het vorige voor¬ 
beeld, maar nu is de voorwaar- 
de voor het te kopieren element 
wat spedfieker. De XPath-syn- 
taxis in regel 14 haalt het child- 
element (/*) uit het element 
’data' ([name]="data'), wat op zich 
weer het eerste child HI]) van 
het root-element (/) is. In tegem 
stelling tot de meeste gang- 
bare programmeertalen begint 
XPath ook echt bij 1 te teflen en 
niet bij 0. Als de XSL-stylesheet 
voor het menubestand wordt 
opgeroepen, blijft het inhouds- 
deel leeg* 

Met <xsl:apply-t m platesselect= 
'document ,J7> (regel 1) wordt 
het menubestand toegevoegd - 


of beter gezegd alle <thema>-ele- 
menten van het hoogste niveau 
- en wordt de inhoud van de 
tweede template van de styles¬ 
heet uitgevoerd. 

Door het attribuut 
match^'thema" (regel 19) haalt 
deze template ieder menu-item 
op. Dat werkt echter alleen als 
je dat met <xsl:appLytemptales se- 
Lect-"*7> (regel 22) ook voor 
alle lagerliggende menu-items 
doet Met een CSS-opdracht als 
.thema [padding-left: 20px;} in stijl.css 
springen de submenu’s ook wat 
in. Ook andere weergavedetails 
worden in dit CSS-bestand op- 
geslagen. 

De opdracht <xsl:value-of se- 
lect—> zet de inhoud van 
het text-attribuut van de cthema >- 
elementen in het uiteindeiijke 
document. Zo zou dat eigenlijk 
ook met het href-attribuut moe- 
ten gaan, maar de schrijfwijze <a 
h ref=" < xsl :va l u e-of se Lect=" §h ref:" >' > 


is heJaas niet toegestaan -tags 
mogen namelijk geen tags be- 
vatten. 

Voor zu Ike complexere geval- 
len heeft XSLT een constructie 
die met de volgende syntaxis 
andere elementen kan maken: 

<xslelement name="a N > 

< xsl [attribute name="href , > 
<xsl:vaLue-of seiect="@href7> 
</x5i:attrihLite> 

<xsl:vaLue-of select= M #text'7> 
</xsL:eLement> 

Het <a>-element be vat de tekst 
van de link en het href-attribuut. 
De laatste bevat op zijn beurt 
weer de feitelijke url. 

Het kan echter ook wat mak- 
keiijker met de hter gebruikte 
schrijfwijze <a href='’f@hrefT>. Der- 
gelijke 'Attribute Value Templates’ 
tussen accolades zijn toegestaan 
in alle elementen die niet bij de 
XSL-opdrachten horen. 


1 <*shvariable name="'bestandsnaam" seLect=7cfat3/abestandsnaam l 7> 
l <xsL:te*pLate tthema"> 

I <xsl:choose> 

i <xsL:uhert test="de 5 cendant:Mheialflhref = SbestandsnaainJ'^ 

5 ciass-"thema"> 

6 <a hr-ef"’ l i3href}“><xsL:value-of seLect= 1l E i teKt'7x/a> 

7 <K5LlappLy-tempLates seLect="*'V> 

3 </div> 

9 </xsl:when> 

ID <isl:uhen test="Shref = Sbestandsnaan 1 ^ 

II <div class""tbema-actueeL l> > 

12 <b><xsHvalue-of select="5)tejct'7></b> 

13 <xsL:appLy-tempLates se 

H <7div> 

15 </xs L: 

16 cxslidtbennse> 

17 <div ctass ="thema"> 

13 <a hr« J f= n {afiref} ri ><xsL:value-of seLect^''StBxt J 7></a> 

19 </div> 

20 </ks Lidtherui&e> 

21 <7xsL:ehoose> 

22 < 7 xsL:tempLate> 


XSLT ondersteunt variabelen en voorwaarden, waarmee het zich 
programineertaai mag noemem 


c’t 2008, Nr. 9 


101 



Knowhow | Webdesign met XSLT 


IjjfB XML famllle - Window* Interne* Explorer 


I - ^^WL0B09^»wbrtE^t.wd 


Ik 4r ^Dem-fsmie 


*' *r X 

fa * © 


05® 



De XML-familie 


U bent haer SGML XML XSL XSLT 


SGML 

XML 

X£L 

XSLT 

X5L-H3 

XP>Lh 


XSLT 

De Extensible Styfcsheet Language TraiisfcrttiatUms (XSLT) dienl voor bet cmzctten 
vim «n vvflfekennEie XML - stramair in wo ^iflekeurige andere XML- (rf 
tekststnicfuur, 


Him 


J Dfiie cpfnpu tm 


\m% * 


Slechts een kleine 
60 regels XSLT zijrr 
genoeg om van 
twee eenvoudig 
gestruetureerde 
XML-documenten 
een aardige website 
te maken, inclusief 
gelaagd menu en 
breadcrumbs. 


Dynamiek 

Net menu is nu op alle pagina's 
hetzelfde. Dat betekent dat de 
pagina waar je op zit ook nog in 
het menu als klikbare link wordt 
weergegeven. Als een pagina 
wordt weergegeven, wit je dat 
de entry ervan op dat moment in 
het menu is gehighlight, zodat je 
die ook niet meer kunt aanklik- 
ken. Submenu's moeten alleen 
verschijnen als die bij de actuele 
pagina horen. 

Daar heb je een if-else-con- 
structie voor nodig. In XSLT 
heten deze elementen <when 
t«t= N ... H > en <otherwise>. Boven- 
dien worden ze in een <cftoose>- 
element ingekapseld. 

De template moet dan wel 
de bestandsnaam weten van 
het originele XML-bestand dat 
voor de aanroep zorgt Er be- 
staat geen elegante man ter om 
dat te doen: het makkelijkst gaat 
het door de naam in alle XML- 
bestanden toe te voegen: 

<data hestandsndam= rl sgmLxmr'> 

In het XSL-bestand lees je die 
naam met cxsbvariable in een 
variabele in (zie listing onderaan 
op de vorige pagina). 

De thema-template onder- 
scheidt drie gevailen. Ten eerste 
kan het uit te voeren menu-item 
in de navigatiestructuur boven 
de huidige pagina Nggen, Het 
kan ook op hetzelfde niveau lig- 
gen. Bij het laatste geval doet 
zich geen van betde situaties 
voor, bijVGorbeeld als die onder 
de pagina of in een ander menu 
staat. 

In de eerste situatie (het 
menu-item bevindt zich op een 
hoger niveau) zal XSLT in het 
<href>-attribuut van het betref- 
fende <thema> de waarde van 


de variabele bestandsnaam vinden. 
Vervolgens achterhaalt descendant 
alle nakomelingen. In dit geval 
rendert het eerste <when>-blok 
een link en wordt er met <apply- 
templates^ voor gezorgd dat ook 
de child-elementen van het te 
verwerken <thema> de template 
doorlopen. 

Als het bij <thema> om de 
actuele pagina gaat, geldt het 
tweed e <when>-blok. Het thema 
wordt vetgedrukt en krijgt geen 
link. Ook in dit geval geeft XSLT 
dat aan alle nakomelingen door, 
als die er tenminste zijn. 

In alle andere gevailen kom je 
bij <otherwise> uit waar dan een 
link wordt getoond. Doordat 
<apply-templates> ontbreekt, stopt 
het daar ook mee. De browser 
laat eventuele nakomelingen 
niet zien, 

U bevindt zich hier 

Veel websites gebruiken zoge- 
naamde breadcrumbs om je 
te laten zien waar je je predes 
in de hierarchie van de websi¬ 
tes bent. De links staan daar bij 
eenvoudig achter elkaar en 
niet genest zoals bij een menu. 
Het is dan ook niet nodig om 
een template herhaaldelijk op 
te roepen, want met XPath- 
opdrachten kunnen meerdere 
element-nodes tegelijk worden 
geselecteerd. Zo kun je de voL 
gende code in de content-tem¬ 
plate inbouwen: 

cdiv id="breadcrumb 1 ^ 

U bevindt zich hier; 

<xsL:for-each select^ "document 

f , memi.xmi')//thema[@href - 
$besta ndsnaamj/a ncestor: :thema 11 > 
<a href- n |@bref} ,, xxsl:value-of 

seLect= 1, @text , 7x/a> : 

c/xslTor-each> 


<xsl:value-of seLect= 1, document( , menu. 
Kml)//thema[@href = $ 
bestandsnaam]/@text7> 

</div> 

De opdracht documentCmenu. 
xm l p )//thema [@h ref - $bestandsnaam]/ 
ancestoc:thema selecteert de bovenltg- 
gende nlveaus van het actuele me¬ 
nu-item. Het eerste deel van de op¬ 
dracht zoekt het <thema>-element 
dat bij de pagina hoort, waarbij de 
dubbele schuine Streep {//} alle su- 
belementen opde verschillende nh 
veaus doorzoekt. Met /ancrctorlhema 
krijg je alle bovenItggende elemen¬ 
ten van het type cthemax Een <for- 
each> XSL-loop geeft voor elk van 
deze elementen de bijbehorende 
link. Het gaat dus op dezetfde ma- 
nierals bij her menu. 

Uitbreidingen 

Het menu wordt overzlchteiijker 
als de submenu's lets Inspringen 
en de lettergrootte wat varieert. 
Om dat te doen moet je in het 
begin van de thema-template 
een variabele definieren en met 
when/otherwise de verschillende 
waarden meegeven: 


cxsLvanable n a me=" Lettergrootte" > 
<xslxhoose> 

<xsL:when test=“ , count{ancestor: 4t )= 
T 1 >l4pt</xsl;when> 
<itsl:wh e n test=" count{a ncestor::*)= 
2 M >I 2pt</xsl:when> 
<xsl:when test=”count[ancestor::*)- 
3 rJ >10pt</xsl:when> 
<xsi:otherwise>8pt</xsl:otherwise> 
</xsl;choose> 

<M:variable> 

De functie count() telt hoeveel 
bovenliggende nlveaus een 
menu-element heeft. Het resul- 
taat wordt door <choose> aan de 
variabele Lettergrootte toegekend. 
Die waarde Is achteraf trouwens 
niet meer te wijzigen, ook al is dit 
in XSL een <variable>. In werketijk- 
heid betreft het dus eigenlljk een 
constants 

Om deze waarde uit te lezen, 
maak je weer gebrulk van acco¬ 
lades. De CSS-regel style-'Tont-size: 
{Slettergrootte}" zet de fontgrootle 
in het menu. Op die manier kun 
je ook tlass-attributen toekennen 
en de lay-out aan een extern CS5- 
bestand overlaten. 

Je hoeft hier niet per se al- 
lerlef XSLT-kunstgrepen toe te 
passen; met CSS kun je het ook 
doen vanwege de gelaagde 
structuur - bijvoorbeeld door 
met font-size: 85% de fontgrootte 
van iedere laag weer kleiner te 
maken, 

Het is ook mogelijk om Java¬ 
Script te gebruiken in de tem¬ 
plates die dan in het uiteindelijke 
XHTML-bestand worden uitge- 
voerd. Het "Hallo wereld'-voor- 
beeld van her begin kan ook met 
JavaScript worden uitgegeven. 
Het integreren van JavaScript is 
net zomin een probleem als bij 
CSS: 

cstript type= 'text/javascript "> 
alertf<xsl:value-of seLect=7/>"); 
</script> 


1 verston=''1.0 lr encodirvg= l, UTF-8"?> 

l )ciiitrts= M http;//vuy.v3. 

3 <titU>H:alU vereld</MtLe> 

4 <updaUd>2CI08-[}M5ri1:04:3QI</ujjdated> 

5 <author> 

6 <name>Andreas He&se</naie> 

I <!authors 

G <id>0JRL van de websitel</id> 

9 <en t ry> 

ID <titLG>HalLa f atoiaire vereLd!</title> 

II <id>[URL van 

12 <updated>Z(HIB-07-15T11:04iiDZ</updat«d> 

13 <5 unary type=^htHiL M siii I ns: * h tin Lh t tp: //mu-h , M3.org/1999/vhtil"> 

14 <xhtai:p> 

15 Hallo <xtrtal:b>bl4uiie planeet</xhtmkb>! 

16 <xhtRl:iig s^:= l, aa^de.pn^ ,l alt =I, 8oeder A a r d -e" /> 

17 </Khtil:p 

18 </sy«ary> 

19 </«ntry> 

20 </feed> 

Atom newsfeeds heb je met XSLT snel in een website omgezet. 


102 


c f t 2008, Nr. 9 
















Knowhow | Webdesign met XSLT 


# to 

■ r £m 



. -.i- ij 

T iK : dr cViDr Indba 1 


Re \M1 -fjvribiJfc 
maaiiiiiE-.sajL.jaiL ai m 


XSLT 

D; spIs sii'tc Lwi^agf IfMgpwvMifiiH <±«jr viwr Iw tmurnm vfc «a 

i^fldcfurisie XML-struosiur is cen ^Jfkniruc anise XJfl,- oi' tdEJHintiniir 


SGfcfl. 

XML 




HTM L 


Fi refox heeft geen problemen 
met XSLT - aJ kart de populaire 
webdesign-uitbreiding 
Firebug er helemaal niets 
mee. In de Developer Toolbar 
van Internet Explorer zijn de 
samengestelde documenten 
wel te bekijken. 



De XSL-transformatie is dan 
compleet voordat de Java Script- 
interpreter aan zijn werk begint. 

Bestandsformaten 

Het leuke aan het werk met XML 
is dat je makkelijk toegang kunt 
krijgen tot allerlei mogelijke be¬ 
standsformaten. Zo kan XSLT met 
(of zonder) hulp van microforma- 
ten gegevens van een XHTML-pa- 
gina extraheren, logbestanden of 
andere data verzamei ingen in XML 
doorzoeken of newsfeeds in R5S 
en Atom a Is website weergeven. 
Ons voorbeeld kan er als Atom- 
newsfeed dan ongeveer uitzien 
zoals de listing op de vorige pa¬ 
ging 

Het btok <summary> heeft de na¬ 
mespace xhtmL gekregen en vormt 
samen met de <title>, een eendui- 
dige <id> en updatedatum <up- 
dated> het item centryx Een <feed> 
be vat meestal meerdere items 
en heeft zelf ook een <title>, <id>, 
<updated> en meestal ook nog een 
<authorx 

Om zo'n bestand met XSLT te 
kunnen verwerken, moet er eerst 
een stylesheet worden opgeroe- 
pea Dat zou je in de tweede regel 
kunnen toevoegen, maar wellicht 
wordt dat bestand door een ande¬ 
re applicatie gegenereerd. Je kunt 
dan beter een ander XML-bestand 
starten die stylesheet op kan laten 
roepen en het Atom-bestand via 
documentQ kan verwerken. 

Dan zijn nog niet alle proble¬ 
men opgelost. De opdracht 

<xsl:value-of select- 

1 'd ocu mentCatom .xm V ) /feed/title7 > 

zou de tekst ’Hallo wereld' moe~ 
ten opleveren. Doordat de na¬ 
mespaces door elkaar worden 


. . ... . . , ...: > 

op 



1 <?xinL version-'I.D" encoding="UTF-8 11 ?> 

I <3CsI;$tyLesheet versidn="1.0" 

Kilns :xsl=" http://wuH.ij3.Qrg/19997KR/Trafis1ornr 
xiLns:atgm="http://Kku.w3.org/20U5/Atoi" 
xilns: xhtml-"http ://hhh. w3.org/ 1999/xh tail 11 > 

3 sL^template huIi? m / u > 

4 <h tmi> 

5 <head> 

6 <t 11L exxs L : va I ue**o fsclect= 

"docuientC/data/Sistart)//atom: feed/atom:tltie"/></title> 

7 </head* 

B <body> 

9 <xsL:apply-teitipLates s*Lect= 

“docuient (/data/Bstiirt)//s tom: f«d/*'7> 

10 </hody> 

It </ht m L> 

12 </x sl:t e«ptate> 

13 <xslReapLate iateh="3tciiTi;ti tU"> 

14 <h4><xsL:value-of 5eLect-"tent(}'7></h4> 

15 </x sI:t e«p1 at e> 

16 <xsl:teapiaU iatch""atoin:iiitry"> 

17 <xsL:appLy-teaplat.*5 select-"*" /> 

IS </xsi 'template? 1 

19 <ksI r tempi a t ^ matct*='"atDm:suamary[atype = , text i ] l '> 

20 <xsl rvalue-of select= N .'7> 

21 </*gl : temp Ute> 

22 <xsl:templat# mateh- ,l atoin:sLns#ary[ltyp&= l Kht[iiL , ] |, > 

23 <K5L:spply~templates seUct= |, * l 7> 

24 </xslRempLate> 

25 <xsi:template match="xhtmi:* n > 

26 <Ksl:eleaent nane="UQcal“naie()}"> 

27 <!tshtor-each select="a*"> 

II <xsl:attribute name="UocflL-naie()}"> 

29 <xsl : valus-of select= ,r - ,l /> 

30 </xsl:attribute> 

31 </ xsl :f o-r-each> 

32 <Ksl:apply-teaplates/> 

33 </KsheLeient> 

34 </xsl:tenipLate> 

35 <ksL: template match- 11 *"/? 

36 </xsL:stylesheel> 


Bij grotere transform a ties kun je ieder element dat getoond moet 
worden, beter een eigen template geven. 


gebrulkt, gaat het echter mis, 
Efementen in een andere name- 
space moeten met de bijbe- 
horende prefix worden aan- 
gesproken. Atom heeft echter 
geen prefixen, maar gebruikt de 
standaard namespace van XML- 
bestanden. Deze prefix-loze 
namespace wordt door XSLT a I 
gebruikt voor de XHTML-ele- 
menten die in de stylesheet zijn 
geintegreerd. 

Een mogelijke oplossing komt 
van de XPath-functie Local--name() 
die de elementnaam oplevert. 
Het complete pad komt er dan 
als voIgt uit te zien: 

dotu ment (atom .xml 5 )/* [local- 
na m e 0='feed! i* [local -na me()='till e' 1 

Dat kan ook eleganter door in het 
XSL^bestand aan de Atom-ele- 
menten een prefix toe te kennen 
met het attribuut xmIn5:atom=http:// 
www.w3.org/2005/Atom. Bij het 
parsen van het Atom-bestand 
maakt dat geen verschil. Het 
voordeel is dat je de XPath dan 
wel compacter kunt schrijven; 

docu ment( 'atom.xm L' )/atom:feed/atom :titLe 

De prefix uit de namespace-de- 
finitie geldt dan alleen voor het 
XSL-bestand. Dit bestand bevat 
zelf geen Atom-elementen. 

Kwestie van stijl 

Bij grotere projecten is het be- 
langrijk om de templates zinvol 
te structureren. Je moet niet de 
neiging krijgen om zoveel moge- 
lijk in een template te stoppen. 
In de praktijk is het handiger om 
voor ieder element dat getoond 
moet worden een kleine templa¬ 
te te maken: 

<xsl:tem pi ate match= 1r elem entn a a m "> 
<xsi:value-of select=".7> 

</xsl:tem plate > 

Hiermee worden identieke ele- 
menten gegarandeerd op de- 
zetfde wijze weergegeven. Het 
kan dan natuurlijk wel eens ge- 
beuren dat niet-benodigde ele- 
menten gewoon vergeten wor¬ 
den. Om die reden is het handig 
om aan het eind nog een lege 
vergaarbak te maken voor alle 
niet-gebruikte items: 

<xsL:tempLate match= n *7> 

Anders worden de resterende 
elementen op de standaard ma¬ 
nner verwerkt - de browser geeft 


c't 200 S h Nr. 9 


103 



























Knowhow | Webdesign met XSLT 


in dat geval de tekstinhoud ween 

Bij het menu-voorbeeld 
hebben we al gezien dat je 
met < xslia p p Ly-te m p Lates seiect- 
"elementnaam'7> de uitvoer start 
door de bijbehorende templates 
toete passen. 

Bij het verwerken van 
het Atom-bestand zorgt het 
<summary>-element voor proble- 
men. Dit element kan (zoals in het 
voorbeeld op pJ02) XHTML be- 
vatten, maar ook kale teksL Het is 
niet zo moeilijk om die van elkaar 
te onderscheiden - je hebt a I l ee n 
twee verschillende templates 
voor atomisummary^ype^text'] en 
atom:symmary[@type=xhtmL'l nodig. 
Als je dan tocb probeert de 
XHTML-eiementen met <xst:copy- 
of seiect> te klonen - zoals in het 
menu-voorbeeld - begint de 
browser te steigeren, omdat die 
names pace-prefixes van Atom 
niet begrijpt. 

Deze prefixes moet je dus 
kwijt zien te raken. De template 
<xsl:template match=’xhtmL:*'> (regel 
25) houdt alle XHTML-eiementen 
van de feed tegen. Deze template 
maakt met odietement name^ltocal- 
name(}}"> zijn eigen elementen 
aan. De functie locahumeO die we 
al eerdertegenkwamen, levert de 
naam zonder de prefix op. 

Het XML-bestand voor het uit- 
lezen van de feeds is aangenaam 
klein: 

<?xml version= H 1.0" encoding= 1, UTF-8"?> 
<?xmL-stylesheet type="text/xsr 

href= M atom-xsr ?> 
cdata sta rt="atom,xmL7> 

Het XSL-bestand dat daarbij 
wordt aangeroepen om de 
Atom-feeds uit te lezen die in dit 
geval op dezelfde server staan, 
zou er uit kunnen zien zoals op 
de vorige pagina. 

Doe het zelf 

Onder de softlink vind je een aan- 
tal voorbeelden en sjablonen met 
XSLT- Voor webdesigners zijn er 
nog wat praktische zaken die op- 
gelost moeten worden. Zo kan er 


XSL met en zonder T 

XSL en XSLT hebben veel met 
elkaar te maken, maar zijn niet 
identiek. XSL, de extensible 
Stylesheet Language, is het 
overkoepelende begrip dat 
bestaat uit XSL-transformaties 
(XSLT) en de querytaal XPath, 
De derde uit de wereld van 
XSL is XSL-FO, waarbij FO staat 
voor Formatting Objects. Deze 
laatste doet eigenlijk meer wat 
je van een stylesheet verwacht 
(namelijk visueel weergeven 
van documented en vormt 
daarmee een alternatief voor 
CSS- Het zwaartepunt ligt ech- 
ter bij druklay-outs; browsers 
kunnen met XSL-FO niets be- 
ginnen* 

Vo I gens het oorspronkelljke 
idee van XSL kon je met XPath 
XML-bestanden queryen en 
met XSLT naar het lay-outfor- 
maat XSL-FO omzetten. Een 
FO-processor als Apache FOP 
of xmlroff zetten het resultaat 
van de transformatie om in 
een drukformaat als PDF of 
Postscript XSL lijkt daarmee de 
opvolger te warden van DSSSL 
(Document Style Semantics and 


in de standaardconfiguratie van 
een Webserver geen bestand als 
startpagina worden aangemaakt 
dat index.xml heet- Bij een aantal 
shared hosting oplossingen kun 
je dit ook niet aanpassen. Dan 
moet je een index.html maken 
die doorJinkt naar het XML-be- 
stand* 

De meest gang bare browsers 
ondersteunen XSLT wonder- 
baarlijk goed. Internet Explorer 
(vanaf versie 6) en Firefox (vanaf 
versie 1.0.2} hebben er geen pro- 
blemen mee, IE 5, Safari vanaf 
1.3 en Opera 9 ondersteunen 
in ieder geval een deel van de 
XSL-transformatie. Een mindere 
compatibiliteit met XSLT is we! 
een probleem, omdat die een 
website geheel onbruikbaar kan 


Specification Language), maar 
maakt wel onderscheid tussen 
de afzonderlijke deelprocessen 
en is gebaseerd op XML, terwijl 
DSSSL net als HTML een oudere 
SGML-basis heeft 

De ontwikkeling van XSL is in 
1997 begonnen. In de herfst 
van 1999 werd de specificatie 
van XSLT en XPath door W3C 
gestandaardiseerd; XSL-FO 
volgde twee jaar later Sinds 
2007 bestaat er van XSLT en 
XPath versie 2.0, de actuele ver¬ 
sie van XSL-FO is 1*1. 

De combinatie van XSLT en 
XPath biedt veef mogelijkhe- 
den, Zo kun je transformaties 
niet alleen in een browser aan- 
raepen, maar kan dat ook in 
programmeertalen als Java, PHP, 
Pert .NET en C++. Als bran en 
doel kan ieder willekeurig XML- 
dataformaat worden gebruikt: 
databaseresuitaten op een 
website, XHTML-formulieren in 
XForms, XHTML 1 in XHTML2, 
SVG in Silverlight [2], websites 
In Office-documenten - de mo- 
gel ijkheden zijn legio. 


maken. Met name de functie dooi- 
ment() is van belang. Opera onder- 
steunt die pas sinds (de nieuwe) 
versie 9.5 en Safari vanaf versie 
3. De previewversie van Firefox 3 
heeft het beveiligingsniveau op- 
geschroefd en staat alleen docu¬ 
menten toe die In dezelfde map 
staan, Gelukkig is deze werkwijze 
al gemeld als bug [1]. 

De enige grate browser die 
niet met XSLT overweg kan, is 
Konqueror. Hetzelfde geidt voor 
veel mobiele browsers, met uit- 
zondering van Safari voor de 
iPhone en de mobiele Gecko- 
browser, 

De voorbeelden van paginal 
met XSL-transformaties hebben 
geen documenttypedeclaratie. 
Hierdoor schakelen Internet Ex¬ 
plorer en Safari bij het renderen 
over naar de zogeheten Quirck- 
modus. Qua CSS gedragen ze zich 
als een oudere browser. Firefox 


Safari en Opera hebben bij 
XSLT het nakijken. Vooral 
Opera is een ramp voor 
XSLT-webdesigners. Versie 
9.5 is gelukkig een grate 
verbetering. 


en Opera hebben daar geen last 
van en gelukkig kun je het met 
het <output>-element corrigeren: 

cxsloutput method^ f htmr 

omit-xml-dedaration= 1, yes M doctype- 
pubLic=*-//W3C//DTD HTML 4.01 
Transit™ [//EM" doctype-system^ 

" http://www. w3 .org/TR/htm 14/ 
Lome.dtd7> 

Voeg deze regel in voor de eer- 
ste template. De XML-dedaratie 
wordt dan mefeen overruled, 
zodat Internet Explorer 6 niet 
overschakelt naar de Quirk-mo¬ 
dus, 

Dan moet je nog even den ken 
aan de robots van de zoekma- 
chines, want die gaan natuurlijk 
geen XSL-transformatie toepas- 
sen. De XML-bestanden met de 
content kunnen dan ook het 
beste op HTML zijn gebaseerd, 
omdat dan ook de oudere brow¬ 
sers nog een kans hebben, 

De snelheid laat echter niets 
te wen sen over. Ook grate pa¬ 
ginal worden zonder merkbare 
vertraging geladen als je het 
vergelijkt met dezelfde pagina 
met statische HTML. De combi¬ 
natie van XSLT en XPath is zelfs 
bij complexe transformaties ver- 
bluffend snei [2], 

Ook zijn er geen problemen 
met betrekking tot de veiligheid 
bekend. XSLT bemoeit zich niet 
met het bestandssysteem, ge¬ 
bruikt geen parameters en kan 
eenmaal toegekende variabelen 
niet meer wijzigen. Met documentQ 
kun je - net als bij Ajax - alleen 
paginal van dezelfde server 
halen. 

XSLT lijkt al met al de belang- 
rijkste manier om XML-bestan- 
den van internet weer te geven. 
Maar je kunt er ook een com¬ 
plete website mee bouwen. Je 
moet dan wel rekening houden 
met een aantal eigenaardighe- 
den, waaronder de nogal cryp- 
tische XPath-schrijfwijze, Als je 
die cultuurschok eenmaal hebt 
overwonnen, heb je met XSLT en 
XPath een paar krachtige tools 
die je met relatlef wetnig Inspan- 
ning kunt gebruiken. 

Literatuur 

[1] XSLT in Firefox 3: https:// 
bugzil la .mozi lla.org/show_bug. 
cgi?id=427333 

[2] Herbert Braun, Verfrissende kijk, 
Tips en trues voor webgraphics, 
c't 12/2007, p.108 

£sofflinkMQ9WQ dt 



104 


c't 2008. Nr, 9 
















Nieuwe gebruikersdag op 20 September 




Kort voor de deadline van dit nummer, 
hebben c f t en de DOSgg besloten meer 
intensief met elkaar te gaan samenwer- 
ken, Voortaan kunnen lexers In c't enkele 
pagina's van de 005-gebruikersgroep ver- 
waditen. Overactiviteiten, over kennis die 
ook met c't lezers gedeeld wordt en an- 
dere onderwerpen. 


hcclDOSgst 

CUCTCMCM 0 ft oni IfftTICC 


SYSTEMEN & APPLICATfES 


Dit is het resultaat van een samenwerking 
tussen de redactie van c J t en de DOSgg. 
Eigenlijk is daar al jaren geleden over ge- 
spfoken, maar toen was het nog niet op- 
portuun, We beginnen in dit nummer met 
££n pagfna. 



DOSgg 

MegaGebruikersDag op 
20 September 
De DOSgg organiseert jaarfijks 
drie landelijke bijeenkomsten in 
De Bilt, De eerstvolgende is op 20 
September (H.F. Witte Cultureel 
& Vergader Centrum, Henri Du- 
nantplein 4, van 10 tot 16 uur, In 
prrncrpe zijn deze bijeenkomsten 
voor DOSgg-leden. Maar ook c't- 
lezers zijn van harte welkom. De 
toegang is gratis. 

Op de bijeenkomst van 20 
September vallen de bezoekers 
gelijk met de neus In de boter. 

Dat is nameiijk de jaarlijkse DOSgg MegaGe- 
bruJkersDag. Deze organiseren we samen met 
een aantal andere HCC-groepen. In totaal zijn 
er ca. 10 HCC-groepen. Het gehele H.F. Witte 
complex in De Bilt is dan het 'domein' van de 
DOSgg. 


deid en worden vaardigheden bijgebracht. 
Contacten: wat is ieuker dan mode-hobbyisten 
te ontmoeten en ervaringen utt te wisselen? 
Tijdens de DOSgg-bljeenkomsten ontstaan 
zulke contacten als vanzelf. Vooral in de gezel- 
lige foyer. 


De DOS-gebruikersgroep (kortweg: 
DOSgg} is een vereniging gelieerd aan de 
HCC Het is de grootste gebruikersgroep 
van de HCC. En misschien ook wel een van 
de meest actieve. 

'DOS' betekent Disk Operating Systems. 
De DOSgg houdt zich bezig met pc's met 
Windows, Linux en andere besturingssys- 
temen. En met de programmatuur Vaak 
ook met de hardware. Kortom: Systemen & 
Applicatles. Later willen we de DOSgg wat 
uitgebreider aan de lezers van c't voorstel- 
len. Als u nu al wat meer wiit weten, neem 
dan een kijkje op www.dosgg.nl. 


De DOSgg-MegaGebruEkersdag biedt onder 
andere: 

Grotezaal: presentaties en demonstrates van 
de DOSgg en andere HCC-groeperingen, de 
DOSgg Platforms, de DOSgg VraagBaak en 
informatie 

Lezingen: in verschillende zalen worden, pa¬ 
rallel, lezingen gegeven. Deze hebben een 
informeef karakter, vragen worden graag be- 
antwoord. Het is voor veEen een puzzel om 
hun 'strooptocht' fangs de lezingen zo in te 
richten dat ze een maximaal profijt eruit kun¬ 
nen haien 

Workshops: De DOSgg organiseert een aantal 
'Workshops', leder krijgt een pc tot zijn be- 
schikking, en onder leiding van enkele DOSgg- 
deskundigen wordt een onderwerp behan- 


Voor de Workshops is voorinschrijving aan te 
raden. Dat kan op www.dosgg.nl/eshop. Sorry, 
we geven DOSgg-leden en donateurs voor- 
rang. Maar lid worden kan snel, op de DOSgg- 
website. Voor HCC-leden is dat meestal gratis 
(een gebruikersgroep is in beg repen in de con¬ 
tribute, als u al lid bent van een gg dan kost 
het € 2,38/jaar extra). Lid worden van de HCC 
kunt u at voor€ 10/jaar. DOSgg donateur kunt 
u worden voor € 3/jaar (mail secretariat*® 
dosgg.nl), ook zonder HCC-lidmaatschap. 

Op 20 September organiseert het DOSgg Plat¬ 
form Linux een 'Linux en Open Source Install 
Party'. Breng uw computer mee en u gaat naar 
huis met Linux erop, eventueef als dual-boot- 
systeem naast Windows. 


Activiteiten 

Tijd 

Zaal 

Onderwerp 

Door 

DOSgg dag 

10.00-16.00 

Grote zaal 

Demonstrate presentaties, Install party,foto's 
heoordelen, DOSgg-VraagBaak, informatie 


If zing 1 

10.00-11.00 


Het nteuwe karrtcxx 

Tony Krpen (Microsoft) 

Lezing 2 

11.15-12.15 

OverdeVegt- 

zaaL 

Alles over Vista 

Tony Krijrten (Microsoft) 

Lezing 3 

1230-13.30 

Glasvezel/U MT5/bevdliging 

Henk Sterken (DataConv#) 

Lezing 4 

13.45-14,45 

Digifoto 

Kcos/Pleter (DOSgg) 

Lezing 5 

15.00-16.00 


True image 

Pan! Vink (Easy Computing) 

Lezing 6 

10.00-1 too 


Web Gallery 

Bas v/d DikkEn berg (DOSgg) 

Lezing 7 

11.15-1215 


Beleggen 

Hans van Kleef (BeleggeFS-gg) 

Lezing 8 

12.30-13.30 

Statenkamer 


(Wiodows-gg) 

Lezing 9 

13.45-14,45 


Demo e£S {opvolg&r OS/2) 

(eCS-gg) 

Lezing 10 

15.00-16.00 



CPC-gg) 

Lezing 11 

10.00-1 LOO 


Kimnen computers denkon? 

Peter Ui leu reef (fll-gg) 

Lezing 12 

11.15 12.15 


Je eigen stamboom 

(Genealogie-gg) 

Lezing 13 

1230-13.30 

Oostbroek-zaat 

Uw videobanden redden 

Walter Meerbeek (MM-gg) 

Lezing 14 
Lezing IS 

13.45-14.45 

15.00-16.00 


Div.vormen van compressie, Skype, MSN Messenger, 
filmpjeop internet, enz. 

RGiovani (MiiltiMedia-gg) 

Workshop 1 

10.00-1 LOO 


VoIP 

John v/d laak (DOSgg) 

Workshop 2 

11.15-12.15 

Jaditkamer 

VoIP 

John v/dLaak (DOSgg) 

Workshop 3 

13.45-14.45 

Spreadsheets 

Cor hloiiws (DOSgg) 

Workshop 4 

15.00-16.00 


Spreadsheets 

Cor Nows (DOSgg) 


Het DOSgg DlglFoto Platform organiseert een 
'Foto Portfoiio Beoordeling' in de grote zaaL 
U bent een goede digifotograaf! Maar vtnden 
anderen dat ook? Neem uw (beste) foto's mee 
(USB-stick, cd-rom of afgedrukt) en vraag eens 
wat de DGSgg-deskundigen ervan vinden. 
Daar zijn ook enkele beroepsfotografen bij. 
Als u niet wegloopt voor oprechte kritiek, dan 
gaat u vast als voldaan fotograaf of gewapend 
met nog meer kennis naar huis. 

Foto's en internet zijn steeds meer een nau- 
welijks van elkaar te scheiden Siamese twee- 
ling, Daarom organiseert het DOSgg Platform 
WebOntwerp een lezing over een galerij of 
een fotoboek op internet 

Op deze pagfna vindt u een voor!opig over- 
zicht van de activiteiten, lezingen en work¬ 
shops op 20 September. Meer informatie is 
beseh i kb a a r o p www.d o s gg. n L 









AM2+-moederborden voor twee en meer grafische kaarten 

De nieuwe Nvidia-chipsets voor AMD-processors kunnen voor het verhogen van de 
grafische prestaties maxtmaal drie grafische kaarten bundelen. Bovendien is het mogelijk 
om niet de extra ingebouwde grafische kaart in het PEG-slot te gebruiken, maar de 
graphics over te laten aan de chipset op het moederbord - handig om energie te besparen 
a Is je toch alleen maar wat surft of mailt, De coney rrentie bestaat uit de 790-chipsetserie 
van AMD, die zelfs tot vier (l) grafische kaarten kan bundelen. 


T oen AMD ongeveer een half 
jaar geleden de Pbenom- 
processors voor de socket 
AM2+ introduceerde, warener nog 
nauweltjks geschikte moederbor- 
den en chipsets voor. Ook de chip- 
sets van AMD zelf deden het niet 
zo lekker. De fabrikant bood alleen 
combinaties van high-end chip- 
sets met een zwaar verouderde 
south bridge aan. Nou was dat niet 
zo'n probleem, want in de praktijk 
waren de buggy Phenoms met 82- 
stepping sowieso nog nauweiijks 
verkrljgbaar, maar toch. Intussen 


is de situatie duidelijk veranderd: 
Phenoms met B3-stepping zijn nu 
voor aantrekkelijke prijzen lever- 
baar, bovendien heeft AMD inmid- 
dels een nieuwe southbridge en 
chips met ge'iotegreerde graphics. 
En ook Nvidia biedt chipsets aan 
met SLI-ondersteuning. At met al 
redenen genoeg om de nieuwe 
moederborden voor AM2+-cpu f s 
eens beter te bekijken. 

Hoewel AMD de interface tus- 
sen chipset en epu lange tijd nau¬ 
weiijks gewijzigd heeft, zijn het 
nog steeds alleen AMD en Nvidia 


die chipsets voor AM2+-processors 
maken. AMD introduceerde eerst 
de 790FX- en 790X-chipsets [1] r 
Door de CrossFireX-ondersteuning 
kunje hiermee meerdere grafische 
kaarten bundelen, waardoor de 
doelgroep voornamelijk bestaat uit 
gamers en overkiokkersdie hetaar- 
dig breed hebben. Spijtig genoeg 
worden de chipsets alleen gele- 
verd met een SBbOO-south bridge, 
waardoor de usb-poorten zelden 
hogere snelheden dan 20 MS/s 
halen. Ook de uitgeklede 770-ver- 
sie van de chipset is alleen met 


5B6Q0 verkrijgbaar. De 780-serie 
(780G, 780V) verscheen wat later 
en biedt geintegreerde graphics, 
ondersteuning voor DirectX 10 en 
HD-video's, waardoor de proces¬ 
sor ontiast wordt. Dankzij 5B7GQ 
horen lage usb-snelheden tot het 
verleden, 

Nvidia's GeForce 8100/8200 en 
8300-chipsets hebben geintegreer¬ 
de graphics en zijn bedoeld voor 
de wat goedkopere moederbor¬ 
den. In bepaalde marktsegmenten 
kun je deze chipsets ook onder een 
pseudoniem aantreffen,zoa!s Nfor- 
ce 730a (GeForce 8300) of Nforce 
720a (GeForce 8200). In dit artikel 
concentreren we ons echter op de 
wat duurdere borden met Nvidia- 
en AMD-chipsets. Nvidia heeft daar 
onlangs de chipsets Nforce 780a 
en 750a voor gepresenteerd, Moe¬ 
derborden met AMD 780G-chipset 
laten we hier burten beschouwing. 

























Testbank | AM2+-moederborden 



Nvidia in nieuw jasje 

De twee Nvidia-chEpsets verschfi¬ 
le n nauweiijks van elkaar. De 7S0a 
bestaat uit maar een chip, de MCP 
(Media and Communications Pro¬ 
cessor), terwijl de MCP-chip van 
de 780a hulp krijgt van een extra 
chip, de Nforce 200 PCIe-switch, 
om meerdere grafische kaarten te 
kunnen bundelen, 

De 750a beschikt over 19 PCte- 
lanes die versie 2.0 van de PO- 
Express-standaard ondersteunen. 
Die lanes kunnen over vier poor- 
ten verdeeld worden. Zo kun je 
bijvoorbeeld ££n PGe-x 16-slot 
en drie xl-aansluftingen hebben, 
maar dat kan ook twee keer PCIe- 
x8 en twee keer xl zijn. De 780a 
stuurt een x 16-fink direct door 
naar de Nforce 200, zodat er drie 
xl - links overblijven. De Nforce 200 
heeft 32 PGeHanes die met twee 
xl 6-slots gebruikt kunnen worden 
of vier xS-poorten kunnen wor¬ 
den verdeeld. In de praktijk is een 
constructs met triple-SLI via een 
x16- en twee x8-poorten wat han- 
diger. Hoe we I een verbinding tus- 
sen de Nforce 200 en de MCP met 
16 POe-2,G-lanes wat karig lijkt a Is 
je dat vergelijkt met de 32 Janes die 
richting de grafische kaarten iopen, 
zal dat in de praktijk niet de bottle- 
neck zijn. Voor mod erne grafische 
kaarten bieden acht lanes namelijk 
a I voldoende snelheid. Bovendien 
hoeft niet a I het verkeer tussen de 
PEG-kaarten via de MCP te Iopen: 
de Nforce 200 verdeelt het verkeer 
tussen alle grafische kaarten. 

Opmerkelijk is dat Nvidia nu 
ook de high-end en middenklasse- 
chipsets uitbreidt met een grafi¬ 
sche kem, Het is niet de bedoeling 
dat deze kem losse grafische kaar¬ 
ten gaat vervangen, maar we! dat 
grafische kaarten de chipset met 
behulp van Hybrid Stl bijstaan. 
Daarbij hangt de monitor aftijd aan 
het moederbord. Deze moeder- 


Op de Asus M3N-HT Deluxe 
zit een klein flashgeheugen, 
waarmeeje binnen vijf 
seconden een mini-Linux- 
systeem start om snel even 
internet optegaan, 

grafische kaart van Nvidia, zodat 
die zwaardere 3D-taken kan over- 
nemen. Op het moment dat er 
alleen licht grafisch werk gedaan 
wordt, zoals surfen op internet of 
e-mailen, iaat de grafische kaart de 
taak over aan de chipset. De gra¬ 
fische kaart wordt dan compleet 
uitgeschakeld, Dit zogenaamde 
Hybrid Power-concept scheelt vol- 
gens Nvidia een hoop onnodige 
ge I uidsp rod u cti e, e ne rg Ieverb ru i k 
en warmteontwikkeling, In eerste 
instantie werkte het alleen met 
GeForce 9800-kaarten, inmiddds 
echter ook met de nieuwere GTX 
260 en 280. 

Met GeForce Boost wordt het 
werk verdeeld over de grafische 
chipset en de grafische kaart, net 
als bij een SLFverbinding. Op die 
manierkan de 3 D-prestatie worden 
verbeterd MomenteeJ lukt dat al¬ 
leen nog met de zwakkere GeForce 
8400 G5- en 8500 GT-kaarten. 

Befde chipsets communiceren 
met versie 3.0 van het hypertrans- 
portprotocol, dat tegelijk met 
AM2+ is ingevoerd De chipsets 
bieden altebei twaalf usb-poorten, 
££n gigabit-LAN-interface en HD- 
audio, Er zijn zes SATA-ll-poorten 
en een IDE-kanaal. Daamaast kun¬ 
nen ze tot maximaaf vijf PC!-slots 
aansturen. 

Testveld 

Nvidia's nieuwe AMD-vfaggen- 
schfp Nforce 780a wordt vertegen- 
woordigd door het Asusmoeder- 
bord M3N-HT Deluxe. We kregen 
de uitvoering met 'mempipe' (me¬ 
mory heatpipe), die zo'n 200 euro 


twee grafische kaarten en geen 
drie, Dit bord is voor circa 120 euro 
verkrijgbaar. Bij de moederbord en 
met een AMD-chipset hebben we 
de exemplaren die we a I eerder 
getest hebben [1] even buiten 
beschouwing getaten en kozen 
we voor moederborden met de 
790FX-chipset Dat werden de 
GigaByte GAMA790FX-DS5 (140 
euro) en de MSI K9A2 Platinum V2 
in huis. Die laatste is met 115 euro 
scherp geprijsd. De MSI K9A2 CF-F 
heeft een 790X-chip$et en kost 
maar 70 euro. 

In deze test hebben we geen 
moederborden met een AMD 
770-chipset opgenomen omdat 
die geen noemenswaardige voor- 
defen bieden ten opzichte van de 
varianten met 780G en omdat ze 
nog met de oude SB600 werken, 

Asus M3N-HT Deluxe 

je hoeft Windows niet eens op te 
starten om met de M3N-HT De¬ 
luxe snel even Sets op internet op 
te zoeken of via Skype te bellen. 
In plaats van het starten van een 
besturingssysteem vanaf de harde 
schijf, boot in vijf seconden de 
mini-Linux-distributie Splashtop 
vanaf een Ingebouwde flashchip. 
Deze is ontwikkeld door het bedrijf 
DeviceVM en is via USB aangeslo- 
ten. De mEni-Linux-versie is door 
Asus Express Gate gedoopt en 
biedt behalve een Firefox-versie 
met flash-ondersteuning ook nog 
de ehatdient Pidgin - waarbij de 
ICQ-module ontbreekt - en Skype. 
Express Gate kan de harde schijf 
niet benaderen en kan ook geen 
bookmarks of cookies in het flash¬ 
geheugen opslaan, Het is echter 
wel mogelijk om gegevens van 
internet te downloaden en op een 
usb-stick te bewaren. Omdat er 
geen uitpakprogramma zoals Zip 
is, is het voorlopEg niet geschikt 
voor BIOS-updates. 

Bij de M3N-HT Deluxe laat Asus 
pasecht het potential van Hybrid- 
Power zien, Het energieverbruik 
in de idle-toestand bedraagt met 


een Geforce 98O0GX2 in de Boost 
Performance-mod us nog een ste- 
vige 193 watt, maar zodra je de 
optie 'Save Power' activeert, da a It 
dat naar 109 watt, Vergelijken we 
die waarde met die als je de grafi¬ 
sche chipset gebruikt (105 watt), 
dan blijkt dat de PEG-kaart nog 
amper energie verbruikt. Voor alle 
metingen hadden we Cool'n'Quiet 
zetf ingeschakeld, want Asus deac- 
tiveert standaard de energiebespa- 
rende functies, Helaas moet je als 
gebruiker de Hybhd-SLI-modus in 
de Nvidia-driver steeds handmatig 
omzetten en dan nog eens enkele 
seconden wachten. Het versturen 
van de videodata van de grafische 
kaart naar de monitoruitgang op 
het moederbord kost in de meeste 
benchmarks zo'n 3-5% aan perfor¬ 
mance, Alleen Quake 4 reageert 
zeer gevoeltg en moest ongeveer 
17 procent performance inleveren 
- de snelheid is met 179 frames per 
seconds dan overigens nog steeds 
tamelijk hoog. 

De grafische chipset is snel ge- 
noeg om zelfs HD-video's van Blu- 
ray discs vloeiend weer te geven. 
De HDMJ-uitgang ondersteunt 
HDCP en stuurt ook het audiosig- 
naal naar het display. Een adapter 
voor single-link-DVl krijg je er van 
Asus bij en op het moederbord 
zit ook nog een analoge VGA-uit- 
gang. 

Het moederbord heeft in totaai 
tien usb-poorten. Verder zitten 
er FireWire op, zes interne SATA- 
poorten en een eSATA-aansluitfng, 
Toen we onze testschijf hierop aan- 
sloten, was de schrijfsnelheid zo'n 
15% lager dan normaal, Van de vijf 
schijven in onze port-multi pi ier- 
behuizing herkende de controller 
er maar een. Hot plugging werkte 
helemaal niet. De 200 euro die je 
voor het moederbord moet beta- 
len, rechtvaardigt Asus onder an- 
dere met een heatpipekoeler voor 
de werkgeheugenmodules. Als je 
die niet nodig hebt, is het model 
ook verkrijgbaar zonder heatpipe 
voor zo'n 15 a 20 euro minder. Bij 
moederborden van deze prijs- 


bordaansluiting wordt hierbij 
dus ook gebruikt door 
de extra 


kost. Op de Biostar TPower N750 
met de Nforce 
750a-chipset 
kunnen maar 



De Biostar TPower N750 
verbruikt in rust tot 20 watt 
minder dan de concurrence. 


c't 2008, Nr. 9 


107 



Testbank | AM2+-moederborden 


klasse hadden we eigen Ijjk ook wei 
een SPDIF-ingang en een tweede 
LAN-poort verwacht. 

Biostar TPower N750 

Zoals de naam van de TPower 
N750 al doet vermoeden, zJt er op 
dit bord van Biostar een Nforce 
750a-chipset. Met bord heeft twee 
PEG-sl ots* Via jumpers steE je in 
hoeveel PGe-lanes je aan elk slot 
wilt toewijzen; allebei acht lanes of 
alle 16 lanes naareen slot. Met an- 
dere slot is dan meteen helemaal 
uitgeschaketd, hoewel de chipset 
nog een xl-verbinding aanbiedt. 
Bij de moederborden van andere 
fabrikanten moet je dit al sinds lam 
gere tijd softwarematig omscha- 
kelen. Nvidia's nieuwe GeForce 
Boost- en Hybrid Rowe r-teehniek 
kregen we in onze tests niet aan 
de praat. 

Het moederbord heeft een 
DVI-uitgang, die echter niet de 
duaHink-modus voor zeer grate 
displays ondersteunt, net zo min 
a is de kopieerbeveiliging HDCP die 
nodig is voor Blu-ray-films, Hoewel 
er in de handleidlng sprake Is van 
een DVI-l-poort, stopt Biostar er 
geen adapter bij voor een analoge 
VGA-mo niton De driver weigerde 
een beeldfrequentie van 85 Hz in 
te stellen, die we nodig hadden 
voor onze analoge VGA-metingen. 
Je krijgt wel een HDMI-adapter bij 
het moederbord, maar daar krijg je 
geen audio mee naar het display, 
Verrassend, want de geluidsdriver 
vermeldt expliciet een HDMJ-uit- 
gang, maar bedoeft daarmee 5P- 
DIF-stekker 2 op het moederbord. 
Via SPDIF 1 kwam overigens ook 
geen signaal. 

De TPower N750 verbruikt idle 
zo'n 93 watt, wat ongeveer 20 watt 
minder is dan de andere harden 
in deze test. Bij volledige belas- 
ting scoort het bord daarentegen 
gemiddeld. Biostar zou nog een 
tot twee watt kunnen besparen 
wanneer je de geheu gen spanning 
correct zou kunnen instellen op 
1,8 volt in plaats van 1,9. Het BIOS 
deactiveert de S3 stand by-mod us 
in eerste instantie. De cpu-multi- 
plier konden we in de BIOS-setup 
niet omlaag schroeven. Afs je de 
SATA-cont roller in de standaard 
ingestelde iDE-modus laat staan, 
dan worden de schijven aan de 
SATA-aansluitingen vijf en zes niet 
herkend. Je kunt twee behuizings- 
ventilatoren op het moederbord 


Een moederbord voor twee grafische 
kaarten hoeft niet duur te zijn: de MSI 
K9A2 CF kost maar 70 euro. 


aansluiten, maar die kunnen niet 
worden geregeld. Het toerental 
van de cpu-ventilatoren met een 
4-pins PWM-aansluiting kan onge¬ 
veer 64% naar beneden worden 
geschroefd, de 3-pins ventilatoren 
kunnen door het moederbord zelfs 
volledig gestopt worden. 

Helaas moeten we je enkele 
meetwaarden en functietests in 
de label I en scbuldig blijven. Om 
onverklaarbare redenen begaf ons 
testa pparaat het namelijk tijdens 
de test en konden we niet meer op 
tijd een vervangend a pparaat rege- 
len. Maar ook al voordat de Biostar 
TPower N750 het begaf, waren we 
niet al te zeer onder de indruk. 

Gigabyte MA790FX-DS5 

Hoewel Gigabyte bij de MA790 
FX-P55 ook AMD's vlaggenschip 
gebruikt qua chipset zitten er 
maar twee PEG-slots op - meer 
dan twee grafische kaarten van 
AMD/ ATI kun je op dit moment in 
de praktijk sowteso niet inpluggen. 
In pfaats daarvan heeft het moe¬ 
derbord nog drie PCIe-xl - en twee 
oudere PC I-slots, De verouderde 
southbridge SB600 heeft maar 
vier SATA-poorten, Gigabyte heeft 
echter wel nog twee extra SATA- 
con trailers met elk twee poorten 
op het bord gezet. Twee daarvan 
zitten op de ATX-plaat In de vorm 
van eSATA-poorten. Dat verdient 
een compliment: eSATA-schijven 
kun je onder Windows net als 
usb-schijven Veillg verwijderen', 
En ook schijven die je inplugt als 
het systeem actief is, worden pro- 
bleemtoos herkend. Dat lukt zelfs 
met een p o rt-multi pile r-kast met 
zes schijven op e£n SATA-kanaaL 
Hoewel we bijna altijd kritiek heb- 
ben op de usb-snelheden van de 
SB6O0, haalt dit moederbord bij 
het lezen een acceptabele 27,6 
MB/s. Qua uitrusting laat Giga¬ 
byte am per iets te wensen over: 
het biedt gigabit-LAN, FireWire 
en in- en uitgangen voor SPDIF. 
Over de accessoires valt nog wel 
wat kritiek te leveren: we 
misten een slot- 



De eSATA-poorten 
van de Gigabyte MA790FX-DS5 
kurmen zelfs met externe port-multiplier- 
behuizingen voor meerdere externe schijven overweg. 


plaat voor de SPDIF-ingang en een 
CrossFireX-adapter, 

In de idle-toestand is het ener- 
gieverbruik van het moederbord 
113 watt. Dat is aardig wat, a I Seen 
de Asus M3N-HT verbruikt meer 
Op de MA79GFX-DS5 zitten drie 
aansluitingen voor behuizingven¬ 
tilatoren met drie pinnen en £en 
met vier pinnen. All een aan deze 
laatste kan de ventilator ook ge¬ 
regeld worden. Net als bij de cpu- 
ventilator kan het maxi male toe- 
rental hooguit met de helft worden 
verlaagd. 

Bij de standaard instellingen 
in de BIOS-setup hadden we lie- 
ver wat meer details gehad. De 
ondersteuning voor usb-muis en 
-toetsenbord was net als de virtu¬ 
al isatie-extensie AMD-V/ SVM alias 
Pacifica en de S3-stand-by-modus 
uitgeschakeld. Als entge systeem in 
deze test herkende de MA790FX- 
DS5 onze PC2-8500U-modules 
(van Aeneon en Take MS) correct 
en stelde de juiste timings uit de 
SPD-EEPROM in. Met de FS-versie 
van het BIOS die we voor de test 
hadden gernstalleerd, deed het 
bord een beetje raar bij het afslui- 
ten en startte het systeem onge- 
vraagd opnieuw op, 

MSI K9A2 CF 

De K9A2 CF is met een prijs van 70 
euro veruit het goedkoopste moe¬ 
derbord van a lie exemplaren in de 
test. Desondanks 
sift. kunnen er twee 
grafische kaar¬ 
ten op die je 



via CrossFireX met elkaar koppelt. 
De kaarten deien dan samen de 
16 PCIe-lanes die door de chipset 
790X voor grafische kaarten zijn 
bestemd. Als je een erg lange gra¬ 
fische kaart hebt, zal deze in het 
tweede PEG-slot twee SATA-poor- 
ten blokkeren. De adapter die je 
nodig hebt voor CrossFireX wordt 
door MSI niet meegeleverd, Ais er 
maar een PEG-kaart in het systeem 
zit, krijgt de kaart automatisch 16 
lanes tot zijn beschlkking en doet 
het tweede PEG-slot niets, 

Wat er daarnaast nog aan aan¬ 
sluitingen te vinden is, past ook bij 
de prijs. Zo ontbreken SPDIF, Fire¬ 
Wire en eSATA. De ventilatierege- 
ling kan 3-pin-vent 11 atoren voor de 
processor wel helemaal stop pen, 
maarde toerental len van de behui- 
zing ventilatoren kunnen niet wor¬ 
den beinvloed. In de BIOS-setup 
vie! het op dat MSI de S3-standby- 
modus, de energiebesparende 
functie Coofn'Quiet en de High 
Precision Event Timer (HPET) stan¬ 
daard uit heeft staan, Zoals bij veel 
moederborden met SB600 bereikt 
ook de K9A2 CF slechts tweederde 
van de gebruikeltjke usb-snelhe- 
den, 

MSIK9A2 Platinum V2 

De toevoeglng V2 1 aan de naam 
van de K9A2 Platinum \/2 van MSt 
betekent niet dat het een herziene 
versie van de K9A2 Platinum is, die 
we in [1 ] hebben getest. Het gaat 
eerder om een wat uitgeklede va¬ 
riant Er zitten namelijk twee exter¬ 
ne en twee interne SATA-poorten 
minder op, Hlermee kost het bord, 
dat voor de rest een prima uitrus¬ 
ting heeft, nog eens vijf euro min¬ 
der dan zijn grate broer, Dankzij 
de 790FX-chlpset kun je erook vier 
grafische kaarten insteken en zit¬ 
ten er een SPDIF-uttgang, FireWire 
en gi gab it-LAN op. 

Hoewel dit moederbord inmid- 
dels al wat langer verkrijgbaar is, 
heeft het nog min of meerdezelfde 
nadelen als het duurdere model uit 


108 


c't 2008, Nr. 9 





Testbank | AM2+-moederborden 


de vorige test De AMD Overdrive- 
software is van mening dat er 
geen AMD-processor op zit In de 
BIOS-setup staan de S3-standby 
en de energiebesparende funetie 
Cool r n'Quiet standaard uitgeseha- 
keld. Onze PC2-85GQU-modules 
werden niet goed herkend. De 
ventilatorregefing wijzigt alleen 
het toerental van cpu-ventilators 
met 4-pin-aansluitingen en een 
van de vier mogelijke behuizings- 
ventilatoren. 

Over het algemeen is de MSI 
K9A2 Platinum V2 met 115 euro 
een goedkoop alternatief voor 
iedereen die meer dan twee PEG- 
slots nodig heeft - bijvoorbeeld als 
je veel monitors parallel gebruikt 
Over de usb-snelheid van ca, 22 
MB/s zullen we dan verder niet 
modlijkdoen. 

Conclusie 

Over het nut en de winst van 
CrossFireX- of SLI-systemen met 
meerdere grafische kaarten kun 
je lang en breed discussieren. De 
twee laatste ideeen die Nvidia met 
SLI heeft gehad, lijken meer op de 
ook wat minder gefortuneerde pc- 
gebruiker gertcht. GeForce Boost 
is (voor de eindgebruiker atthans) 
compleet overbodig, voor 3D- 
games voegt her nauwelijks wat 
toe* De prestaties van een graft- 
sche kaart van zo’n 50 euro zullen 
echt niet veel beter worden door 
de ondersteuning van een gra- 
fische chipset Als je vooral met 
Office-programma's werkt, zijn 
de 3D-prestaties van de grafische 
chipset voor de Aero-GIass-inter- 
face van Vista en enkele andere 
effecten ook at goed genoeg* De 
40 tot 50 euro die je extra moet 
betaten voor een eenvoudige gra¬ 
fische kaart, kun je beter aan rets 
nuttigers besteden* 

Bij HybridPower kun je jezelf af- 
vragen of je Nvidia dankbaar moet 
zijn voor dit revolution^ re concept 
om energie te besparen of het 
bedrijf juist moet vervloeken voor 
de impiementatie ervan. Tot nu 
toe werkt HybridPower - volgens 
de compatfbiliteitslijst van Nvidia 
- uitstuitend op een M3N-KT van 
Asus, en dat dan ook nog alleen in 
combinatie met high-end kaarten 
uit de GeForce 9800- en nieuwe 
GTX 2xx-serie. De kaart gaat niet 
vanzelf in stand-by, maar moet je 
via een hulpprogrammaatje in die 
modus brengen* Het duurt dan 
ongeveer vijf seconden voordat hlj 
wordt geactiveerd* HybridPower 
zou in de praktrjk veel makkelijker 
zijn als de modus automatisch op 



de aehtergrond werd geactiveerd 
en vloeiend zou vertopen. 

Als er meer dan een grafische 
kaart in het systeem zit moeten 
de chipset, het moederbord en 
de grafische kaarten ook bij elkaar 
passen. Bij Nvidia kan een 511- 
bundeling alleen tot stand komen 
met de eigen chipsets. Hierbij be- 
heerst de Nforce 750a aileen een 
dual-SLI-setup, de duurdere Nforce 
780a beheerst ook triple-SLI. Bij 
AMD kunnen ATI-kaarten ook via 
CrossFireX met chipsets van Nvidia 
worden gekoppeld. 

De Asus M3N-HT is zonder de 
tamelijk nutteloze Mem pipe met 
zo'n 180 euro momenteel een van 
de goedkoopste AM2-i-moeder- 
borden voor triple-SU Bovendien 
Is de uitvoering redelijk uitgebreid 
en is het minNJnux-systeem dat 
je los van het geinstalleerde be¬ 
st uringssys teem kunt starten een 
leuke feature. We waren minder 
overtuigd van het moederbord 
met de 750a-chipset dat we van 
Biostar kregen, temeer omdat je 
voor 120 euro ook moederborden 
kunt krtjgen die beter zijn ultgerust 
en minder kinderziektes hebben. 
We moeten - naar aanleiding van 
de MSI K9A2 - helaas wederom 
constateren dat de fabrikanten 
we i nig moeite doen om updates 
uit te brengen met oplossingen 
voor problemen bij moederborden 
die al in de winkel liggen. 

Qua performance verschiflen de 
moederborden nauwelijks van d- 
kaar en ze verbruiken by volledige 
be la sting allemaal min of meer 
evenveel energie. Opmerkelijk zijn 
wel de verschillen tot 20 watt in 
idle. 


Als je op zoek bent naar een moe¬ 
derbord voor twee grafische kaar¬ 
ten van AMD die via CrossFireX aan 
elkaar zijn gekoppeld, en je verder 
niet van die hoge eisen stelt aan de 
overige uitrustlng, kun je het best 
de MSI K9A2 CF nemen. In dat op- 
zicht is de Gigabyte MA790FXDS5 
ook goed bevallen, maar die kost 
dan wel zo'n beetje het dubbele. 
De MSI K9A2 Platinum V2 is vooral 
een aanwinst als je veel monitoren 
wilt aansluiten. 

Omdat de mod erne AMD- 
processors zelf alle componenten 
bevatten die essentieel zijn voor 


de performance, heb je - zolang je 
niet twee of meer grafische kaar¬ 
ten wilt gebruiken - ook genoeg 
aan een goedkoop moederbord 
met de modernste chipset 780G 
van AMD. Controleer dan wel even 
van tevoren of die wel genoeg kan 
leveren voor de energievretende 
Phenoms. 


Literatuur 

[1] Benjamin Benz, Quad racen, Moe¬ 
derborden met Socket AM2+ 
voor de AMD Phenom, c r t 4/2008, 
p.110 


Prestaties 


Moederbord 

Linux kernel 1 

BAPtoSysmark2Q07 

Gnebendi 10 


make f 1 GMQQO/sJ 

[Sysmarkl 

Rendering [CBJ 


hrlfT* 


btKTfe- 


Asus M31^-HT Deluxe HBHH 11036 HH119 HOHHH 7683 

Biostar TPower N750 11374 117 7659 

Gigabyte MA790FX-DS5 ^^^^H 11582 ^^^^H 121 ^^^^H 7697 

MSJK9A2CF HHHH 11344 BH^HB 117 7666 

MSIX9A2 Platinum V2 ^■■■111379 HHHH1114 HHHH 7645 

Alle metingen met Phenom X4 9750,2 GByte RAM (TakeMS, PC2-85Q0U), GeForce mm, Samsung KD642JJ 
f Fedora 9, kernel 2.6.253 r gtc 4 3.0. redproque waarde van de compilattetijd 


3D-prestaties onder Windows Vista 

Moederbord 

Grafische hardware 

3 DM ark 

BDMarfc 

3D Mark 

Quake 4 

Splinter Cell Q 

Call of Juarei 



2005 

2006 

Vantage 

(OpenGL) 

(DX9) 

(DX10) 



SXGA 

SXGA 

Performance 

SXGA Ifps] 

SXGA [fpsj 

XGA [fps] 





Iwto* 


Iwlwp- 

bftrr^ 

Asus M3N-HT Deluxe 

GeForce 960QGT 

^h 14051 

10036 

■ 3659 

^H 198 

^m 124 

H 26 

Biostar TPower N750 

GeForce 960OGT 

^H 13949 

10015 

■ 3642 

m^m 198 

^H 121 

■ 26 

Gigabyte MA790FX-OS5 

GeForce 9600GT 

mm 14178 

mm 10204 

■ 3704 

■H 202 

■H1 124 

■ 29 

MSI K9A2CF 

GeForce 9600GT 

■H 13843 

Hi 10055 

■ 3667 

■H 199 

■H123 

■ 29 

MSI K9A2 Platinum V2 

GeForce 96O0GT 

^H 13752 

^H 10017 

■ 3643 

^H 197 

^m 122 

■ 26 

Asus M3N-HT Dduxe 

2 x GeForce 96O0GT 

MB 15645 

mm 11955 

Hi 6370 

■■■ 219 

HH 163 

Hi 50 

Asus M3NHT Deluxe 

GeForce 8B00GTX 

■1 14265 

1H 10856 

H 5595 

mm 221 

mm 14? 

■ 32 

Asus M3N-HT Deluxe 

2 x GeForce 880CGTC 

Hi 15827 

HM 12399 

HH 8713 

■H210 

■H1 146 

Hi 57 

Asus M3N-KT Deluxe 

3 x GeForce 880OGTX 

^H 15969 

^H 12718 

wmm 10478 

^H 197 

^H162 

^H70 

Asus M3N-HT Deluxe 

Nforce 780a 

11830 

11204 

- 

118 

112 

13 

Asus M3N-HT Deluxe 

GeForce 8400GS 

■ 2757 

11658 

1255 

130 

114 

15 

Asus M3N-HT Deluxe 

GeForce 8400GS + Nforce 780a 

M 3153 

■ 2186 

1259 

1 30 

121 

17 

Asus M3N-HT Deluxe 

GeForce 9800GX2 lute bond) 

^H 15429 

^H 11971 

■■1 3303 

^H 179 

^H160 

^H 54 

Asus M3N-HT Deluxe 

GeForce 9S0QGX2 fuitz. kaart) 

^H 15887 

wmm 12441 

HI 3517 

HMi 215 

Hi 164 

HP 57 

Gigabyte MA790FX-DS5 

HD 3870 

mm 13977 

H1 10355 

Hi 4488 

■HI 217 



Gigabyte MA790FX-DS5 

2 X HD 3870 

^H 15302 

^H 12446 

^H 7405 

^H225 

^H 1 132 

HH 68 

MSI K9A2 CF 

HD 3870 

HH 14236 

PH 10249 

■ 4472 

■H 217 

HH 120 

■P 41 

MSIK9A2CF 

2 x HD 3070 

■1 14764 

H 12411 

HI 6320 

■H 227 

■■131 

I^H 66 

Alle metingen met Phenom X4 9750,2 GS RAM (TakeMS, PC2-8500I. Samsung HM42JJ 


c f t 2008, Nr. 9 


109 






Testbank | AM2-i-moederborden 


Technische gegevens 






Preducent, type (versie) 

Asus, MIN-HI Deluxe (1.026) 

Biostar, T Power N75 0(5.0) 

Gigabyte, MA79QFX-DS5 (1.0) 

MSI,K9A2 CF (1.0) 

MSI, K9A2 Platinum V2 (1.0) 

Afmetingen (mm x mm) 

ADC (305x244) 

m (305x244) 

ATX (305 x 244) 

ATX (305x220) 

ATK (305x244) 

Chipset 

Nforce 7S0a 5LI / NForce 200 

Nforce 7S0a SLI 

AMD 79GFX/SB600 

AMD 790X/5B600 

AMD 79OFX/5B6O0 

Chipset: PATA /SATA II (eigenscbappen) 

1 / 6 (SATA-RAID 0,1,0+1,5) 

1 / 6 (SATA-RAID 03,0+1,5) 

1/4(SATA-RAID0,1,0+1) 

1/4 (SATA-RAID 0,1,0+1) 

1 / 4 (SATA-RAID 0 H 1,0+D 

SATA-chip (eigen schappen) 

88SF6111 (PCIe: 1 x e-SATA) 

n.a. 

2x JMB363 (PCIe; RAID / eSATA) 

n.a. 

na. 

LAN-chip (eigenschappen) 

Attansie LI (Ptle; 1000 Mbit/s) 

RTLS111C (PCIe; 1000 Mbit/s) 

RTL8111B (PGe; 1000 Mbit/s) 

RUSH 1B (PCIe; 1000 Mbit/s) 

RTL8111B (PCIe; 1000 Mbit/s) 

Audiochip (eigenschappen) 

AD1988B (HDA; 7.1, SPD)F-0tit) 

ALC888S ( HDA; 7.1, SP01 F-ln/Out) 

ALC889A (HDA;7.1, SPDJFIn/Dirt) 

ALC888 (HDA;7 IjSPDIF-Out) 

ALC33B (HDA; 7,1, SPDfF-Out) 

FireWIre-chip (eigenschappen) 

FW3227 (PCI; 2x FW4O0) 

n.a. 

TSB43AB23 (PCI; 3x FW400) 

n.a. 

VT6308P (PCI; 2x FW4QQ] 

Interne aansluit ingen 

ATX12V 2.0 / ATX12V / EPS12V / HD 

v' inaJS /n.a. 

^ /r\,ajsfs 

S in.ajs Is 

S/S inaJna. 

s/s tn a, is 

Slots: PCI / PCIe xl / PEG / geheugen (max.) 

2 / 1 / 3 / 4 (8 GB PC2-E5QO) 

3/]/2/4(8GB PQ-8500) 

2/3/2 /4C16GBPQ-B500) 

2 / 1 / 2 / 4 (8 GB PC2-6400) 

2/1/4/4(8GB PC2-8500) 

PATA-kanalen / SATA-I L-poo rlen / (loppy 

1/6/1 

1/6/1 

1/6/1 

1/4/1 

1/4/1 

USB 7 FW4O0 / RS 232 / LPT / Case Open 

miliMtiaJs 

niiMJUVs 

2x2/1/n.a./]/v' 

3x2/n.a./n.a./n^./^ 

3x2/1/]/n.a./n.a. 

Ventilator l-pin /4-pln / happen f overig 

3/1/Wn.a. 

2 /l/power,reset/n.a. 

3 / 2 / n.a. / n.a. 

2/1 /n.a./TPM 

4/1 / power, reset/n.a. 

Audio; d / AUK / fmrrtpanel / SPDiF-Out / 4n 

s fnaJStSfna. 

s insists is 

^ fnajs/sjs 

v' fnajsfsf na. 

S fnajSISfna. 

Extemeaansluitrngen 

PS/2/ RS-232 / parallel / LAN /analogs audio 

1 /0/0/1/6 

2 /0/0/1/6 

2/1/0/1/6 

271/0/1/6 

270/0/1/6 

5PDIF Out / In: coaxiaal (optisch) 

v' (^)/n.a (n.a,) 

n.a,(n.a,)/n.a.(n^) 

^ (^/)/ma.(n,a.) 

n^. (n.a.)/n.a, (n.a.) 

n.a, [S)i n.a, (n.a.) 

USB / FW400 6p7 4p,/ eSATA 

4/0/0/1 

6 /0/0/0 

6 /1/1/2 

4/070/0 

4/1/072 

VGA/DVI/HDMI 

1 / via adapter/! 

0/1 / via adapter 

0 /0/0 

0 /0/0 

0 /0/0 

Meegeleverde slots 

BIOS 

Producer / versie / news® 

lx l3946poi + 2x USB 

SPGIF-out (optisch, coax} 

n.a. 

n.a. 

1x1394 6pol + 2x USB 

Phoenix Award /fi.QGPG / 0702 

AMI / g.a. / H72PA321 

Phoenix Award/6.00PG/FS 

AMI/g.o./1.6 

AMI/g.o71.2 

Schri^tbeveiliging / fiashtool 

tU./v^ 

n.a,/ma. 

najs 

n.a./n.a. 

n.a./n.a. 

Monitoring: temp./ vent./spanning 

2/4/4 

2/3/9 

2/4/4 

2/2/5 

2/3/5 

BIOS-setup instelmogelijkheden 

Power-On after Power-Loss: aan / nit / zoals eerder 

^ is 

s is is 

/ is is 

sis is 

sis is 

Power-On by; Alarm / PME / toetsenboFd / muis 

s fs is inAJnju 

s inMs is /ma. 

s is is is / n.a. 

s is / n.a,/n.a./n.a. 

s is / n.a./n.a./n.a. 

/USB 

CPU-muitiplicator / CooTn'Quite 

s is 

n.aJ^ 

sis 

s is 

sis 

AHCI / H D D-wacht woardopties 

s / n.a. 

s h\a. 

s / rt,a. 

v^/aa. 

s I n.a. 

Overfclnkprofieien: standard / eigen 

4/2 

3/0 

0/0 

6/s 

6/2 

Kick: FSB / PEG 

sis 

sis 

SIS 

s is 

(s 

Spanning: Wore/ Vdram 7 VPEG / VMB / VHT 

s }s ( n^a./ s js 

sis iuajs}s 

s is is is is 

s Is is is is 

s is is is is 

RAM: klok / TCL / TRP / TRCD / TEAS 

sis is (sis 

sis is is is 

s is is is is 

sis is is is 

s is is is fs 

Energieopname’ 

Afgesloten / stand-by / idle desktop 

4,7 W / 6,4 W /117 W 

2,9 W / 5,1 W/93 W 

2,7 W/4,4 W/113 W 

2,3W/3,9W/99W 

2 r 5W/4W/100W 

Vol belast: CPU / CPU en graphics 

236W/272W 

231W/ 268 W 

22BW/263W 

236 W/ 270 W 

240 W/ 272 W 

Functietests 

ACPf S3 / idle / ATA-freeze lock ingescbakeld 

SfSf- 

s is is 

sisi - 

sis is 

s is is 

Booten U5B-CD-RGM / -stick 

si - 

sis 

s /— 

S is 

s is 

Qpstarttijd / bij diipset-RAID / met ATA-chips 

21 if +8 s/ 0.3. 

9 s/+9s/n^. 

17S/+5S/+7S 

I2s/+l2s/n,a, 

16s/+8s/n.a. 

Van B GB RAM beschikbaar onder 32- / 64-bit-OS 

3 GB /3 GB 

3,25 GB / 8 GB 

3,25 GB / S GB 

3,25 GB/8 GB 

3,25 GB/8 GB 

HDCP/dual link DVl / audio via HDM((AC3) 

si-l 44,1:48 kHz (v) 

-/-/-(-) 

n.a. 

n.a. 

n.a. 

Regeling CPU-ventilatoF:3-/ 4-pin 

-60/-52% 

-100/-64% 

-49 / -43 % 

-100/-62% 

-H62% 

Regeling bebuizingsventilator: 3/ 4-pin (aantal) 

-60(2 v.3)/n,a. 

-/ma. 

-/43%(1v,1) 

-/n.a. 

-60(U4)/n.a, 

Qverdrachtssnelheden 

SAIA /eSATA: tezen (schrijven) 

I03 r 0 (93 r 7)/ 76,9 (64,7) MB/s 

97,8 (96,5)/n.a. MB/s 

101,4 (94,6)/76,9 (75,7) MB/s 

98,4 (98,3)7 n.a, MB/s 

93,8 (89,6) / n.a. MB7s 

USB f FireWire: lezen (schrijfven) 

3U(32 r 8)/38,1(28,9) MB/s 

31,2 (31,0)/n,a. 

27,6 (25,9)/37,9 (30,DMB/s 

22,7 (21,4) /riA 

22,5 (21,0)/ 36,4 (26,3) MB/s 

RAItH)/RAID-5: lezen (schrijvw) 

142 (142)/142 (142) MB/s 

142 (142)/T 43 (143) MB/s 

143 (141) /n,a. MB/s 

143 (142)7 na. MB/s 

143(14T)/n,a.MB/s 

LAN:RX(TX) 

117,5(1183) MB/s 

geen meting 

115,8 (118,1) MB/s 

117,1(117,9) MB/s 

117,1(118,3) MB/s 

Linux-compdtibiliteit met Fedora 9 64 bit 

Gdufd/LAM/VGA (ID) 

snd-hda-lntel/forcerfeth/ 

m(-) 

pata-amd / ahci 

geen test mogelijk 

snd-htfa-inte1/r8169/n,a. 

5.nd-ird3-imel/r8169/n,a, 

snd-bda-inteE / r8169 / n.a. 

Parallel ATA/SAIA 

geen test mogeiijk 

pata-atiixp / ahd 

pata-atiixp / ahci 

pata-atiixp/ahd 

Extra chip: PATA / SATA 

n.a,/ahd 

geen test mogeiijk 

n.a./pata-j micron 

n.a./n.a. 

n.a./n.a. 

Audio 

Audio: ruisafstand 

-94,7d8(A)f®) 

-95,5 dfl(A) (®@) 

94,9 dB(A) (©) 

-94,2dB(A)(@) 

-82,5 rfB(A) (O) 

Dynamiek (beoordefrng) 

-92,ft dfl(A) (®) 

-94,1 d8(A) (©) 

-94,SdB(A) (©) 

-92,4 rfB (A) (©) 

■81,7 dB(A) (O) 

Vervorming / afw.fk.{(>eoondeling) 2 

0 r 006 %(©©)/ 03 dB(©®) 

0 r 005 %(©©}/ 0,3 dB(©0) 

0,005 % (©©) / Oil d8 {©©) 

0,006 %(©©)/0,3 dB(®©) 

0,007 % (©©) / 0,4dB(©©} 

A/W: dynamiek /vervorming (beoordeling) 

-84,5 dB(A) (O)/ 0,015 %(©) 

-84,5 dB(A)(Oi/ 0,01 %(©©) 

-32,5 dB(A)fO)/0,012 %(0) 

-84,8 dB(A) (Q)/0,01 % (©©) 

■75,3 dB(A)(©)/0,07 %(©) 

An along mu ltichannel / AC-3 / tweede geiuids- 

IMS is 

7.1/ -is 

IMS is 

IMS IS 

IMS is 

stroom 

SPDIF out/in (frequencies) 

S i - (44 r 1;48 kHz) 

S / n.a. (44,1; 48; 96:192 kHz) 

sis (44,1:48:96:192kHz) 

S i n j. (44,1;43:96; 192 kHz) 

Si nj.(44,l;48;96;192 kHz) 

Geluidskwa liteit / VGA-kwaiiieit SXGA (UXGA) 

©/OfOi 

©/geen meting mogelijk 

©/n.a. 


®/n,a. 

Levering, prfjs 

Docu mental ie / software 

E /PC Probe 

E/HW-Monitor 

E/Easy Tune 

l / Dual Core Center 

E/Dual Core Center 

Drivers: cd / diskettes voor RAJD 

/ n ,a. 

/ n.a. 

Si n.a. 

S ina. 

^ I n.a. 

KabeJs: FD / PATA / SATA / SATA-stroom 

1/1/6/1X2 

0 /1/6/6 

1/1/4/0 

071/1/1 

1/1/472 

ATX-piaat / overig 

/AsusFan,! xSLI-bridge, 

/lx SLI-bridge 


si n.a. 

S f}x Crossfire-bridge 

Straatprijs 

Q-connector f Mempipe 

€200 

€120 

€140 

€70 

€115 

1 aan primaire zijde gemeten, dus ind. adapter, hardeicftijt dvd 2 Afwijking frequentiefcromme 30 Hz tot 19 kHz 

©©zeergoed ©goed Ovoldoende ©slecht 00zeersteht %/aanwezig - werktniet rs.a.uietaanwezig 

g.o. geen gpgave E.B^efsi - - -' 


110 


dt 2008, Nr. 9 





Praktijk j Gigabit Ethernet 



Netwerkturbo 


Bandbreedte van Gigabit Ethernet maximaal benutten 

Een paar jaar geleden vormde de pc-architectuur nog de grote bottleneck voor 
hoge netwerksnelheden: all een in uitzonderlijke sit ua ties vlogen je gegevens 
met 100 MB per seconde over het LAN, terwijl dat intussen min of meer de regel 
is. Maar zoals wel vaker wordt ook deze regei door uitzonderingen bevestigd... 


inds de opkomst van gigabit-ether- 
^^netkaarten is het inwendige van de 
*^pc behoorlijk veranderd: PG Express 
(PGe) beeft de verouderde PCI-bus vervan- 
gen, dual-coreprocessors en meerdere giga¬ 
bytes aan werkgeheugen ztjn inmiddels ook 
in notebooks zo'n beetje standaard en een 
chipset met Gigabit Ethernet behoort bij de 
meeste moderne desktops en in veef laptops 
tot de basisuitrusting. Bovendien hebben 
high-end harddisks de snelheidsbarri^re van 
100 MB per seconde eindelijk door broken. 

Eenvoudige switches voor Gigabit Ether¬ 
net (GE) heb je al vanaf 30 euro en ook de 
voor gigabitsnelheden benodigde CATSe- of 
CAT6-kabel kost tegenwoordig nauweiijks 
meer dan de standaard voor Fast Ethernet 
gebruikte CATS-kabeL Kortom, er is feitelijk 
geen reden meer om vandaag de dag nog 
beperkt te worden tot Fast Ethernet met 
diens (voor huidige maatstaven) povere 
100 Mbit/s. Maar kun je met de verkrijgbare 
hardware een gigabitnetwerk nu wel ten 
voile benutten? 

Om maar meteen ter zake te komen: als je 
een gigabit-LAN-poort nodig hebt, hebjege- 
noeg aan de geintegreerde GE-interface op 


het moederbord en hoef je geen aparte kaart 
aan te schaffen. De onboard GE-aansluiting 
kan dit normaal gesproken namelijk prima 
aan. Wat ook blijkt uit onze moederborden- 
tests. Als er op het moederbord alleen Fast 
Ethernet zit of als je een tweede snelle poort 
nodig hebt, pak je gewoon een PCI Express- 
kaart De standaard PCI-variant met een bus- 
breedte van 32 bit en een kloksnelheid van 
33 MHz haalt maximaal 1056 Mbit/s na aftrek 
van de overhead voor de busbesturing. De 
1000 Mbit/s van Gigabit Ethernet is hiervoor 
dus a I teveel van her goede. De LAN-chip 
van de PCI-kaart en de bijbehorende driver 
kunnen de doorvoersnefheid nog verder 
drukken, net als de PCI-implementatie in de 
chipset van het moederbord. 

Testopstelling 

Twee middenklasse-pc's met identieke uit- 
rusttng mochten laten zien of ze Gigabit 
Ethernet maximaal konden benutten. We 
kozen voor een moederbord dat typerend 
is voor deze klasse: de GA-M56S-S3 van Gi¬ 
gabyte, met een PCl-Express-Graphics-slot, 
twee PCIe-lx-slots en vier PCI-slots. In het 


systeem zat verder nog een 2,5 GHz Athlon 
64 X2-processor en 4 GB werkgeheugen. 
De onboard-LAN-interface bestaat uit de in 
de nForce 560-chipset geintegreerde MAC 
(Media Access Control, protocol layer) en een 
Realtek PHY-ehip RTLS211BL (physical layer). 
Deze moet bij andere onboard GE-poorten 
vergelijkbare prestaties leveren. 

Verder wilden we weten of een PCI Ex¬ 
press-kaart (Intel Pro/1000 PT Desktop) de 
GE-interface van het Gig a byte-moederbord 
kon bijhouden en hoe de volgende PCI- 
kaarten met verschillende ether netcontroh 
lers het deden ten opzichte van de snellere 
interfaces; 

-Asus NX! 101 (IC+IP1000A), 

- D-Link DGE-530T (Marvell 88E8001), 

- Intel Pro/1000 MT (i82541 Gl) 

- noname GE-adapter (Realtek RTL8169S). 
De haalbare gegevensoverdracht op TCP/ 
IP-niveau bepaalden we voor beide richtin- 
gen met de bench marktool iperf (zie soft- 
link). Een computer draaide hierbij met de 
onboard interface als server (iperf -s -wl 28k) en 
de andere met de verschillende poorten als 
client (ipeif -c <serveradres> -w128k -OO -r). 

Verder bepaalden we de snelhefd aan 
de hand van het verplaatsen van grote be- 
standen via FTP (File Transfer Protocol) en 
het SMB- (Server Message Block) resp. CfFS- 
protocol (Common Internet File System) dat 
wordt gebruikt voor het delen van bestan- 
den in Windows-netwerken. De metingen 
vonden plaats onder drie besturingssyste- 
men (Windows XP/5P2, Vista/SPl, Ubuntu 
8.04, allemaal 32-bit-versie). Als FTP-server 
gebruikten we onder Windows FileZilla en 
onder Ubuntu vsftpd. Als ontvanger fungeer- 
den de betreffende command line-clients die 
de duur van de transmissie in honderdste se- 
conden weergeven. 

De snelheid via SMB/CIF5 hebben we op 
de klassieke manier met een stopwatch ge- 
meten. We zetten die aan op het moment 
dat het bestand in de doeimap werd gedropt 
en stopten zodra de voortgangsindicator 
verdween. De snelheden in de diagrammen 
zijn afgerond op hele waarden (Mbit/s bij 
de iperf-test en MB/s bij FTP en SMB/Cl FS). 
De bestandsoverdrachten vonden eerst aan 
beide kanten plaats met grote RAM-dtsks, 
zodat de harde schijven geen vertragende 
factor zouden zijn. Afzonderlijke metin¬ 
gen hebben we op de client-computer ook 
herhaald met een snelle harde schijf. De 
iperf-test leverde bij de onboard- en PCI- 
Express-interface geen verrassingen op. De 
TCP-doorvoer bedroeg bij het zenden en 
ontvangen meer dan 900 Mbit/s, wat te ver- 
wacbten is bij gegevenssnelheden van meer 
dan 100 MB/s. De verschillen tussen de be¬ 
st uringssystemen zljn met 907 tot 949 Mbit/s 
gering, wat waarschijnlijk aan het samenspel 
van kernel en drivers ligt 

Brute kracht 

Bij de PCI-kaarten was er iets eigenaardigs 
aan de hand: bij het ontvangen leverden alle 
kaarten naar verwacbting hoge waarden 


c't 2008, Nr. 9 


111 




Praktijk [ Gigabit Ethernet 



Als je een pc met een gigabitpoort wilt 
uitbreiden, is het aan te raden om 
20 mogelijk een PCI Express-kaart 
(links) te nemem PG-kaarten 
of een niet optimale PCF 
implementatie van het 
moederbord verlagen de 
doorvoersnelheid. 


(647 tot 860 Mbit/s), maar bij het zenden 
kwam er geen enkele boven de 340 Mbit/s 
uit. Waarschijnlijk hing dat samen met de 
PCI-implementatie van de Nvidia nforce 
560-chipset, want het fenomeen trad bij alle 
kaarten op. We hebben nog geprobeerd om 
enkele kaarten in een ander PCFsbt te ste- 
ken, wat nog op een probleem met de inter* 
rupt-routing had kunnen duiden, maar ook 
dat maakte niks uit. 

De theorie dat de chipset de boel afremde 
werd geloofwaardiger toen een PCFkaart 
van Intel met gelijke structuur in een oudere 
computer met Via-chipset gegevens met 
ongeveer 830 Mbit/s verzond en met 870 
Mbit/s ontving. Bovendien trad het probleem 
bij alle besturingssystemen op, waardoor de 
fout in ieder geval niet door de driver van de 
chipset werd veroorzaakt 

Vanwege de beperking bij het verzen* 
den, geven we voor de FTP- en SMB/CIFS- 
metingen alleen de waarden aan die werden 
gehaald bij het ontvangen. Op andere moe- 
derborden zonder PCI-afwijkingen zouden 
de zend waarden ongeveer overeen moeten 
komen met de ontvangstwaarden [1]* 

Geheel volgens verwachting zagen we bij 
FTP via de snelle LAN-interfaces snelheden 
van meer dan 100 MB/s. De hoogste waarde 
van 115 MB/s leverden de onboard interface 


onder Windows XP en de PCI Express-kaart 
onder Ubuntu. 

Merkwaardig genoeg bteef Vista met 82 
tot 89 MB/s iets achter, Deze lagere waarde 
ligt deels aan het feit dat de comma ndline- 
FTP-client van Vista hetzelfde doet als Inter¬ 
net Explorer: een bestand dat binnenkomt 
wordt eerst tijdelijk in de Temp-map op de 
harde schijf opgesiagen en daarna pas naar 
de doelmap gekopieerd. Door het royale 
werkgeheugen van onze testcomputer kon 
Vista behoorlijk veel gegevens bufferen, 
waardoor het schrijven naar de harde schijf 
niet nog meer vertraging opleverde. 

Ook de PCI-insteekkaarten leverden een 
goede doorvoersnelheid, die overigens wel 
sterker afhankelijk was van het besturings- 
systeem, de controllerchip of de diverse drF 
vers. De kaart met de Realtek-chip zat met 98 
MB/s onder XP tegen de 100 MB/s-grens aan; 
de Intel-kaart onder Ubuntu haalde 96 MB/s. 

Bij het SMB/CIFS-protocoi dat gebruikt 
wordt bij het delen van bestanden onder 
Windows, kregen we een ander plaatje te 
zien, Hier was Vista in alle gevallen sndler 
dan XP (onboard 92 i.p.v. 88 MB/s, PCIe 95 
i.p.v. 63 MB/s). Blijkbaar heeft het tunen van 
de netwerkstack (zie softlink) geholpen. 

Dramatisch is het verschil tussen Vista 
en de SMB-daemon (Samba 3.0.28a) van 


RAM als harde schijf 

Om de snelheden te meten gebruikten 
we onder Windows 2 GB werkgeheugen 
als RAM-disk. Hierbij maakten wegebruik 
van de freeware 'Gavotte Ramdisk 1 (zie 
softlink). Een slimme ontwikkelaar met 
pseudoniem Gavotte heeft de maximale 
capaciteit van 32 MB van Microsoft* ram- 
disk.sys kunnen opheffen. Weer een an¬ 
dere prog ram meur heeft er een simpele 
grafische interface voor gemaakt, waar¬ 
door instalieren en configureren nu een 
stukmakkeiykergaat 

Er bestaat overigens geen officiele web¬ 
site voor Gavotte Ramdisk. Als je het niet 
aandurft om een program ma van dubh 
euze afkomst in je systeembestanden 
op te nemen en te laten draaien, vind je 
bijvoorbeeld bij Cenatek een goedkoop 
alternatief (25 dollar, momenteel rond 
de 15 euro) voor verschilfende Windows- 
versies van 95 tot Vista. 

Bij moderne Llnux-versies heb je met /dev/ 
shm standaard al een dynamisch groeien- 
de RAM-disk, die maximaal de helft van 
het werkgeheugen mag bezetten. 


Ubuntu; Vista heeft hier 42 tot 84 procent 
voorsprong. Met de verbeteringen van Vista 
heeft Microsoft ook het onder XP nog be- 
staande FTP-voordeel in elk geval voor een 
deel tenietgedaam Het onnodige cachen bij 
de FTP-client van Vista gaat immers ook ten 
kostevan performance. 

Windows oplappen 

Toen we nog vol aan het testen waren, kwam 
ook Service Pack 3 voor XP uit Daarom heb¬ 
ben we de FTP- en SMB-metingen met af- 
zonderfijke kaarten herhaald. Hierbij werd 
maar In een geval een noemenswaardige 
winst gehaald, namelijk als Intels PG-kaart 



Vista slaat een bestand dat via 


faiMffillMBffil 


m\U\ *1 


FTP binnenkomt (rechts in de 
grafiek) tijdelijk op de harde 
schijf op. Zodra de buffer in 
het werkgeheugen vol is, 
vliegt de snelheid dan ook 
omlaag* 


Een nret optimale PG- 
implementatie op moderne 
moederborden kan de 
snelheid waarmee de data 
wordt verstuurd aanzienlijk 
verlagen: bij de nForce 
560-chipset haalden de 



Bestard BwW 

Toep-aSslngBO I PrDCeiSfcn I PfistabM Network | fScbnjfcfifs | 


Adaptamaam j | Srafticlri... 

LAN-Wrbiftdlng 0 % I Gflpi 


PG-kaarten snelheden van rr--—-——- - 1 :: 

slechts 300 Mbit/s, P mcgHm: 36 gtJ ^ Bbftik: 


112 


c't 2008, Nr. 9 






















































Prakttjk | Gigabit Ethernet 



Welke chipset er op een PCI-kaart zit, 
maakte bij onze test amper uit: de 
snelheid via een Windows-share lag bij 
alle modellen tamelijk dichtbij elkaar en 
lag alleen tussen besturingssystemen 
onderling iets verder uit elkaar. 


een bestand via SMB ontving. In plaats van 
51 g ingen er dan 56 MB/s door de kabeL Die 
meetbare snelhefdswinst is in de prakttjk 
echter nauwelijks voelbaar. 

Bovendien keken we of SP3 wellkht een 
positief effect heeft op de performance van 
een XP-dient wanneer je Vista als server ge- 
bruikt Met FTP konden we wederom geen 
noemenswaardige verschillen constateren, 
maar voor Windows-shares waren de resulta- 
ten ronduit teleurstellend: de SMB-snelheid 
lag 14 tot 47 procent lager, afhankelijk van 
met welke combinatie je de XP/SP3 - Vista- 
combinatie precies vergelijkt (XP/SP2 naar 
XP/SP2, -14 tot -26 procent of Vista/SPI naar 
Vista/SPl, -41 tot -47 procent), Een XP-com- 
puter met 5P3 levert dus geen betere pres- 
taties in de communicatie met Vista-servers. 
Als je hogere snelheden in je Windows-net- 
werk wilt halen, zul je dus naar Vista moeten 
upgraden. 

De bovenstaande FTP- en SMB-metingen 
hebben tot nu toe een tamelijk theoretcsch 
karakter, want in de prakttjk zul je als gege- 
vensbron of -doel normaal gesproken geen 
RAM-disk gebruiken, die nagenoeg zonder 
storingen werkt en honderd MB/s verwerkt. 
Om die reden hebben we de FTP-metingen 
onder XP en de SMB-tests onder Vista nog- 
maals met een extra snelle terabyte schijf 
uitgevoerd, wederom met twee interfaces 
(onboard en PCle), 

Dikke schijf 

De SATA-schijf Samsung HD103UJ haalde in 
een van onze iaatste Schijvendansen bij line- 
aire benaderingen maximaa! 114 MB/s. Met 
Gigabit Ethernet zou de schijf dus gegevens 
met maxi male snelheid kunnen doorsluizen 
[2]. In onze test konden we die hoge snelhe¬ 
den ook daadwerkelijk meten, al zijn er klei- 
ne verschillen ten opzichte van de test met 


de RAM-disk: 106 in plaats van 115 MB/s bij 
FTP, 95 in plaats van 92 MB/s bij SMB met de 
onboard interface. En 106 in plaats van 109 
MB/s voor FTP en 97 in plaats van 95 MB/s 
voor SMB met de PCIe-kaart. 

Hierbij was de schijf ingericht als een 
enorme datatank met £en grote NTFS- 
partitie. Onze testopbouw profiteer!; hierbij 
natuurlijk van de gloednieuwe harde schijf 
Noemenswaardige fragmentatie van bestan- 
den waarbij de schrijf-/leeskop enorm veel 
moet bewegen, wat uiteraard ten koste gaat 
van de performance, kwam hierbij namelfjk 
nauwelijks voor. Bij een echte server zaI dat 
snef veranderen als de server een poosje ac- 
tief is. Fiierdoor zul je later minder hoge snel¬ 
heden meten. 

Tensiotte wilden we nog het gedrag 
van de onboard interface en de Intel- 
kaarten te weten komen als je gegevens 
gelijktijdig in beide richtingen stuurt (full- 
duplex, Iperf < <serveradres> -w!28k -t30 -d). 
De resultaten waren niet erg verrassend: 
onder XP bracbten de onboard- en PCIe- 
interface het op 853 resp. 803 Mbit/s, de 
PCI-kaart hieid het daarentegen bij 210 
Mbit/s voor gezien; bij Vista zag het min 
of meer hetzelfde uit (onboard: 887/781 
Mbit/s zenden/ontvangen, PCle: 934/ 752 
Mbit/s, PCI: 245/245 Mbit/s). 

Bij Linux-drivers is blijkbaar nog wel 
wat te verbeteren, want de snelheden 
lagen bij duplex voor de onboard- en 
PCIe-interface met 328/498 Mbit/s en 
485/646 Mbit/s duidelijk lager; bij de PCI- 
kaart lagen de waarden zoals verwacht bij 
220/224 Mbit/s. 


Conclusie 

Met hedendaagse hardware kun je vandaag de 
dag absoluut profiteren van Gigabit Ethernet: 
effective snelheden met Windows-shares van 
een kleine 100 MB per seconde waren een paar 
jaar geleden nog ondenkbaar, 

Tegenwoordig is het een kwestie van de 
juiste hardware: met ethernetcontrollers die 
via de ouderwetse PCI-bus zijn verbonden is 
in het gunstigste gevaf misschien nog wat 
eer te behalen. De 40 tot 80 MB/s die je op 
deze manrer haalt, zijn een duidelijke winst 
ten opzichte van Fast Ethernet. 

Voor moederborden zonder gigabitinter- 
face in de chipset is een PCI Express-kaart 
de beste keus. Maar ook in dat geva! speelt 
het besturingssysteem een belangrijke rol. 
De beste SMB-throughput levert Vista, maar 
alleen als aan de andere kant ook een Vista- 
computer hangt. 

Is de tegenpool echter een NAS van min¬ 
der dan 500 euro, dan moet je niet verbaasd 
staan te kijken als de snelheid hooguit een 
bescheiden 20 MB/s bedraagt. Deze appara- 
ten hebben norma lerwijze zwakkere proces¬ 
sors en weinig werkgeheugen. 


Literatim r 

[1 ] Ernst Ahlers, H agedrukleidlrig en, Gigabit Ether¬ 
net kaarten om in te bouwen, c't 5/2004, p. 70 
[2] Bol Feddern, Schljvendans, notebookschijven 
tot 320 GB en de terugkeer van 3,5"-schljven 
met 5400 rpm, c't 5/2008, p. 128 


f$oMnk0809W 


Controller/ 

besturmgssysteem 

Nvidia (Onboard) 
Zenden 

Intel tPCl-Express) 

Zenden 

ic-h (PCI) 

Zenden 
Intel (PCI) 

Zenden 
Marvell (PCI) 

Zenden 
Ftealtek f PCI> 

Zenden 


Windows XP (SP2) 

bet*r 

949 

948 

945 

942 

783 


Windows Vista (SPl) Ubymti8.04 

bctH hrter 

940 

943 907 

944 941 

927 936 


Controller/ Windows XP (SP2) 

besturingssysteem bmr 

Nvidia (Onboard) 115 

Intel (PCI-Express) 109 

IC+fPCI) 89 

mm 93 

Marvel! tPOJ 87 

ftealtek (PCI) 98 


Windows Vista (SPl) 

Nrtfi 

89 

52 
7B 

87 

53 

sammmis 


Ubuntu 8.04 

twt£- 


109 

115 


75 


96 


76 


AHe waarden in MB/s, gemiddelde waarden nit drie meringen, gemeten met tammandline-dient 


721 


647 


280 


281 


290 


308 


860 


748 


852 


293 


342 


286 


318 


B56 


725 


744 


314 


325 


309 


309 


815 


710 


767 


Controller/ 

besturingssysteem 

Nvidia (Onboard) 
Intel (PCI-Express) 
IC+iPCI) 

Intel (PCI) 

Marvell (PCI) 
Realtek (PCI) 


MmM 

Windows M>(SP2) 


Windows Vista (SF1) Ubuntti B.04 



92 

95 


50 


63 


'73 

31 

75 


47 


57 


46 


57 


Alle waarden in MB/s, getneten met iperf 


Alle waarden in MB/s, handmatig gemeten, gem iddelde waarden uit drie metingen 
1 Meting afgebroken, omdat drie pogingen orvder de 5 MB/s bleven 


cT 2008. Nr. 9 


113 








Quote geWfct met tcesiemming. TV Movie (2007}. 


Koop nu! VrijblijverM 


Kwaliteitsgeluid. 
Comfortabele pasvorm. 


BOSE' in-ear hoofdtelefoon. 


Ben je op zoek naar een onopvallende in-ear hoofd¬ 
telefoon die meer biedt dan middelmatig geluid en 
weinig comfort? Zoek niet verder. Luister voortaan 
naar je favoriete muziek met de BOSE’ in-ear hoofd¬ 
telefoon. In drie maten meegeieverde, ergonomisch 
ontworpen oordopjes, zorgen voor een comfortabele 
pasvorm. Net resultaat? Stel je voor dat je luistert 
naar een van de beste hifi-luidsprekers, terwijl je 
geniet van wellicht een van de meest geavanceerde 
akoestische ontwerpen tegenwoordig beschikbaar: de BOSE" in-ear hoofdtelefoon. De beste 
keuze voor urenlang luisterplezier. Waar je ook gaat. 

Wij zijn dusdanig overtuigd van de BOSE* in-ear hoofdtelefoon, dat wij deze zonder enige 
twijfel aanbieden voor een proefperiode van 14 dagen. Toch niet overtuigd? Geld terug! 

"Zo hebben hoofdtelefoons voor mp3-, cd en dvd- spelers nog nooit geklonken. 

De verwisseibare, siliconen oordopjes bestaan in 3 verschillende maten en brengen 
hightech-geiuid zo precies op de juiste plaats. " -TV Movie 










Onderweg. Op het werk. Thuis. Maak kennis met Personal’ Audio van Bose, 


Bel 0299 390290, bezoek www.sounddock.nl, of ga naar uw geautoriseerde BOSE* Personal* Audio-dealer. 

fc Aftnbod'QeW>g bij daefncmornte geautortswnde Bose ftafsonal* AudtsrdBslers. Prodpefictde gaat m vanaf het moment van aankajp sntfien a ni«levredefi'bent.awer ons product, dwnr u bet rorngJeie-jproduci (Inditsief alfe oncerdeten) 
te-wtaumsen if fwt vetocjppuntxHTi _ww voliediye resiiiub'p In aanmetking ft kcitib. fntifctef geldge ytikuopiron. Mere Stfwmafe en vootwsarden verirrijabaar in cfevtfnM. 









Better sound through research* 


hooftftelefoon 


in-ear BOSET CQMPANlOr 5 
hoofdteiefooR hcjoftfislefoari multimedraUdispreketsvsieem 






BOSE; COM PAN ION* 3 BOSE" COM PAN ION : 2 BOSF Computer BOSE 4 SoiindRodf Portable BOSE* Soun dDotfc 

multimedia^dsprek^y^ern multimedialuid^]fekft r ^Yti?fn MusfcMomlDr digital music system digital fiftiifc system 







Peter Schuler 

Business intelligence 

Analyse van bedrijfsgegevens voor MKB en grotere concerns 


M De zaak is eigenlijk failliet, alleen heeft de baas Ket nog 
niet door". Wie anno 2008 in een kroeg zijn oor te luister 
fegt, hoeft niet verbaasd staan te kijken als er in dit soort 
bewoordingen over een bedrijf wordt geroddeld* Vaak 
ligt zo'n oordeel dichter bij de waarheid dan de iltusie 
van de directie, die bij gebrek aan fatsoenlijke informatie 
regel recht op een bankroet aanstuurt. 


B usiness Intelligence (Bl) 
is het wondermiddel om 
strategfsche bedrijfsbeslis- 
singen op een systematische en 
regelmatlge analyse van puur 
zakelijke gegevens te baseren. 
Maar vooral bij kleine bedrijven 
wordt de jaarlijkse winstbereke- 
ning vaak meer gezien als een 
pesterij van ’den Haag', die al- 
leen nodig is om het de betas- 
tingdienst makkelijker te maken, 
dan als een manier om het be¬ 
drijf gezonder te maken- Dus 
houdt menig ondernemer het 


bij de belastingverklaring van de 
accountant om een maal perjaar 
een rudimentaire winst- en ver- 
liesrekening op te zetten* Daa rbij 
gaan echter veel details verloren 
en komen wijzlgingen in de fi¬ 
nancier positie pas maanden 
later boven tafel. 

Maar welke producten het 
beste in welke seizoen m de 
aanbieding moeten, hoe de 
verschillende kosten zich ont- 
wikkelen, welke kfanten de 
grootste bijdrage aan de omzet 
leveren, waar de grootste winst 


zit r welke producten de meeste 
klachten opleveren en welke 
machines en medewerkers het 
meest worden belast zie je daar 
niet in* 

Om dat soort vragen te kun- 
nen beantwoorden, moetje van- 
zelfsprekend eerst de benodigde 
gegevens vergaren en uit de ver¬ 
schillende toepassingen halen 
om ze op een centrale plaats 
weer samen te kunnen voegen. 
Hierbij loop je wel het risico dat 
je overspoeld wordt door een 
golf aan informatie* Dus het is 
wel zaak dat je weet welke cijfers 
je aan elkaar meet plakken, waar 
ze staan en dat je ze op de juiste 
wijze interpreteert. Anders slaat 
ongebreidelde paniek toe en 
kun je de zoveelste vergadering 
in om de aanstaande ’crisis' te 
bezweren* 

In dit artikel kijken we naar 
enkele aanbiedersdie producten 


leveren voor deze taken, waar- 
voor vaak verschillende eisen 
gelden en bepaalde omstandig- 
heden van toepassing zijn, 

Vanaf het begin 

Voor de kfeinere bedrijven in 
het MKB-segment zijn derge- 
lijke analyses meestaf wat over- 
zichtelijker en kun je met admi¬ 
nistrates oft ware zoals Davilex 
Account Exact Compact Unit 
4 Agresso of een paar pakket- 
ten van Easy Computing vaak al 
meer dan alleen een financieel 
overzicht maken. Met de huidige 
versies van die programma's kun 
je al aardig door de bedrijfsge¬ 
gevens wandelen. De aangebo- 
den analyses kun je op elk wllle- 
keurig tijdstip laten doen, maar 
je kunt bij deze applicates geen 
individueie combinatie van vari- 
abelen opgeven* 


116 


c't 2008, Nr* 9 








Software | ZakeIijke analyse 


Voor bedrijven met meet dan 
een paar beeldschermwerkplek- 
ken zijn deze overzichten na- 
tuurlfjk ook in de gebruikelijke 
muiti-user-applicaties beschik- 
baar. Maar voor de g rote re over 
zichten van zaken partners en 
producten in dit soort bedrijven 
zijn krachtigere functies nodig 
om het omvangrljke datama- 
teriaal te kunnen filteren en in 
business charts of overzichtelijke 
minitabellen te kunnen maken. 

Nog specifiekere Informatie 
kun je haJen uit kengetallen, die 
elk bedrijf vofgens eigen speri- 
fieke behoefte kan definieren of 
volgens een omvangrijke verza- 
mefing van zogenaamde KPI's 
(Key Performance Indicators) 
[1] kan berekenen, Indicatoren 
voor de financiele situatie, klant- 
belangen, de contlnuTteit en de 
interne bedrijfsprocessen dle- 
nen als ingredienten voor de zo- 
genaamde balanced scorecard, 
een balansweergave van het 
complete bedrijf voor het ma¬ 
nagement en investeerders. 

In de dagelijkse praktijk gaan 
de meeste vragen over speci- 
fieke klanten of verkoopcijfers, 
daarom is Bl voor het MKB vaak 
in soft ware pa kketten voor CRM 
(Customer Relationship Manage¬ 
ment) te vinden. 

Dan is het daarna een logi- 
sche stap naar de softwarepor- 
taloplosslngen voor grotere 
bedrijven. Die opiossingen wor- 
den ook als PRM (Partner Rela¬ 
tionship Management) of CPM 
(Corporate Performance Moni¬ 
toring) aangeboden. Hierbij is 
de zakelijke analyse een module 
van de operatieve software of 
een gespedafiseerd program- 
mapakket, dat misschien zelfs 
een eigen database als centraal 
datawarehouse voor alle zake¬ 
lijke gegevens gebruikt. 

Aan de achterkant 

De kwaliteit van Bl-software kan 
warden beoordeeld aan de hand 
van de op regel matige intervaf- 
len of ad hoc gegenereerde re¬ 
porter Met programme's zoals 
Crystal Reports of List & Label 
kun je vrij makkelijk een indivi- 
duele voortgangsreportage uit 
de beschikbare data in elkaar 
draaien en die dan in een glossy 
flyer gooien. Deze zogenaamde 
reportgenerators zijn typische 
tools voor ontwikkelaars waar 
een incidentele gebruiker, die 
IT niet als hoofdtaak heeft, niet 
echt volledig gebruik van zaf 


kunnen maken. Een volledige li- 
centie voor deze applicaties zal 
dan ook voornamelijk blj de ser- 
vlcemedewerkers van de FT-af- 
deling terecht komen, terwljl de 
gebruikers van boekhoudsoft- 
ware of andere disciplines het 
vaak kunnen stellen met goed- 
kopere runtimelicenties voor het 
updaten van op maat gemaakte 
report sjabionen. 

Als er maar een keer per jaar 
een bepaalde database-anafyse 
gemaakt hoeft te worden, kun 
je de benodigde gegevens 
waarschijnlijk ook wel met nor- 
male SQL-commando's uit de 
database trekken. Als sommige 
gegevens echter als ingredient 
voor meerdere queries worden 
gebruikt is het aan te raden om 
met gespeciallseerde huIp-mid- 
delen zogenaamde datacubes 
voorte bereiden. 

Achter deze naam schuilen 
zogenaamde multidimensio- 
nale data-arrays, waarin gekeken 
wordt wat de invloed van (of op) 
een afhankelijke variabele is, Dat 
ziet er in een relationele database 
heel anders uit, aangezien die 
zijn gebaseerd zijn op tabellen 
en dustweedimensionaal zijn.Je 
kunt in een tabel met kolommen 
voor verkoopcijfers, artikelnu ri¬ 
mers, verkoopgebieden, boekja- 
ren, verkoopomvang, verkoper- 
en koper-ID's de rijen - oftewel 
de afzonderlijke datasets - altijd 
siechts op een van de genoem- 
de kenmerken sorteren, Je kunt 
deze gegevens als alternate! in 
een zesdimensionale cube zet- 
ten, waarbij je de verkoopcijfers 
als coordinatensysteem gebruikt 
waarvan de kolommen de assen 
voorstellen. 

Dobbelsteen 

Als de ruwe data met de belang- 
rijke kenmerken al in cubes met 
de benodigde dimensies zitten, 
kun je willekeurige weergaven - 
zoals verkoopcijfers afhankelljk 
van artikelnummer en verkoop- 
gebied - ook zonder speciaie 
IT-kennis oproepen, net zoals je 
een kolom van een spreadsheet 
met de muls kunt highlighten. 
Formeel komt een tabelkolom 
overeen met een eendimensi- 
onale kijk op een tweedimensl- 
onale datacube, en is een klas- 
sieke tabel een 2D-doorsnede 
door een 3D-blok van gegevens- 
cellen, 

Het is geen toeval dat som¬ 
mige spreadsheets over speci¬ 
aie functies beschikken om da¬ 


tabase-engines bij het opstellen 
van rapportages over opgesla- 
gen gegevens te ondersteunen. 

Draaitabellen uit Microsoft 
Excel of OpenOfftce.org leveren 
bijvoorbeeld ook een tweedi- 
men slonale weergave van een 
multidlmensionale cube, ook als 
deze feitelijk nog niet geconstru- 
eerd is. Je kunt met de wizard 
uit Excel bijvoorbeeld de tabel 
met zeven kolommen uit het 
bovenstaande voorbeeld in wil- 
lekeurige lay-outs persen zonder 
dat je daar het oorspronkelijke 
gegevensbestand voor hoeft 
te veranderen. Je kunt bijvoor¬ 
beeld bepaalde waarden voor 
’Verkoopgebled' als selectleerite- 
rium kiezen, zodat Excel alle data 
uit andere gebieden voor de 
volgende weergave buitenslurt. 
Daarna zouden "Artikelnummer' 1 
en "Boekjaar 1 ’ via drag & drop tot 
kolom- en nj-descriptor kunnen 
worden gebombardeerd, waar- 
na je zou kunnen klezen welke 
inhoud de wizard in de cellen 
van de opgevraagde weergave 
moet schrijven. Dat kan bijvoor¬ 
beeld de gemiddelde waarde 
van de opdrachtgrootle van alle 
verkopen voor een bepaald jaar 
zijn. 

Als je dezelfde gegevens via 
SQL uit een database zou wil- 
3en halen, vereist dat vaak nogal 
omslachtlge query-definities. 
Om die te beantwoorden moet 
de engine veel datasets een voor 
een aflopen en nalopen op de 
opgegeven kenmerken, Als je 


dat voor elke dataset voor zes 
datavelden moet doen en die 
aan het eind ook nog met een 
EN-functie aan elkaar moet kop- 
pelen, ontstaat er al snel een 
complete SQL-procedure. Erg er 
nog: de database-engine zou wel 
eens een resourcevretend on- 
derdeef kunnen worden, waarbij 
pas aan het eind van het karwei 
duidelijk wordt welke datasets 
er wegvallen en welke eigenlijk 
helemaal niet gecontroleerd 
hadden hoeven te worden, 

IntuVtie en sfatistiek 

Bij het ongeremd combineren 
van tabelkolommen ontstaan 
snel compleet onzinnige com¬ 
bi naties. Dat komt deefs omdat 
niet altijd duidelijk is of er wel 
een zinnige samenhang tussen 
de gegevens bestaat. Een leuk 
voorbeeld uit de fiteratuur is btj- 
voorbeeld het feit dat de grootte 
van de populatie van ooievaren 
in een landelijk gebied gecorre- 
leerd is aan het geboortecijfer in 
die regio [2]. 

Het blijkt dan ook zinvol te 
zijn dat een expert al voordat er 
waardevolle resources worden 
verbrulkt, bepaalt welke data- 
combi naties ondersteund moe- 
ten worden en welke beter niet 
gebruikt kunnen worden om 
verkeerde conclusies te voorko- 
men, Als je de samenhang tus¬ 
sen bepaalde cijfers niet causaal 
kunt beredeneren heb je daar 
datamining-experts voor nodig. 


Mu 

jlijj-Essays veritt 

D l2? Q nijj 


Jt to e <f - 11 *i a 

A4 3 

b 4 . Leeftijcl 

A 1 

1 s 

C D E F Q 

H 







2 






7 




4 

1 - L66f.i|3 w\ 

1 



5 

y'B 




S 





7 

i-Sia 




0 






& i 

■ -S}3» 

J 




10 



'ensitems hier neerzetten 


11 




! 12 

! 1^3* 




13 

|-g[ 3^ 

r d 



r W 

g 

] - - *',*!*' . 



15 





16 





' w 





' n 






15 

2(J 


: t«?s * IS M 1 .jT] 


ai 


I'Cois... 2-trv S-e-- 



22 


S ■‘C .-t 

■ 5S-k.v*.4 



w 






lL- 






25 




M 


t i — 1 1 1-T= 



Niet alle Excel-gebruikers kennen draaitabellen, maar met de 
wizard zijn ze makkelijk te maken. 


c t 2008, Nr. 9 


117 








































Software | Zakelijke analyse 



Als je in de Designer van List & Label datavelden selecteert, kun je 
die gebruiken om op maat gemaakte business charts te vuflen. 


Die beschikken vaak over hun 
eigen tools om de gegevens- 
vloed op succesbelovende pun- 
ten te filteren en op wlskundlge 
samenhangen te toetsen. 

In een typisch datawarehouse 
is dat makkelijk toe te passen: 
experts selecteren voor elke 
kolom van de vele datatabeilen 
die in het bedrijf voorkomen 
eenmalig aan welke datacubes 
die een bijdrage kunnen leveren. 
Hierdoor wordt meteen ook het 
aantal opvraagbare datacubes 
bepaald, die dan ook voor min¬ 
der gevorderde gebruikers voor 
willekeurige vragen beschikbaar 
zijn. 

Ook al ben je niet overtuigd 
van het nut van een deskundige 
voorselectie van de gegevens, er 
resteren nog altijd goede rede- 
nen om het productief werken 
met de data - bijvoorbeeld in 
het kader van de boekhoudtng 
- zuiver te scheiden van slechts 
indirect nuttige analyses voor 
marketing en controlling. Het ac¬ 
tual iseren van de datacubes met 
de nieuwste omzetcijfers kan 
nogal wat tijd in beslag nemen, 
maar daar zullen de klanten 
maar weinig begrip voor tonen. 
In dergelijke gevallen moet je 
het bijwerken van de boekhou- 
ding uitstellen tot de avond of 
regelmatig een kopie van de 
data maken die je dan naar har- 
telust op een andere computer 
kunt analyseren. 

In een middelgroot bedrijf 
dragen vaak meerdere program- 
ma's bij aan de gegevensmassa. 
Dan is het voor een serverfarm 
vaak al een hele klus om de 
eigen formaten van die softwa- 
repakketten in een uniform stra- 
mien te gieten, Vaak is het dan 
handig om de transacties waar- 
op ze gebaseerd zijn, zoals de 
afhandeling van bestellingen of 
de interne boekhouding, binnen 
die transactiegerichte softwa- 
repakketten te laten, en de ge- 
gevensuitvoer van de software 
bovendien in een zogeheten da¬ 
tawarehouse te verzamelen. 

Op dat moment kunnen de 
gegevens worden gecompri- 
meerd door bijvoorbeeld com¬ 
plete klantadressen in te korten 
tot klantnummers en foutieve 
datasets en doublures eruit te 
vissen. Bovendien is dit het ide- 
ale moment om gegevens te 
consolideren: als bijvoorbeeld 
alle filialen van een en dezelfde 
zakenrelatieiederondereen ver- 
schtllend klantnummer bekend 
staan, kun je dit bij het invoe- 


ren van de actuele resultaten in 
het datawarehouse opschonen. 
Deze procedure wordt aange- 
duid als ETL, oftewel Extraction, 
Transformation and Loading, 
Aan het eind van dat proces heb 
je een datapool die alle in het 
bedrijf beschikbare gegevens 
in een uniforme structuur be vat 
en in het Ideale geval a lies op 
de goede manier aan hetzelfde 
tijdstip kan koppelen - ook als 
bijvoorbeeld de verkoopcijfers 
uit de webshop elke uur bin- 
nenkomen, die uit het de winkel 
op iedere middag, en die van de 
groothandel stipt elke vrijdag 
namiddag. 

Cubisme 

Databases voor het bekijken 
van datacubes worden OLAP- 
systemen genoemd (OnLine 
Analytical Processing). Ze ver- 
schillen van bedrijfsspecifieke 
OLT'P-databases (OnLine Trans¬ 
action Processing) door omvang- 
rijkere, anders georganiseerde 
indexstructuren. Aan de andere 
kant is het werken met de analy- 
setools een stuk veiiiger, omdat 
in het geval van een storing de 
gegevens niet kwijtraken omdat 
OLAP-gebruikers de database al- 
leen mogen lezen, 

Eigenlijk moet je meerdimen- 
sionale datacubes in speciaal 
daarvoor aangemaakte data¬ 
bases bewaren, die hun inhoud 
dan omslachtig in een op maat 
gemaakt datamodel zetten. Bij 
zogenaamd MOLAR (Multidi¬ 
mensional OLAP) blijven alle re- 
latlemogelijkheden behouden 
en ontstaan er soms veel meer- 
dimensionale datastructuren. 

ROLAP-systemen [Relational 
OLAP) gebruiken daarentegen 


traditionele SQL-data bases, Het 
voordeel daar van zit in het feit 
dat je indien gewenst de gege¬ 
vens nog steeds met SQL kunt 
benaderen en je de gegevens 
via ETL duidelijk sneller kunt 
overnemen. Dat is niet alleen 
voor het gemak, maar maakt 
ook snellere inzichten mogelljk 
omdat de gegevens vaker up- 
to-date gebracht kunnen wor¬ 
den. Dat voordeel wordt wel 
teniet gedaan door de langere 
wachttijden bij het maken van 
de analyses. De zogenaamde 
HOLAP-systemen (Hybrid OLAP) 
proberen een compromis te zijn 
tussen deze twee OLAP-concep- 
ten, waarbij meerdere zelfstandi- 
ge deel-arrays worden opgezet. 

Casting 

De markt voor bedrijfsanalyses is 
op dit moment flink in beweging. 
Vorige jaar waren er drie ovema- 
mes, waar miljarden mee gemoeid 
waren; Oracle heeft Hyperion in- 
gelijfd, SAP heeft Business Objects 
opgeslokt en IBM kocht Cognos. 
In deze divisie beweegt zich ook 
SA5, dat zichzelf wereldwijd als 
de grootste aanbieder van Bl- 
software ziet. Met Microsoft, Qlik- 
Tech, SPSS en Teradata heb ben 
we een aantal andere vertegen- 
woordigers uit het brede produ- 
centenpalet gekozen. Daar komt 
dan combit bij met het weinig 
opvallende, maar wel populaire 
Report Generator List & Label. Als 
vertegenwoordiger van de sped- 
alisten uit de CRM-scene noemen 
we hier het door Oracle overgeno- 
men Siebel. 

De meeste producenten ver- 
kopen nogal veelzijdige appli- 
catreplatforms. Bij een groot be- 
drijf komt een Bl-systeem alleen 


tot zijn recht als de bestaande 
softwareomgeving aangepast 
wordt, maar dan alleen als de 
beschikbare gegevens zo gefor- 
matteerd zijn dat je ze ook met 
gegevens uit compleet andere 
bedrijfstakken kunt combineren 
en afstemmen. Daar is behoor- 
Hjk wat aanpassingswerk voor 
nodig, wat in ieder geval niet als 
feature van het programmapak- 
ket kan worden beoordeeld. Als 
je in een spedfiek geval meet 
kiezen tussen concurrerende 
systemen, kun je alleen combi- 
naties van software pa kketten en 
lokaal aanspreekbare distributie- 
partners metelkaarvergelijken. 

com bit List & Label 

List & Label biedt een complete 
gereedschapskist om database- 
inhoud op maat in een tabellay- 
out of draaitabel te krijgen, om 
businessdiagrammen bij te wer¬ 
ken of om bouwstenen voor gro¬ 
te re tekstdocumenten te gebrui¬ 
ken. Het resultaat verschijnt dan 
als PDF-document, webpagina 
of als barcode, Zoals de naam al 
aangeeft vindt het programme 
zlch ook niet te goed om naast 
managementoverzichten voor 
de direette ook facturen aan de 
hand van database-extratten te 
printen of labels voor verpak- 
kingen of enveloppen af te druk- 
ken. 

Een licentie geldt altijd voor de 
geregistreerde ontwikkelaar(s) 
en afhankelljk van de licentie 
kunje de runtimemodules en de 
List & Labe! Designer aan de ge¬ 
bruikers van een met List & Label 
uitgebreide desktop-, server- of 
webapplicatie doorgeven. 

IBM/Cog nos 

Big Blue doet er van a lies aan om 
produoten voor bedrijfsanalyse 
aan de man te brengen. IBM's 
Information Server is vanaf zo n 
100.000 euro verkrijgbaar en 
moet de complete gegevens 
van een groot bedrijf of concern 
tot een uniforme strategische 
resource kunnen samenvoe- 
gen, Voor dit platform bestaan 
modules voor ETL, voor consis- 
tentiecontrole, unificeren en 
het bekijken van gegevens uit 
verschillende bronnen en het ca- 
talogiseren van de beschikbare 
metagegevens. Bovendien biedt 
Information Server contact met 
alle mogelijkedatasilo's, bijvoor¬ 
beeld van de producenten Ora¬ 
cle en Teradata. 


118 


c’t 2008, Nr, 9 

































Met G.a. 80 structure^ Lynda 
StLverlighWideolessen, FiashLoaded 
Advancedioader, Panorama Cube 


TUTORIALS 


Soltw met Flash Lite 
een SMS-appiicatie 


Maak een dynamise he 
aanpasbare site met AJAX 


Leer de ColdFusion 

opmaaktaal begrijpen 


Doe coole dtngen met de overvloeimodi 

van Photoshop 


Maak je portfolio af met HTML, CSS en AJAX 


SPECIALE SITE VOOR DE 
OLYMPJSCHE SPELEN 

De NOS geeft je de regie 
over de Spelen 


PANORAMA MET 
SILVERLIGHT 

Maak je eigen 360° panorama 
met PanoramaCube 


LNTGAVE8 


GRATIS CD ►►► 


KLOON DE SITE VAN DE BUSS 

Exdusteve En-andle.id.ing om de site van de BBC 
industaf alle grafisefw funtftes m ts maken 


OP BEZOEKBIJ GOOGLE 

in gesprek met Customer Solutions Engineer 
Matthew 'Chewy' Trewhdfa 





























Software f Zakelijke analyse 


(B M's eigen database DB2 
beschikt ai over elementaire 
opties om query requests als 
zogenaamde Materialized 
Query Tables naar een datawa- 
rehouse te exporteren om het 
verdere onderzoek makkelijker 
te maken. Oracle doet iets vet’ 
gelijkbaars met Materialized 
Views. Voor verdergaande taken 
biedt IBM een extra software- 
pakket aan r de DB2 Warehouse 
Edition. Deze breidt de SQL En¬ 
gine van DB2 uit met op Eclipse 
gebaseerde componenten voor 
het ontwerp en het voor OLAP 
geschlkte beheer van een data- 
wa rehouse. 

De concrete analyses en 
presentaties van de opgesla- 
gen gegevens vallen onder de 
verantwoordelijkheid van de 
programmafamilie IBM Cog- 
nos 8. Die heeft haar naam van 
de in januari 2008 overgeno- 
men Bi-specialist gekregen. 
Dit Bi-platform is in den be- 
ginne met Excel te gebruiken, 
maar bij voorkeur echter met 
krachtigere OLAP-databases 
zoals Cog nos TM1 op een data- 
warehouse op basis van DB2. 
De inhoud kan dan naar kant 
en klaar gedefinieerde reports 
geextraheerd worden, ad hoc 
of in zogenaamde dashboards. 
Er worden ter plekke een of 
meer servers gebruikt die hun 
resultaten via een webservice 
doorgeven aan desktop- of 
mobiele clients. 

Cognos-BI biedt in de vorm 
van een portal bovendien port- 
lets om permanent kengetallen 
en een balanced scorecard te 
laten ziem Bovendien wordt er 
bij het over- of onderschnjden 
van ingegeven drempelwaar- 
den een waarschuwing gege- 
ven. Een zelfstandig plannings- 
pakket is spedaal bedoeld om 
de fmancieel verantwoorde- 
lijken te helpen bij het nemen 
van besfissingen - de functies 
zijn niet beperkt tot een be- 
schrijving van de actuele status, 
maar ook voor het maken van 
voorspellingen. Onder de naam 
'Cognos Now!' zijn deze analy- 
setools trouwens ook als soft- 
wa reservice te huren. 

Voor het semantische analy- 
seren van btjvoorbeeld e-mailar- 
chieven en andere tekstverzame- 
lingen hebben de ontwrkkelaars 
van IBM een eigen, opensource 
en gratis framework met de 
naam UIMA (Unstructured Infor¬ 
mation Management Architec¬ 
ture) uitgebracht. 



De weergaveoptles van de IBM-Cognos-software bieders grafische 
types varierend van een snelheidsmeter tot aan landkaarten. 


Microsoft 

De eerste steunpilaar van Micro¬ 
soft voor zakelijke analyse is de 
eigen SQL Server met zijn Ana¬ 
lytical Services om data-extracts 
automatisch te bewerken, De 
database werkt samen met de 
SharePoint Office Server, die op 
basis van een SQL Server bijvoor- 
beeld ook een Business Data Ca¬ 
talog kan analyseren en met 
de achterliggende iogicaregels 
kan weergeven. Ook kun je die 
voor langere tijd in een archief 
opslaan. Bovendien biedt Sha¬ 
rePoint een eigen zoekmachine 
voor doelgerichte zoekopdrach- 
ten in a!le beschikbare data. 

De tweede steunpilaar heet 
Excel en ondergaat momenteel 
van rolverandering: vroeger 
werd de spreadsheet veel ge¬ 
bruikt als sorteertool voor da- 
taverzamelingen die eigenlijk 
geschikt zouden zijn om in een 
database opgeslagen te wor¬ 
den. Bij Excel is het invoeren 
van gegevens even makkelijk 
als het weergeven van op maat 
gemaakte draattabellen en busi¬ 
ness charts, zodat veel gebrui- 
kers deze tool zo lang mogelijk 
willen blijven houden. Pas als 
er meer datasets zijn samenge- 
voegd dan Excel tabelrijen heeft, 
wordt een - meestal nog a I om- 
slachtige - overstap nodig naar 
een echte database zoals Access 
of SQL Server. Microsoft heeft 
deze traditioneie Excel-toepas- 
sing een nog langer (even inge- 
blazen door het in de actuele 
programmaversie en de Office 
SharePoint Servers mogelijk te 
maken om met maar liefst een 
miljoen rijen te kunnen werken. 


Aan de andere kant onder- 
scheidt de spreadsheet zit met 
iedere versie wat meer van de 
concurrence door de visuali- 
seringsmogelijkheden. Excel 
heeft inmiddels een behoorlijk 
repertoire aan grafische types 
ter beschikking en werkt ele¬ 
gant samen met de presenta- 
tiesoftware PowerPoint om de 
inhoud ook voor presentaties 
en demonstraties geschikt te 
maken. De conditioned lay-out 
van Excel maakt vooral de getal- 
lenkolommen van de tabellen 
makkelijker verteerbaar door de 
eellen afhankelijk van de inhoud 
in te kleuren of er minigrafieken 
achter te zetten. Het zal dan ook 
niet verbazen dat Microsoft dit 
programma meer en meer als 
presen tatietool en minder als re- 
kenhulp aanbiedt. 

Als derde steunpilaar moeten 
wij Polyglott Biztalk noemen. 
Deze server dient als universeel 
koppelstuk tussen a He moge- 
lijke gegevensbronnen en be- 
standsformaten. Biztalk kan met 
specifieke connectors bijna wil- 
lekeurige ingangsgegevens ver- 
anderen in XML-documenten en 
die vervolgens voor latere toe- 
passingen transformeren. 

Oracle / Siebel / 

Hyperion 

Na grootschalige bedrijfsfu- 
sies heeft de databasespecialist 
Oracle een groot aantal appli- 
caties - ook voor de zakelijke 
analyse - aan zijn productlijst 
toegevoegd. Bovendien heeft 
de Oracle-database al jarenlang 
ook commando's om de inhoud 
van een relationele database 


als zogenaamde Materialized 
Views voor queries besehikbaar 
te maken. 

Oracles Bl Publisher moet als 
reportgenerator in staat zijn om 
elk uur duizenden database- 
uittreksels te leveren in de vorm 
van adreslabels of ingevulde of- 
ficiele formulieren tot aan ma- 
nagementrapportages aan toe. 

Als je terabyte-grote bestan- 
den als basis voor individuele be¬ 
st uitvormingstools In een groter 
bedrijf moet beheren, kun je bij 
Oracle kiezen uit een aantal soft- 
warepakketten. Siebels op CRM 
gebaseerde toepassing voor za¬ 
kelijke analyse en voor de onder- 
steunmg van het management is 
inmiddels in de Oracle Business 
Intelligence Suite geintegreerd 
als alternatief voor Oracles kant- 
en-klare branchespecjfleke 81- 
pakketten. De Suite bedient in de 
Enterprise Edition typisch meer 
dan 1000 werkplekken, maar is 
ook als Standard Edition One ver- 
krijgbaar voor omgevingen met 
slechts een handvol gebruikers. 

Bovendien biedt Oracle aan 
de ene kant tools zoals de eigen 
Data Miner, de Warehouse Buil¬ 
der voor ETL-taken en een eigen 
reken machine voor het analy¬ 
seren en het beheer van GLAP- 
datacubes. Aan de andere kant 
heeft het Ellison-concern ook 
kant-en-ktare toepassingen voor 
concrete doeleinden, In de cata¬ 
log us vind je bijvoor beeld pak- 
ketten voor het be waken van 
de ftnanden of het statistische 
Supply Chain Analytics, waarbij 
onder andere ingangscontroles 
van goederenfeveringen van 
zakenpartners geanalyseerd 
worden. Uit het assortment van 
Hyperion komt niet alleen de 
OLAP-database ESSBase, maar 
ook een aantal programmapak- 
ketten die bijvoorbeeld het be- 
drijfssucces helpen be waken 
met een balanced scorecard. 

QlikTech 

De programmafamilie QlikView 
van de momenteel hard groei- 
ende producent QlikTech neemt 
een speciale positie fn onder de 
hier genoemde oplossingen, 
Deze applicates maken name- 
lijk geen gebruik van slim gein- 
dexeerde harddlskbestanden, 
maar halen de complete gege¬ 
vens in een keer naar het RAM, 
Daar laten ze een geheime com¬ 
press ie method e op los om ver¬ 
volgens de gevraagde analyses 
interactief uit te voeren of via een 


120 


c't 2008, Nr. 9 













Software | Zakelijke analyse 


script opgegeven lay-out weer te 
geven. Volgens de producent is 
twee gigabyte RAM voldoende 
om een pc 30 d 40 miljoen tekst- 
datasets uit een typische relatie- 
database te laten bewerken. 

Als je dan met de muis kiest 
welke gegevens er voor de ana¬ 
lyse uit moeten worden gehaald, 
verschijnt het resultaat meteen 
op de monitor. Volgens QlikTech 
is het voor de software niet nodig 
om de benodigde datacubes al 
van tevoren in elkaar te zetten, 
maar worden de gegevens dus- 
danig georganiseerd dat ze op 
afroep willekeurige analyses kun- 
nen bewerkstelligen. 

De taken worden verdeeld 
over de applicaties QlikView 
Analyzer, waarin vooraf gedefini- 
eerde analyses worden gebruikt, 
QlikView Professional, waarbij 
ad hoc met lokale gegevens ge- 
werkt kan worden, en de ontwik- 
kelaarstool QlikView Enterprise. 
Die kan 150 functies voor het 
filteren, opschonen en koppelen 
van gegevens interactief uitvoe- 
ren of tot scripts in QlikView- 
documenten samenvoegen. Die 
documenten bevatten boven- 
dien alle data, ook als die maar 
gedeeltelijk in het RAM van de 
computer mochten passen. 

Bovendien is er een server 
voor QlikView-documenten, 
waardoor je de data- en analy- 
sebewerkingen met een brow- 
serplug-in of de gratis Windows- 
client QlikView Analyzer via het 
intranet kunt doen. 

SAP/Business Objects 

Het softwarehuis uit Walldorf 
opent met name voor grote 
bedrijven een bijna onbeperkt 
aantal informatiekanalen via de 
gespecialiseerde module SAP 
Business Information Warehouse 
van het eigen CRM-systeem. In- 
middels zijn de grafieken daar- 
van zelfs op Blackberry-toestel- 
len weer te geven. 

Als je de Instapsuite SAP 
Business One gebruikt, krijg je 
licenties voor de List & Label De¬ 
signer, zodat individuele rappor- 
tages gewoon uit het bedrijfs- 
pakket te halen zijn. 

Buiten deze extraatjes heeft 
SAP sinds de overname van Busi¬ 
ness Objects, specialist op het 
gebied van zakelijke analyses, 
ook diens software in het assor¬ 
tment. De simpelste versie is de 
reportgenerator Crystal Reports. 
Voor ad-hocanalyses is er bij- 
voorbeeld het op spreadsheets 


gebaseerde visualisatieprogram- 
ma Xcelsius, waarvan de opties 
kunnen concurreren met Excels 
draaitabellen en bovendien in¬ 
tegrate in Flash-animaties mo- 
gelijk maken. Een afgeslankte 
versie van Xcelsius is onder de 
naam "CX Now!" gratis verkrijg- 
baar. 

De suite Business Objects XI 
bevat het complete palet aan Bl- 
functies. Deze bevat behalve de 
twee genoemde programma's 
ook tools om de in het eigen 
jargon zogeheten Universe te 
beheren. Hiermee wordt de in- 
frastructuur bedoeld die alle 
zinvolle datakoppelingen maakt 
en de mogelijke analysecombi- 
naties vastlegt. De component 
Web Intelligence maakt daar 
queries van en maakt reports 
via het web ook voor grotere 
bezoekersaantallen beschikbaar. 
Polestar is dan meer geschikt 
voor de standalone computer. 
Polestar maakt ook interactieve 
analyses dwars door de inhoud 
van meerdere gegevensbron- 
nen mogelijk. Daar komen nog 
taakspecifieke toepassingen bij, 
bijvoorbeeld voor de quality 
assurance van de gebruikte ge¬ 
gevens en voor de rapportages 
voor investeerders en officiele 
instanties. 

SAS 

SAS maakt traditioneel meer 
software voor algemene statis- 
tiek, maar richt zich inmiddels 


Met dejuiste 
softwareconnector voor de 
Enterpriseserver kun je de 
uitvoer van SAP's CRM-pakket 
op je Blackberry krijgen. 


volledig op gegevensintegratie, 
het beheer van datawarehouses 
en het analyseren en visualise- 
ren van de daar verzamelde ge¬ 
gevens. 

Met uitzondering van de om- 
vangrijke oplossing voor het MKB 
met de naam 'Edition M', wordt 
de SAS-software onderverdeeld 
in een Data Integration Server, 
de Scalable Performance Data 
Server (SPDS) en de Bl-Server. Er 
zijn connectors voor de verschil- 
lende gegevensbronnen, lopend 
van Excel via COBOL Copybooks 
tot aan SQL-databases. Daarbij 
loopt de ondersteuning tot aan 
de massieve parallelle systemen 
van de producent Teradata, 
waarmee SAS in november een 
samenwerking is aangegaan. 

De SPDS is bedoeld voor het 
voorbereiden van de beschikbare 
gegevens voor het analyseren en 
beheert die naar behoefte in af- 
zonderlijke bestanden onder de 
hoede van het bestandssysteem 
in een relationale database of in 
een eigen OLAP-systeem. 

De Bl Server heeft dan onder 
andere de taak om de resulta- 



De chart(s) en de datapool zijn via een QlikView-document al 
gedefinieerd. Met de muis selecteer je met welke detailgegevens 
er bij het analyseren rekening moet worden gehouden. 



* You ha* 3 Haw l tact* 
!J My Salta PlpatJna 


acnKMiww Tinian 



ten met de ingebouwde Report 
Studio te presenteren, die in MS 
Office te integreren of ook via Vi¬ 
sual Bl, zoals gebruikers van het 
SAS-eigen GUI-ondersteunde 
visualisatieprogramma LMP dat 
kennen. Bovendien biedt de pro- 
ductcatalogus een aantal pak- 
ketten voor bepaalde bedrijfs- 
branches en taken, varierend van 
het beheren van een balanced 
scorecard tot aan het analyseren 
van klantbetrekkingen. 

In het algemeen geeft SAS li¬ 
centies voor zijn producten op 
huurbasis, waarbij een licentie- 
verlenging ongeveer eenderde 
kost van wat je voor het eerste 
gebruiksjaar moet neertellen. 

SPSS 

De afkorting SPSS staat voor het 
kernproduct Statistical Package 
for the Social Sciences. Het is 
met de reportgenerator Desktop 
Reporter en de applicatie voor 
datamining Clementine ook be¬ 
doeld voor bedrijven. Er zijn ook 
speciale pakketten om bijvoor¬ 
beeld verbruikersvoorkeuren 
te achterhalen, de inventaris te 
analyseren en er is een hele serie 
programma's ter ondersteuning 
van strategische bedrijfsbeslis- 
singen op basis van statistische 
analyses. 

In tegenstelling tot deze prog- 
nostische tak concentreert de 
klassieke Business Intelligence 
zich meer op de descriptieve sta- 
tistiek, waar SPSS zijn Showcase 
Suite voor heeft. Deze program- 
mafamilie voor bladeservers van 
de IBM iSeries bevat behalve een 
Warehouse Builder een OLAP-da- 
tabase van Hyperion, tools voor 


c't 2008. Nr. 9 


121 






































Software | Zakefijke analyse 


Aanbieders van business intelligence-software 


Aan bled er 

combit 

IBM /Cogues 

Microsoft 

Grade f Hype rion / Siebel 

QfikTedi 

URL 

www.comblLnet 

www.cognos.coTn 

www.rnicrosoft.nl 

www.orade.nl 

www.qliktech.com 

Products 

List & Label 

IBM Cognos 8, Cognos Nowl 

Excel, SQL Server Analytical Servi¬ 
ces, MapPoi nt, Share Point 

Bl Publisher, Bl Suite, Hyperion 
Eisbase, software voor Perfor¬ 
mance Mon Etcmng 

QlikVIew Analyser, Publisher, 

Server 

Besturingssystemer 

Windows 95 of Qpvolger 

Windows,. Linux, Unix 

Windows 

Windows, Linux, Unix 

Windows 

Datalocatie 

- 

SQL-database 

SQL-database 

SQLdatabase 

RAM 

Aantai gebruikers volgens producent 


onbeperkt 

onbeperkt 

vijf tot meerdere duizenden 

onheperkt via web 

Qndersteund bestandwolume volgens 
producent 

g.o. 

onbeperkt 

onbeperkt 

onbeperkt 

albankelijkvan RAM 

Software-interfaces 

ADO, dbExpress, g root aantal 
programmeertalen 

MS Office, Salesforce, wiilekeurige 
databronnen en via Information 
Bus 

Excel. ODBC, HTTP vraSharePoint 

willekeurtge databases en £RP- 
systemen, MS Office, webservkes 

MS Office, ODBC Java, Ajax, Ac¬ 
tiveX, SAP Oracle, MS Dynamics, 

SalesLogrx 

Data management 

Spreadsheets /draaitabdlen 

SiS* 

SlSi ia Excel 

S/S 

s/s 

s/s 

Gndersteunde databases 

alles met ADO- ofdbExpress- 
provider enmeer 

082, MS SOL Server, Hyperion 
Essbase 

MS SQL Server 

Oracle, Hyperion Essbase, alien 
met OQBC-toegang, Teradata 

XML-database, MS SQL Server 1 

QLAP 

- 

t/ 

✓ 


- 

mobiel/ offline gebruik 

Analyses 

“ 


via Excel 

✓ 


Mathematische analyse 

✓ 





Tekstanalyse 

- 

/ 

✓ 

✓ 

- 

Semantische analyses 

- 


- 

- 

- 

Rapportages 

UEtvoerin Jtjsten/taMten 

s/s 

SfS 

S/S 

SfS 

sis 

In charts 


S 

S 

s 

s 

In interactieve spreadsheets 


S 

v* 

s 

s 

In beslissingsbomen etc. 

- 

v' 

- 

- 

- 

In landkaarten 

- 


v' 

- 


In animatfes 

- 

s 


- 

- 

Licenties / p ri)s 

Kosten bij contlnu gebruik 

€ 725 tot € 2100 /ontwlkkelaar; 

€ 10.000 incl.hardware tot meer 

beginnend bij gratis (MS SQL 

vanaf€ 1500 (Bl Suite, Standard 

vanaf € 500 (QllkView Analyser, 


gratis voor gebruikers 

dan € 100.000 bedrijfsbreed 

Server Express met Analysita 1 
Services) 

Edition Qne.5gebruik.ers) 

standalone versie),€ 10,000 
(Server plus 2 clients) 

TehLtur bij de producent 

- 



v' 

- 

1 als data source en data sink ? kruistabelien ’visualiserenvancontactadressen s mwtiq ~ nletaanwezlg 

g.o, g een opgave 



ad-hocanalyses met een report- 
generator, en speciale tools voor 
dataminmg. Met de bijbehorende 
plug-ins kunnen de uitgewerkte 
resultaten direct worden doorge- 
ven aan Lotus 123 of Excel SPSS 
heeft echter ook eigen tools om 
de beheerde gegevens direct op 
de monitor tot op maat gemaak- 
te tabellen te verwerken. 

Sybase 

De Sybase IQ Server is een da¬ 
tabase-engine die geoptima- 
liseerd is voor analyses, Voor 
elke kolom van de opgeslagen 
databasetabellen wordt meteen 
een eigen, gecomprimeerde 
index aangemaakt. Bij elke re¬ 
quest wordt direct herkend 


welke datasets a Is resultaat ge- 
bruikt kunnen worden en welke 
met. Hierdoor zijn er volgens 
de producent duidelijk snellere 
zoekopdrachten mogelijk dan 
bij klassieke OLTP-databases, en 
is het tegelijkertijd ook flexibeler 
dan de typische OLAP-systemen 
die meestal alleen het analyse- 
ren van van tevoren zorgvuldig 
opgemaakte datacubes toe- 
staan. 

Aanvul lend biedt Sybase tools 
voor ETL, voor het beheren van 
datamodelien en voor het offline 
werken met gegevensuittreksels* 
Met de op Eclipse gebaseerde 
ontwikkelomgeving Workspace 
moet je even makkelijk zakelijke 
procedures kunnen modelferen 
als requests aan Sybase IQ of 


Sybase-databases die geoptima- 
liseerd zijn voor transaction Ook 
is Workspace volgens Sybase 
ontwikkelaarstool voor het aan- 
bieden van requests en analyse- 
resultaten via intranet. Het is dus 
niet aileen bedoeld om zakelljke 
analyses te coderen, maar ook 
om de resuftaten direct op intra¬ 
net te publiceren. Met InfoMaker 
heeft het softwarehuis echter 
toch een extra report generator in 
het assortment 

Ter adata 

Zoals de naam a! doet vermoe- 
den, richt de producent van deze 
databaseserver zich vooral op 
het temmen van bijzonder om- 
vangrijke gegevensstromen. Dat 


wordt bevestigd door de reputa- 
tie die Teradata heeft: op vragen 
hoe je de enorme datastromen 
die je bijvoorbeeld zou krijgen 
bij het gebruik van RFICHeesap- 
paraten onder de knie zou kun¬ 
nen krijgen, noemen meerdere 
onafhankelijke gespreks partners 
Teradata als eerste gesehikte da¬ 
tabase. 

Het geheim van de engine zit 
naar het sohijnt in het feit dat de 
requests a! in een vroeg stadium 
over meerdere parallel werkende 
cpu's gedelegeerd worden en de 
resultaten pas aan het eind als 
gezamenlijke ant woo rd worden 
getoond. 

De Teradata Enterprise Wa¬ 
rehouse Is alfeen bedoeld voor 
analytische taken, niet voor het 


122 


c't 2008, Nr. 9 






Software | ZakeHjke analyse 








SAP / Business Objects 

SAS 

SPSS 

Sybase 

Teradata 

www^ap.nl 

http://www.sas.com/offices/eu rope/ 
nethertands 

www.spss.com/nl 

www.sybase.nl 

www.teradata.com 

Crystal Reports, XceJstLis,CX Now] 

Enterprise B1 Server, Edition M 

Clementine, Predictive Enterprise Services, 
Showcase Suite 

InfoMaker, Sybase IQ, Adaptive Server 
Enterprise, jnfomaker, Power Designer, 
Workspace 

Database, Enterprise Data Warehouse, 
Relationship Manager 

Windows, Linux, Unix 

Windows, Linux, Unix, Open VMS., z/OS 

Windows, Linux, Unix, Showcase Server: 
OS/40Q 

Windows, Linux, Unix 

MP-RAS, Windows, Linux 

SQL database 

SAS Data Warehouse 

SPSS-intern, DB2 (Showcase Suite) 

Sybase 

Teradata database 

onbeperkt 

onbeperkt 

onbeperkt 

onbeperkt 

onbeperkt 

nnbeperkt 

onbeperkt 

onbeperkt 

192 petabyte 

mrnstens tot 4 petabyte 

0G6C J DSC OLE DB, .NET 5AR Oracle, 

MS Office, Share Point, Google Desktop, 

J, D.Edward s. Sales force.com 

ODBC J DSC, OLE OB, . NET, MS Office, 
dBase Lotos 123, SAB Oracle 

Excel, Lotus123, DB2,0rade, J.D. Edwards 

ODBC, JDBC, Hyperion, Clementine, 5AR 
SAS, Cog nos, MS SQL Server Analytical 
Services, Qlik View 

ODBUDBt OLE D8,,NET,TS/API, SAR 
Oracle 


Wt/ 


-/- 

v/V 

a Ik SQL-databases 

alles met ODBC-, JDBC- of OLE-DB-toegang 

alles met ODBC- Oder JDBC-toegang, 
Hyperion Essbase 

Sybase, alles met ODBC-toegang 

Teradata,alles met ODBC-, JDBC- of OLE- 
DB-toegang, DB2 via TS/API 



v/ 


V 


s/ 

via Excel 

v/ 

- 

vZ 



v' 

v'' 

v/ 


V 

v/ 

- 


- 


- 

* 



v7s/ 


x/v 





v' 




- 

- 

>/ 



- 

- 

- 

v/ 

- 

- 

t/ 



- 

- 

- 






€ 190/ gebruiker (Crystal Reports), 

€ 490 / gebruiker (Business Objects XIJ 

vanaf € 22,500 / jaar (Edition M, nieuwe 
installatte) 

g,o. 

€1S5 (lnfomaker),€ 30,0007 CPU 
(Sybase IQ) 

gratis testvercie voor pc; verkoop voor 
□peratief gebruik via pnojecten van 
partners 


v' 

- 

- 

“ 


afhandelen van datatransacties. 
Het wordt ondersteund door 
applicaties zoals een omgeving 
voor Master Data Management, 
dus voor het synchroniseren en 
consolideren van gegevensbe- 
standen uit verschillende bron- 
nen, en een Integration Suite 
voor SAP. Bovendien verkoopt 
Teradata gespeciallseerde pro- 
gramma's voor het beheren voor 
klantgegevens, van servicetrans- 
acties, van leverancierrelaties 
en voor het beoordelen van 
bedrijfssucces en winst, Voor 
finandele controllers zijn er bo¬ 
vendien meerdere zogenaamde 
Teradata Decision Experts die 
met kant-en-klare analyserouti- 
nes bijvoorbeeld direct aan de 
soft ware pa kketten van Oracle 


gehangen kunnen worden. Al 
die programma's zijn er voor 
zowel Windows als Linux, maar 
hun volledige omvang komt 
eigenlijk pas echt tot uiting op 
het ma infra me besturingssys- 
teem MP-RA5. Voor applicaties 
die op dat platform niet terecht 
kunnen, kan Teradata ook de 
applicatie-interface TS/API van 
DB2-databases emuleren. 

Gratis tot (bijna) 
onbetaalbaar 

Business intelligence is meer 
dan een IT-buzzword dat alleen 
bedoeld is om kapitaalkrachtige 
ondernemingen tot flinke inves- 
teringen te verleiden. Business 
Intelligence is een reeel toepas- 


stngsgebied met een scala aan 
mogelijkheden, vooralle soorten 
en maten bednjven zijn er oplos- 
singen denkbaar. 

Tools om een zakelijke ana¬ 
lyse te doen en die ook aan te 
kunnen passen, zijn er al voor 
kleine budgetten, Maar de kos- 
ten voor een concernbrede 
datacentrate kunnen al snel de 
pan uitrijzen. De meeste aanbie- 
ders in deze branche gebruiken 
een zelfstandige data pool voor 
het analyseren en bieden be- 
hatve de - meestal betaalbare 
- tools voor het visualiseren ook 
powerengines om grote gege- 
venshoeveelheden te beheren 
en om verschillend geformat- 
teerde gegevens In dataware¬ 
houses bij elkaar te voegen en 


te classificeren. Dat is een as¬ 
pect van business intelligence 
dat meestal in de papieren gaat 
lopen. Maar vergeet een ander 
aspect ook niet: naar mate de 
analyseerbare gegevens com- 
plexer worden, heb je ook meer 
mankracht nodig voor het clas¬ 
sificeren van de bijbehorende 
tabeflen. 


Literatuur 

[1] Kengetailenverzamefing: http:// 
kpilibrary.com 

[2] J. Meyman, Lectures and Confe¬ 
rences on Mathematical Statistics 
and Probability, Washington D.C, 
1952 

( Softlink 0809116 ct 


c't 2008. Nr. 9 


123 




Als je van je pc een 
geluidsstudio wilt 
maken, hoeft dat niet 
veel tijd te kosten, laat 
staan veel geld. Met een 
softwarematige meerspo- 
renrecorder en wat 
slimme weetjes maak je al 
snel heldere opnamen van 
je zetfgespeelde muziek. 

In dit artikel laten we een 
aantal voorbeeld-setups 
zien om mee te starten 
en leggen we uit hoe je 
daarbij de pc gebruikt. 

124 


D e zoektocht naar een 
goed audioprogramma 
Ifjkt een beetje op het 
rondlopen op festivals als Low¬ 
lands of Pukkelpop. Er zijn zo- 
veel plekken waar muziek wordt 
gespeeld, maar wat is nou je 
favoriete stijL? Het palet aan 
beschikbare audioprogram- 
ma's loopt uiteen van freeware 
wave-editors als Audacity tot 
aan superuitgebreide, maar 
vergelijkbaar dure software- 
workstations als Cubase 4. Het is 
dan ook handig om van tevoren 
goed voor ogen te hebben wat 
je toekomstige opnameappa- 
ratuur allemaal moet kunnen. 


Speel je alfeen of in een groep? 
Akoestisch of elektronisch? Al 
daf soort vragen zijn van betang 
bij je uitelndelijke beslisstng, 
Natuurhjk kun je met bij- 
voorbeeld synthesizersoftware, 
MIDI-gestuurde virtuele instru- 
menten of samplers best alteen 
met je pc een muzieknummer 
in elkaar zetten dat ook goed 
klinkt Met een echt bespeeld 
instrument en een live gezon- 
gen melodie zul je merken dat 
het geluid meteen veel leven- 
diger wordt. Audiobibliothe- 
ken of plug-ins zijn prima om 
een geloofwaardig gel u id voor 
op de achtergrond te maken 


zodat je niet meteen een hele 
bigband of strijkorkest hoeft te 
laten aanrukken. 

In dit artikel bespreken we 
hoe je met een of meerdere mi- 
erofoons en een klein analoog 
men g pan eel thuis goed kliiv 
kende opnamen op je harde 
schijf kunt krijgen zonder dat 
je daar meteen een aantal hon- 
derden euro r s voor neer hoeft 
te tellen. Vervofgens beschrij- 
ven we hoe je die opnamen 
later met een aantal trues kunt 
opkalefateren. 

Bedenk goed hoe je het bud¬ 
get verdeelt over de hard- en 
software. Bij de software hoef je 


c't 2008, Nr. 9 


Kai Schwirzke, Ulrich Hilgefort 

Stilte, opname! 

Homerecording met de pc, deel 2 














Praktijk ] Geluidsstudio 


niet meteen voor het maxi male 
te gaan, want eventueel ontbre- 
kende functies kun je later altijd 
nog via een update toevoegen, 
Dan hou je in ieder geval nog 
wat euro's over voor bijvoor- 
beeld een microfoon of een 
programma om een gitaarver- 
sterker te simuleren, De buren 
zullen je zeker dankbaar zijm 

Voor de meeste projec- 
ten heb je af genoeg aan de 
fite-versies van de gangbare 
sequencers die tegenwoordig 
al gratis bij veel audio-interfa¬ 
ces worden meegeleverd. Met 
het gratis Cubase LE 4 kun je 
meer dan voldoende audio- en 
MIDI-sporen opnemen en ook 
nog eens makkelijk bewerken. 
Moeht dat niet genoeg zijn, dan 
kun je nog altijd overstappen 
op de cammerci£ie versie van 
de software. Hetzelfde geldt 
voor Samplitude, waarvan ver¬ 
sie 9 op de dvd van de vorige c f t 
staat, Upgraden naar versie 10 
kan altijd nog, 

Bij hardware is het meestal 
niet mogelijk om naderhand 
te upgraden, want dan moet je 
ook meteen nieuwe hardware 
kopen. Omdat het daarom van 
belang is ook meteen over de 
goede hardware te beschikken, 
zullen we er ons hier voorname- 
lijk op concent reren* 

Compleet pakket 

Apple-liefhebbers worden ver- 
wend, want als je een nieuwe 
Mac koopf, krijg je daar meteen 
het ILife-pakket bij. Daar zit het 
uitermate bruikbare programma 
GarageBand in, dat een geslaag- 
de mix is van werken met loops 
en sequeneertechniek. Ook de 
interface is bijzonder gebruiks- 
vriendelijk en met name handig 
voor beginners. Daarmee is het 
een ideaal instapprogramma. 
Als je dan later meer wilt, kun 
je met de varianten Logic Ex¬ 
press (voor 199 euro) en Logic 
Studio 8 (479 euro of € 299 als 
upgrade van de Express-versie) 
twee aantrekkelijk geprijsde 
upgrades krijgen. Die upgrades 
vergen nauwelijks extra gewen- 
ning, want de gebruikersinter- 
face is zo goed als identiek. 

Bovendien is de ingebouwde 
audiohardware van de Mac kwa- 
litatief goed genoeg om je eer- 
ste stappen op het gebied van 
homerecording te zetten. Dankzij 
de Co re Audio-engine van Apple 
werkt deze ook met aangenaam 
korte latentietijden. Maar de ge- 


Homerecording met de pc 

In een serie va n vier delen beschrijven we hoe je met betaalbare 
apparatuur en zonder informaticaoplelding goede thuisopnamen 
kunt produceren: 

1. overzicht: computers, mengpanelen, microfoons 

2. opnemen: opnamesoftware, ruimte en klank 

3. geluid maken; synthesizers, samplers en software 

4. eindproduct: mixen, filteren, oppeppen 


integreerde audiohardware is 
niet zo geschikt om microfoons 
of elektrische instrumenten als 
keyboards of elektrische gitaren 
aan te sfuiten. Als je dan snel aan 
de slag wilt, kun je het best voor 
een minimengpaneel kiezen van 
bijvoorbeeld Behringer of Phonic. 
De uitgangen van dat mengpa¬ 
neel verbind je gewoon met de 
line-ingang van de computer- 
hardware. Als je kwaliteitseisen 
hoger zijn, moet je ook als Mac- 
gebruiker gaan nadenken over 
een externe usb- of FireWire-ge- 
luidsadapter, 

Windows-audio 

De onboard audio van een pc- 
moederbord is doorgaans niet ge- 
weldig. Ook een pc-gefuidskaart 
van Soundblaster X-Fi-klasse is 
niet het beste, maar beide hard- 
warecomponenten kun je meteen 


extern klein mengpaneel prima 
’oppimpen'* Je hebt dan alieen 
nog een keyboard nodig voor de 
noodzakelijke MIDI-invoer 

Wat je dan bij Windows nog 
mist, is de bijbehorende software. 
Een gratis audiotool voor begin¬ 
ners die bovendien vrij universeel 
is, is Reaper (zie softlink)* De pro¬ 
grammer vraagt na 30 dagen 
via een popup-venster om een 


vergoeding van 50 dollar als je de 
software regelmatig gebruikt 
Reaper is vergeleken met Ga¬ 
rageBand een stuk complexes 
waardoor het je als beginner meer 
tijd om je in te werken kost Bo¬ 
vendien ontbreekt het praktische 
componeren met samples via 
MIDI- en audtoloops, zoals dat bij 
GarageBand wel kan, Daar staat 
tegenover dat Reaper extreem 


a 



Audacity is 
een gratis 
opname- 
programma 
met een reeks 
onboard 
effecten, hier 
met het 
venster voor 
de dynamiek- 
compressie* 



Cubase 4 is dan 
wel het ultieme 
programma 
voor homere¬ 
cording, maar 
meteen prijs 
van 770 euro 
betaal je daar 
ookvoor 


c't 2008, Nr 9 


125 






























































Praktijk | Geiuidsstudio 


© ft >*•» la U*l.«Ui44., ^1 REJJ'lH ,J HI I - nw.ll* mi I H llflf 



_ __3 3SB De 50 dollar 

t«43HH Lbri.2,0* ttHub-4 OA.hu Wwrthi] 

Ell kostende 

shareware Reaper 
biedt via VST-plug- 
ins een heleboel 
bewerkings- 
mogeMjkheden. 




zulnig omgaat met systeemre- 
sources en daardoor ook op vrij 
trage machines draait, zoals een 
P3 met 800 MHz en 512 MS RAM. 
Bovendien is Reaper meer dan "al- 
leen f een sequencer: hoewel de 
installer maar 3 MB groot is, zitten 
in het programma behoorlijk wat 
fatsoenlijke FX- en instrumentem 
plug-ins. Aan een Mac OS-versie 
wordt nog gewerkt 

Als fow-cost-musicus heb je 
onder Windows wel meer met het 
vervel ende tafenty-probleem te 
maken. De meeste geluidskaarten 
zijn namelijk niet geoptfmaliseerd 
voor gebruik met muzieksoftware, 
waardoor je irritant lange vertra- 
gingen krijgt tussen actie en reac- 
tie, meestal tussen het rndrukken 
van een toets en het hoorbare ge- 
luid. Steinberg heeft voor muziek- 
programma’s de speciale ASIO 
standaard (Audio Stream Input/ 
Output) in het ieven geroepen om 
I age latentletijden te krijgen. Voor 


de programma's die ASIO ge- 
bruiken (waaronder ook Reaper) 
bestaat er een gratis driveroplos- 
sing met de naam AS!04 ALL {zie 
softlink). Deze freeware tool zorgt 
zelfs bij AC97-audiocodecs voor 
acceptabele latentiewaarden voor 
muziek (circa 10 ms) en vereist bo¬ 
vendien geen verdere ingrepen: 
installeren, in de sequencer als 
AS 10-driver selecteren en klaar 

Mintmixing 

Een redefijk meng paneel hoeft 
niet duur tezijn: zo kost de Behrin¬ 
ger Xenyx 802 een kteine 70 euro, 
heeft die twee microfooningan- 
gen met fantoomvoeding (sped- 
aal voor condensatormicrofoons) 
en kun je er nog twee stereoap- 
paraten op aansluiten. Bovendien 
kun je er zelfs nog een extern 
effectapparaat op aansluiten. Het 
kan nog simpelen de Behringer 
Xenyx 502 heeft een microfoon- 


ingang (zonder fantoomvoeding) 
en twee stereo lijningangen en 
kost 49 euro. De Phonic AM 120 
kost evenved en biedt dezdfde 
mogelijkheden. 

Zulke goedkope mengpane- 
len hebben wel het nadeel datze 
geen speciale hoogohmige (Hi Z) 
ingang voor el ekt rise he gitaren en 
bassen hebben. De Samson S-mix 
heeft die wel en dan ook meteen 
twee. Bovendien kun je nog extra 
een microfoon en twee Njnsigna- 
fen op aansluiten, maar het ap- 
paraat heeft geen apart regelbare 
koptelefoonuitgang. Voor 57 euro 
moet je dan ook niet alles willen. 

Overigens is het nooit ver- 
keerd om een wat duurdere mi¬ 
nimixer aan te schaffen, want die 
investering houdt zijn waarde 
toch wel. Je kunt hem altijd nog 
gebruiken om even snel twee of 
drie signaalbronnen te mixen 
tegen de tijd dat je meer audio- 
apparatuur hebt 


Als je met virtuele instrumenten 
wilt werken, is een keyboard on- 
ontbeerlijk Behoed je wei voor de 
veie spotgoedkope mirti-toetsen- 
borden die je vaak in de handel 
ziet. Na verioop van tijd werken ze 
meer tegen dan dat er bruikbaar 
geluid mee is te componeren, 
Zoals we in de vorige c't al schre- 
ven, moet het aantal octaven niet 
te klein zijn en moet je wel het 
idee hebben dat je toetsen aan 
hetindrukken bent [1]. 

De CME M-Key is een goed 
compromis. Deze heeft vfer oc¬ 
taven en een fatsoenlijk, aanslag- 
gevoelig klavier met toetsen van 
normale grootte. Het keyboard 
kun je via USB op je computer 
aansluiten en kost In de muziek- 
zaak zo'n 90 euro. Het aantal con¬ 
trol lerelementen is bij die prijs 
natuurlijk niet zo groot, maar je 
kunt wel willekeurige MIDI-com- 
mando's koppelen aan de schuif- 
regelaar en de drie assen van de 
joystick Dezetfde joystick neemt 
ook de functies van het modu¬ 
late- en toonhoogtewiel over, 
maar daar is wel wat Deferring en 
'fingerspitzengefuhr voor nodig. 
Voor het keyboard heb je onder 
Mac OS X, Windows XP en Vista 
geen a parte driver nodig. 

Mocht je later overwegen om 
een nieuw en groter keyboard 
aan te schaffen, dan hoef je de 
M-Key niet meteen op Markt- 
plaats te zetten. Het kan namelijk 
dienen als een ruimtebe spa rend 
tweede keyboard of je kunt het 
meenemen voor onderweg. De 
E-MU Xboard 49 heeft een ver- 
gelijkbaartoetsenbord, maar dan 
met zes functieknoppen en 16 
realtime controleknoppen* Dan 
kun je meer en betaal je dus ook 
meer (ca. 60 euro extra). 




De Phonic AM 120 is zo'n 50 euro, maar 
heeft slechts een microfoonkanaal en een 
stereokanaaL 


Het kleinste mengpaneel op 
de markt: De Samson S-mix 
kost nog geen 60 euro en mixt 
microfoon en elektrische gitaar 
vofledig analoog. 


Behringers Xenyx 802 
mixt twee microfoonkanalen 
met twee stereodijnmgangen. 


126 


c't 2008, Nr + 9 




























Praktijk | Geluidsstudio 



pc worden verbonden. 


Microfoons 

Nu heb je het opnameprogramma 
geinstalleerd en werkt de geluids- 
hardware - alles is klaar om bij- 
voorbeeld een akoestische gitaar 
op te nemen die dan als analoge 
geiuidsbron dient De volgende 
stap is de microfoon. Voor diverse 
muziekinstrumenten gelden ver- 
schillende regels over hoe je de 
microfoon het beste kunt opstel- 
len. Dit hangt af van de manier 
waarop het geluid geproduceerd 
wordt. Daar gaan we later verder 
op in. Voor het opnemen van een 
gitaar is een statief genoeg om de 
microfoon exact te positioneren. 
Voor thursgebruik heb je voidoen- 
de aan eentje met verstelbare arm. 
Exemplaren van het merk Konig 
& Meyer (KM) (verkrrjgbaar vanaf 
zo'n 30 euro) heb ben hun waarde 
inmiddels bewezen. 

8ij voorkeur moet de microfoon 
het geiuid opvangen in de buurt 
van het klankgat, omdat het ge¬ 
iuid bij de meeste akoestische gi- 
taren op die plek het mooist rond 
en vol is. Als je ook de geluiden 
van de hand aan de hals wilt op¬ 
nemen, verschuif je de microfoon 
meer naar de nek of gebruik je 
een tweede microfoon. Deze richt 
je dan op de hals van de gitaar. 

Het geiuid van kunststofsnaren 
kun je alieen met een microfoon 
opnemen. Veel van de zogehe- 
ten western gitaren zijn voorzien 
van staalsnaren en zijn standaard 
uitgerust met een pick-up. Net 
als bij een elektrische gitaar ver- 
bind je de uitgang daarvan via 
een kabel met de audio-interface. 
Qverigens reproduceren deze 
pick-ups het gitaargeluid maar 
zeiden edit overtuigend, omdat 
ze voora! bedoeld zijn om met 
dit soort gitaren makkelijk op een 
podium te kunnen opt reden; niet 
zozeer om op te nemen. Daarom 
kun je zo'n gitaar het beste op¬ 
nemen met pick-up en daarnaast 
met een microfoon op een extra 
audiospoor. Later mix je beide 
sporen dan zo dat het gewenste 
geiuid ontstaat. 

Stel nu dat je je gitaar wilt op¬ 
nemen met twee microfoons - of 
met een pick-up en een micro¬ 
foon - en daarbij ook nog wilt 
zingen. In dat geval heb je een 
audio-interface nodtg met min- 
stens drie voorversterkers voor 
de microfoons. De audio-inter- 
faces die we hierboven bespTa¬ 
ken, hebben er maar twee. Een 
alternatief is dan bijvoorbeeld 
de Fast Track Ultra van M-Audio. 
Deze USB 2.0-interface heeft vier 


microfoon-preampsen een reser- 
vekanaal om een dergelijke op- 
stelfing te maken. Met een prijs 
van 355 euro zit je dan wel in een 
minder goedkoop segment 
Als dat nog niet genoeg is, 
kun je ook gaan voor een audio¬ 
interface met 8 micro-preamps 
en meer. Voorbeelden hiervan 
zijn de Presonus FP1G (Firewire) 
of de Tascam US 1641 (USB 2.0) 
die beide zo'n 400 euro kos- 
ten. De investerlng is de moeite 
als je veel muzikanten tegelijk 
wift opnemen, bijvoorbeeld bij 
een standaard rockbandje met 
drumstel, een paar gitaren en 
een zanger. 

Twee plus twee 

Als je geen zin hebt om meer dan 
350 euro uit te geven voor vier ka- 
nalen, kun je kiezen voor een min¬ 
der dure audio-interface als de 
Presonus Inspire 1394 (150 euro) 
of de Tascam US-144 (160 euro), 
Deze hebben twee mkrofoon- 
voorversterkers en kunnen ook 
twee andere lijn- of dig Stale srgna- 
len onafhankelijk van elkaar naar 
de computer sturen. Daarbij koop 
je dan ook een van de eerderge- 
noemde mengpaneeltjes, die van 
zichzelf a I twee microfoon kanaien 
(Behringer Xenyx-802) heeft. Zet 
de panoramaknop van de ingan- 
gen helemaai naar links of naar 
rechts,zodat de uitgangen van het 
mengpaneel op de lijningangen 
van de audio-interface worden 
aangesloten. Op die manier kun 
je vier onafhankelijke microfoon- 
signalen naar de computer sturen 
- alles bijelkaar ben je dan een 
kleine 200 euro kwijt, 

Je kunt de true met het extra 
mini-mengpanee! op meerdere 
manieren uithalen. Als je bijvoor¬ 
beeld voor 110 euro een Line 6 
ToneportUX-1 koopt,hebjetwee 
lijn kanaien en een microfoonka- 
naai met een preamp om mee op 
te nemen. Sluit je de minimixer 
aan op de lijnkanalen, dan kun je 
nog twee extra microfoomignalen 
toevoegen. Je moet in dat geval 
wel de twee microfooningangen 
van de UB-802 v66r de opnarne 
mixen, omdat die via hetzelfde ka- 
naal worden aangesloten. Op die 
manier kun je bijvoorbeeld via de 
microfooningang van de Toneport 
de zang opnemen en sluit je de 
twee gitaarmicrofoons aan op de 
kleine mixer. Het n ad eel is alieen 
datje niets meer kunt veranderen 
aan de mix van de gltaaropname, 
maar het is in ieder geval flexibeler 
dan met maar microfoon. 


Welke microfoon? 

Nu komen we bfj een veelbespro- 
ken onderwerp onder muzikan¬ 
ten. Smaak is be pa lend en duurder 
lang niet altijd beter. In professio- 
nele kringen worden vaak groot- 
membraancondensatormicro- 
foons van duizend euro of meer 
aan be vol en, Maar net zo veel hits 
zijn opgenomen met doodgewo- 
ne, relatief goedkope dynamische 
microfoons. Dus waarom zou je 
die niet ook gewoon proberen? 
Misschien klinkt je stem met een 
podium microfoon van 50 euro 
wel veel aparter dan met een stu- 
diomicrofoon waar je 20x zoveel 
voor moet betalen. Hiervoor zijn 
geen regels, dus experimenteer 
er voora I naar hartelust op los. Het 
enige wat ulteindelijk telt, is of je 
het geiuid mooi vindt en niet met 
welke apparatuur het werd opge¬ 
nomen. 

Hetzelfde geldt voor het op¬ 
nemen van instrumenten. Ieder 
heeft zijn eigen voorkeur; of dat 
nou een grootmembraan, klein- 
membraan, ribbon of toch een 
dynamische microfoon is. Voor 
akoestische gitaren adviseren 
we een kleinmembraanconden- 
satormicrofoon, omdat die meer 
impulsgetrouw reageert dan 
een grootmembraan en daarbij 
meer nuances opneemt dan een 
dynamische microfoon. Nog een 
voordeel: in de muziekspeciaalza- 
ken tik je soms a I een stereo setje 
van een huismerk op de kop voor 
nog geen 100 euro. Voorbeelden 
hiervan zijn de stereoset t.bone 
SCI 40 (95 euro) of een set Behrin¬ 
ger G2 voor O 69. Heb je wat meer 
ambities, dan kun je ook een com- 
binatiepakket als de Samson CGI/ 
C02 Studio Condenser Kit aan- 
schaffen met een groot- en een 
kleinmembraanmicrofoon. Koop 
dan ook meteen maar een plop- 
filter om explosteve klanken van 
medeklinkers tijdens het zingen 
te beperken en een dynamische 
zangmicrofoon als de Shore C606 
of de Samson Q7. Deze kosten 
zo'n 40 euro. 


Waarom zijn er eigenlijk zoveel 
verschillende microfoons? Het ant- 
woord hierop is dat elk instrument 
zijn eigen geiuid heeft en ook op 
zijn eigen typische manier voort- 
brengt. Bij een dwarsfbit richt je 
de microfoon bijvoorbeeld op het 
mondstuk, maar zet je die wel zo 
neer dat de luchtstroom die de 
fluitist genereert langs de micro¬ 
foon loopt. Zo gaat dat overigens 
bij alle bl a as instrumenten. Bij een 
saxofoon is het aan te raden om 
een groot mem bra an microfoon 
boven de opening van het instru¬ 
ment (de beker) te plaatsen en 
wel zodanig dat de geluiden van 
de kleppen (als het enigszins kan) 
niet mee worden opgenomen. Een 
trompeten trombone hebben een 
vrij ongevoeiige (dynamische) mi¬ 
crofoon nodig, omdat het geluids- 
niveau van deze blaasinstrumen- 
ten behoorlijk hoog kan worden. 
Voor een mondharmonica kun 
je het beste gebruikmaken van 
een speciale microfoon, de 'green 
bullet 1 , die wat wegheeft van een 
frets lamp. Die hou je dan tegelijk 
met het instrument vast. 

Een (alt)viool en/of cello kun 
je het beste met een kl ein mem¬ 
braan con den sa to rmitrofoon op¬ 
nemen en richten op de klankkast 
van het instrument, min of meer 
halverwege het begin van de hals 
en de kam. Omdat deze instru¬ 
menten tijdens het spelen worden 
bewogen, is de afstand tussen de 
microfoon en de ktankkast niet 
steeds hetzelfde. Dat probleem 
kun je oplossen door een kleine 
microfoon op de klankkast te be- 
vestigen. Bij een contrabas kun je 
(afhankelijk van hoe je het Instru¬ 
ment bespeelt) beter een andere 
microfoon nemen. Speel je de bas 
op klassieke wijze met een strijk- 
stok, is een grootmembraanmicro- 
foon het best. Bespeel jede snarerr 
met de hand, dan kun je met een 
dynamische zangmicrofoon ook 
dat typische geiuid opnemen. 

Piano's of vleugels worden 
voorzien van twee microfoons. 
Niet voor een stereo-effect, maar 


c't 2008, Nr. 9 


127 




Praktijk | Geluidsstudio 


audio-interface 


De mobiele studio: 
bij audio-interfaces 
kun je naast twee 
microfoons ook een 
elektrische gitaar of 
bas aansluiten. 



mini-mixer 


Een stationaire instapoplossing: de minimixer versterkt de 
microfoonsignalen naar line-level en stuurt die naar de lijningang 
van de pc. 


voor de breedte van het geluid. 
Die microfoons staan op eender- 
de tussen de hoogste en laagste 
snaren, De afstand tot de sna¬ 
ren moet minimaal twee tot drie 
handbreedtes zijn, de rithtkarak- 
terlstiek van de microfoons moet 
er dan voor zorgen dat de aan- 
slaggefuiden van het mechaniek 
grotendeels wegvallen. 

Alles op 10 

Als je elektrische gitaar speelt, 
had je het vroeger wat moeilijk, 
De ware kracht van je gitaarto- 
ren komt pas edit tot uiting als 
de volumeregelaars helemaal uit 
(naar rechts) staan. Datzal waar- 
schijnlijk niet door iedereen wor- 
den gewaardeerd. Een moderne 
pc kan daarentegen de traditio- 
nele gitaarversterker vervangen. 
Met de Guitar Rig van Native 
Instruments kun je bijvoorbeeid 
het gitaarspoor clean opnemen 
en dan tijdens het afspelen door 
een virtuele versterker en luid- 
sprekerbox laten lopen. Dat kun 
je dan ook (vlrtueel) met een 
microfoon opnemen. Zo kun je 
verschillende combinaties van 
versterkers met diverse insteH 
lingen en boxen uitproberen en 
met verschillende microfoon- 
opstellingen, zonder dat je het 
gitaarspoor telkens opnieuw 
moet opnemen. In de geluids- 
studio is deze methode bekend 
alsYeamping 1 . 


Vervolgens stop je het snoer van 
de gitaar in de hoogohmige in¬ 
gang van de audio-interface en 
neem je het gitaargeluid dean 
op, dus zonder effecten en volu- 
meregeltng, De versterkersimu- 
latie wordt dan als insert-effect 
In het bijbehorende audiokanaal 
geactiveerd. Zo hoor je tijdens 
de opname de gesimuleerde gi- 
taarstack, maar knjg je toch een 
zuiver en onvervormd gitaarslg- 
naal in je computer, dat later ook 
door een andere opgebouwde 
virtuele versterkerset-up ge- 
stuurd kan worden. 

Met Guitar Rig kun je de onder- 
delen van je gitaarstack net als bij 
een bouwdoos uit de gewenste 
onderdelen bij elkaar klikken, va- 
rierend van de effecten en het 
versterkertype tot en met het ca¬ 
binet Hierbij kun je naar hartelust 
comblneren; of het nou gaat om 
een klassiek Srits combo met een 
kfeineversterker,een IG'-luidspre- 
ker of om een virtuele Marshall-to- 
ren met vier 12-inch luidsprekers. 

Voor Guitar Rig 3 heb je ove¬ 
rmens wel een redelfjk moderne 
pc nodig. De wat complexes ge- 
luiden belasten bij de high-qua¬ 
lity-modus een P4-cpu (2,6 GHz) 
soms tot 40 procent van de totale 
re ken kracht. Als er daarnaast nog 
sequencers en een aantal plug-ins 
moeten draaien, zijn er nog wei- 
nig resources over. 

Native Instruments heeft ook 
een controller die bij de Guitar Rig 


past de Rig Kontrol, Deze wordt 
via USB 2.0 op de computer aan- 
gesloten. Met de negen voetscha- 
kelaars en het voetpedaal wordt 
de bediening van de versterkersi- 
mulatie een stuk makkelijker. Bo 
vendien heeft de controller een 
volledige tweekanaab audio-inter- 
face inclusief de voor elektbsche 
gitaren en bas sen noodzakeitjke 
hoogohmige ingangen. Guitar Rig 
3 kost inclusief controller 490 euro 
en de software zelf net iets minder 
dan 300 euro Je kunt voor 99 euro 
ook de Guitar RiG 3 XE software 
van Native Instruments kopen, 
een uitgeklede versie met minder 
effecten en minder versterkermo- 
dellen en cabinets. 

Salami-tactiek 

Door je pc als digitaal audlowerk- 
station te gebruiken is het een 
stuk eenvoudiger geworden om 
een foutloze versie van je mu- 
ziek te produceren, Als je iets op¬ 
nieuw moet doen, kost dat alleen 
meer ruimte op je harde schijf. 
De digitale 'takes' zijn makkelijk 
na te bewerken, van effecten te 
voorzien en in een andere volg- 
orde aan elkaar te plakken. Ook 
kopieren gaat handig: als je de 
achtergrondstemmen van een re- 
frein er eenmaal foutloos op hebt 
staan, kun je die meteen naar alle 
andere refreinen kopieren. 

Bovendien kun je met een pc 
een meersporenopname maken, 
zodat je niet alles in een keer hoeft 
op te nemen. Je hoeft dus niet 
alle musici tegelijkertijd hun ding 
te laten doen, maar het kan ook 


in etappes, Meestal neem je dan 
eerst de ritmegroep op (drums, 
bas, slaggitaar), dan de keyboards 
en de piano, vervolgens de solo- 
instrumenten en als laatste de 
zang. Dan kan elk opnamespoor 
in de optimate kwalitelt worden 
opgenomen en houd je een grote 
transparantie van het totale geluid. 
Dat laatste is met het mengpaneel 
in het audioprogramma nog heel 
fijn bij te regelen - ook als de mu- 
zikanten alweer zijn vertrokkem 
Helaas l ei den de mogelljkhe- 
den die je met de pc hebt, vaak 
tot overdreven perfectionisme. 
Dat kan een opname wel perfect 
maken, maar desondanks ook vrij 
doods klinken - alsof elke mense- 
lljke onnauwkeurigheid door het 
knlppen en plakken wordt wegge- 
werkt Het is dan ook van belang 
de kwaliteit van het geluid pas te 
beoordelen als alles compleet is 
en je een totaalgeluid kunt mixen. 
Veel speelfouten die je in eerste 
instantie misschien overduiddijk 
opvallen, verdwijnen dan wellicht 
in het totaalgeluid en hoef je dus 
niet meer weg te werken. 

Meer koppen 

Als je de meersporenfechniek 
goed gebruikt, kun je met weinig 
inspanning zetfs de muziek van 
een band met opmerkelijk goede 
kwaliteit opnemen. Maar voor- 
dat je veel tijd en moeite in deze 
toch vrij ingewikkelde techniek 
steekt, is het de moeite waard om 
eerst een simpele stereo-op name 
te maken met bijvoorbeeid een 
draagbare twee- of viersporenre- 



Greg Perrmeau demonstreert hoe je de microfoons bij 
het opnemen van een akoestische gitaar plaatst: de ene 
grootmembraancondensatormicrofoon (met plopfilter) neemt 
de zang op en een andere staat voor het klankgat van de gitaar. 
Daarbij neemt een kleinmembraancondensatormkrofoon het 
geluid van de hals op. 


128 


c't 2008, Nr 9 

























Praktijk | Geluidsstudio 



corder. Sommige van deze appara- 
ten passen in je broekzak, hebben 
(stereo)microfoons en werken ook 
op een batterij of accu. Meestal 
nemen ze op op een SD-card in 
het WAV- of MP3-formaat. Zo is het 
audiobestand zonder problemen 
op de computer te zetten. Omdat 
zulke recorders meestal ook aan- 
sluitingen hebben voor externe 
microfoons, kun je de audiokwa- 
liteit nog meer verbeteren of de 
microfoon en diens opstelling aan 
de omstandigheden aanpassen. 
Een paar bruikbare modellen zijn 
bijvoorbeeld de Zoom H2 (200 
euro) en de R-09HR van Edirol (ca. 
350 euro). 

Om met zo'n compacte re¬ 
corder een bruikbare opname te 
maken, moet de band in de repe- 
titieruimte het volume wat lager 
zetten. Dat geldt met name voor 
gitaristen en drummers; zo kun 
je de instrumenten beter van el- 
kaar onderscheiden en je wordt 
er ook nog eens minder snel doof 
van. Bij een meersporenopname 
moet je het volume sowieso wat 
lager zetten (zie onder). 

Zoek vervolgens een plek uit 
waar het totale geluid van de 
band goed klinkt. Zet daar het 
opnameapparaat neer en zorg 
ervoor dat eventuele omge- 
vingstrillingen geen storende bij- 
geluiden in de opname veroorza- 
ken. Eventueel kun je er een dikke 
laag schuimstof onderleggen of 
het apparaat ophangen. 

Ook in de oefenruimte kun je 
nog wat aan de opnamekwaliteit 
doen: hoe meer signalen je via 
een apart kanaal naar de pc kunt 
sturen en op een apart spoor op- 
neemt, des te makkelijker is het 
om het geluid en het volume te 
finetunen. Daar heb je dan wel 
een audio-interface voor nodig 
die veel kanalen tegelijkertijd 
naar de computer kan sturen. 
Voor een gemiddelde band bete- 
kent dat concreet zo'n beetje het 
volgende: het drumstel krijgt vier 
kanalen, de bas e£n kanaal, per 
gitaar een kanaal, de keyboards 
twee kanalen, zang ££n kanaal 
en per achtergrondzanger ook 
een kanaal. Zo kom je al snel op 
tien kanalen om op te nemen. 
De drums kunnen desnoods ook 
drie microfoons krijgen en de 
keyboards moeten mono aan 
een kanaal genoeg hebben. 

Voor zulke opnamen is het 
handig om een mengpaneel 
met USB- of FireWire-interface 
te hebben. Deze stuurt de signa¬ 
len van elk ingangskanaal apart 
naar de recordingsoftware. Dan 


kan het mengpaneel bij een 
live-optreden op de normale 
manier gebruikt worden en bij 
de opnamen als een flexibele 
recordinginterface met analoge 
bediening dienst doen. Zo is de 
Phonic Helix Board 24 FireWire 
Mk II een kleine 24-kanaals mixer 
met vier subgroepen en heeft 
het geintegreerde digitale effec¬ 
ted Dit apparaat kost in de win- 
kel ongeveer 700 euro. Dat lijkt 
misschien veel, maar de meeste 
bands hebben voor hun optre- 
dens sowieso al zo'n mixer nodig 
- en dan doet de meerprijs die je 
betaalt voor de geintegreerde 
18-kanaals recordinginterface 
er eigenlijk niet meer toe. Ove¬ 
rmens is er ook een 12-kanaals 
versie te koop voor 300 euro 
waarbij 10 kanalen naar de com¬ 
puter lopen. 

Strategisch opnemen 

Bij het opnemen van de instru¬ 
menten kun je op twee verschil- 
lende manieren te werk gaan: 
alle instrumenten simultaan 
opnemen (dus tegelijkertijd) 
of sequentieel - een voor een. 
Bij een live-opname spelen alle 
bandleden tegelijk, waarbij de 
muzikale interactie en de ener- 
gie van een goed optreden 
zo authentiek mogelijk moet 
uitzien. Hoe meer ervaring en 
instrumentaal talent de muzi- 
kanten hebben, des te over- 
tuigender zal het overkomen. 
Voor een goed nummer zijn een 
goede timing en beheersing na- 
melijk onontbeerlijk. Om ervoor 
te zorgen dat het ritme van de 
opname gelijk blijft lopen en 
afzonderlijke delen later in een 
eventueel andere volgorde aan 
elkaar gevoegd kunnen wor¬ 
den, krijgt de drummer tijdens 
het opnemen via zijn koptele- 
foon een clicktrack te horen, 


een metronoomsignaal. Zo kan 
worden voorkomen dat de op¬ 
name door temposchommelin- 
gen onbruikbaar wordt. Het is 
in het begin vaak even wennen 
als je gaat spelen met een click- 
track. 

Een live-opname in een oe¬ 
fenruimte kan een extra pro- 
bleem opleveren: hoe meer 
iedereen zijn best doet, des 
te groter wordt de zogeheten 
overspraak tussen de afzonder¬ 
lijke signalen. Als je de gitaar- 
versterker helemaal opendraait, 
zullen ook de drummicrofoons 
dat geluid door gaan geven. 
Daardoor blijf je die later altijd 
horen, ook al zet je het gitaar- 
kanaal helemaal uit. Het helpt 
om de muzikanten slim neer te 
zetten en het volume conse¬ 
quent te blijven reduceren. Bij 
een slimme opstelling heb je 
geen last meer van de andere 
instrumenten door de richtka- 


Je kunt ook muzieknummers 
maken zonder zelf een instru¬ 
ment te spelen en zelfs zonder 
het toetsenbord te hoeven 
gebruiken. Diepgaande muzi¬ 
kale voorkennis is niet nodig, 
alleen een programma uit de 
categorie 'arrangers'. Dat zijn 
programma's waarbij je op 
een aantal sporen audiocom- 
ponenten (en soms ook MIDI- 
fragmenten) uit een grote ver- 
zameling kunt importeren en 
combineren. 

Of het nou gaat om een gi- 
taarriff, een basloopje, een 
druktrack of een melodie: de 
toonsoort en het ritme van de 
samples passen bij elkaar. Je 
kunt dan ook al snel resultaten 


rakteristiek van de microfoons 
optimaal te gebruiken. Een mi¬ 
crofoon met een nierkarakteris- 
tiek reageert bijvoorbeeld veel 
gevoeliger op geluid dat van 
voren komt dan op geluid van 
opzij of van achteren. 

Om de afzonderlijke signalen 
zo clean mogelijk op te nemen, 
kun je het best zo min mogelijk 
microfoons gebruiken. Een bas- 
gitaar wordt meestal sowieso 
direct via de line-uitgang van 
de basversterker opgenomen. 
Je kunt die net als de elektri- 
sche gitarist met een Dl-box 
ook rechtstreeks in de mengta- 
fel pluggen. Het geluid van de 
gitaar wordt pas na de opname 
met simulatiesoftware vervormd 
en ook dan worden er effecten 
toegevoegd. Als de drummer 
dan ook nog eens op een elek- 
tronisch drumstel speelt, heb 
je zo goed als alle potentiele 
akoestische stoorbronnen keu- 


behalen die het beluisteren 
zeker waard zijn. 

Dat lijkt in het begin een groot 
scala aan mogelijkheden te bie- 
den, maar na verloop van tijd 
loop je toch tegen beperkingen 
aan. Naarmate je steeds meer er¬ 
varing krijgt in de omgang met 
tonen en geluiden, worden de 
functies waarmee je eigen me- 
lodieen en harmonieen, ritmes 
en instrumentcombinaties kunt 
realiseren steeds belangrijker. De 
betere instapprogramma's voor 
audio als Music Maker van Magix 
of Jam Packs voor GarageBand 
bieden beide zaken: een mu- 
ziekbouwdoos voor beginners 
en comfortabele opname- en 
editfuncties voor gevorderden. 


Zonder knoppen, zonder toetsen 


c't 2008. Nr. 9 


129 




Praktijk | Geluidsstudio 


rig van elkaar gescheiden. Met 
het opnamemengpanee! kun je 
dan een transparant monitor- 
signaal mixers, dat alle betrok- 
kenen via hun koptelefoon te 
horen krljgen. 

Het alternatief voor het live 
opnemen is de spoor-voor- 
spoor-methode. Dan neem je 
meestal eerst de ritmesectie 
gezamenlijk op r oftewe! de 
drums en de bas en soms ook 
de ritmegitaar. Daarna volgen 
de overige instrumenten en de 
solosporen zoals de zang. Door 
deze manier van werken kun je 
tijdens het opnemen gedetafl- 
leerde correctles ultvoeren door 
korte fragmenten opnieuw op te 
nemen, Bij veel sequencers kun 
je het starten en stoppen van de 
opname Instellen met markerin- 
gen (locators), zodat een nieuwe 
opnamepoging bijna volledig 
automatisch kan verlopen. 

Samenklank 

Veel muzikanten voelen zich niet 
prettlg bij deze spoor-voor-spoor- 
methode, omdat ze het vertrouw- 
de samenspel metdeandere band- 
leden m Essen. Hlerdoor komen er 


Geluid in de ruimte 

De ruimte waarin de opname 
pfaatsvlndt, is redelijk bepalend 
voor hoe het uateindelijk gaat 
kltnken - het is dan ook niet voor 
niets dat er bij een commerdele 
studio veel geinvesteerd wordt 
in de akoestiek van de ruimte. 
De dingen die het menselijke 
oor als onbelangrijk wegfiltert, 
worden door de microfoons a Is 
neutrale toehoorders onbevan- 
gen opgenomen. De galm in 
de ruimte, de geluidsreflecties 
die terugkomen van de gladde 
muren, grote ramen of betegel- 
de vloeren in de ruimte kunnen 
het totale geluid goed verzie- 
ken. De opname klinkt dan dof, 
uitgesmeerd en niet transparant 
oftewel meer amateuristisch; 
zelfs a I wordt de muziekzelf nog 
zo goed gespeeld. 

Het heipt als je zoveel mogelijk 
geluiddempende voorwerpen 
en materialen bij elkaar zoekt en 
die tegen de murea de ramen 
of in de hoeken drapeert: wollen 
dekens, kussens, slaapzakken of 
dekbedden - wat je maar hebt. Al 
die dingen verminderen de galm 
in de ruinate. Een beproefde me- 



Met de controller van Guitar Rig 
kun je het gitaarsignaal onvervormd 
op de harde schijf opnemen, Tegelijk kun je 
van alles met het geluid doen. 


on regel matigheden in de opname 
die je met een true kunt beperken; 
eerst neemt de band het hele num- 
mer gezamenlijk op met een zo 
goed mogelijke timing en zonder 
a I te grote fouten. Meer dan twee 
microfoons in een stereo-opstel- 
ling heb je daar niet voor nodig. 
Op deze pilot-track zijn alle leden 
te horen en heb je een chronolo- 
gisch, organisatorisch en ritmisch 
frame voor de volgende stappem 
Vervolgens worden de afzonder- 
lijke instrumenten een voor een 
op een eigen spoor opgenomen, 
waarbij de muzikant het pilotspoor 
op de koptelefoon te horen krijgt 
om zich te kunnen orienteren en 
in ieder geval het idee te hebben 


thode is die van eierdozen. Deze 
hebben een vorm die niet food- 
recht op de geluidsrichting staat, 
waardoor het geluid niet meteen 
wordt teruggekaatst, maar naar 
alle kanten wordt verspreid. Een 
ruimte zonder natuurlijke galm 
zal even wennen zijn; je hebt dan 
het gevoel alsof je verkouden 
bent enjezelf niet hoort praten. 

In een grote ruimte komt daar 
nog een effect bij, dat het 
monteren van de opnamen 
flink bemoeilijkt. Als het gere- 
flecteerde geluid duidelijk te 
onderscheiden is van het oor- 
spronkelijke geluid, spreken 
we niet meer van galm, maar 
van echo. Een kart, percussief 
geluid lijkt dan herhaald te 
worden. Als je in zulke ruimtes 
wilt opnemen, moet je de mi¬ 
crofoons zo dicht mogelijk bij 
de muzikanten zetten om de 
verhoudlng tussen het geluid 
van het instrument en van de 
galm en de echo van de ruimte 
te verbeteren. Dan kun je bij 
het mixen het aandeel van de 
echo in de opname nog ver 
genoeg terugdringen. 


met andere mensen samen te spe 
len. Dan start je met de ritmesectie, 
hun groove is immers toonaange- 
vend voor de andere muzikanten, 

Als je toe bent aan de gitaar- 
solo's die ook op het pilotspoor te 
horen zijn, heb je alle andere in¬ 
strumenten al opgenomen en kun 
je daareen monitormix van maken. 
De pilot-track wordt dan niet meer 
afgespeeld, In principe moet je 
elk instrument dat meer op de 
voorgrond staat, zo laat mogelijk 
opnemen, zodat de muzikant zich 
zo goed mogelijk kan inleven in de 
opname die al klaar is. 

Tijdens het opnemen moet je 
nog geen equalizers, dynamiek- 
processors en echoapparaten ge- 
bruiken. Het is weliswaar nuttig om 
vooral zangers bij het opnemen 
van hun eigen stem wat galm mee 
te geven, maar die galm wordt er 
dan alleen bij de monitor bij ge- 
mlxt, het opnamespoor zelf biijft 
- net ab alle sporen - clean. Als je 
de galm dan toch mee op neemt, 
kan het zijn dat later de verhou- 
ding tussen stem en globaal ruim¬ 
te bee Id niet meer veranderd kan 
worden. Effecten moet je dan ook 
pas toevoegen bij het weergeven. 
Dat is ook het juiste moment om 
met een compressor het geluid 
wat in te dikken en storende gelui- 
den met een noisegate te filteren, 
Ook kun je dan ieder instrument 
met een equalizer en harmonizer 
meer body geven. 

Voor welke opnamemethode 
je ook klest; het is zinvol om de 
opname te laten coordineren 


door lemand met muzikale er- 
varirtg* Die kan je immers op 
fouten wijzen, tips geven om de 
performance te verbeteren en 
helpen bij de beslissing welke 
takes uitetndelijk in de deflni- 
tieve opname komen. 

Het doel van dit alles is om 
alle instrumenten inclusief 
zang en backgroundvocals op 
een apart spoor te krijgen. Een 
snelle mix van het ruwe resul- 
taat moet qua dynamiek rede¬ 
lijk kloppen, geen opvallende 
fouten bevatten (geen valse 
tonen of een duidelijk merk- 
bare tijdverschuiving) en moet 
ook enigszins overeenkomen 
met het idee dat je van tevoren 
in je hoofd had. 

De volgende stap is dan hoe 
je dit ruwe materlaal op over- 
tulgende wijze tot een geheel 
mengt. Hier gaan we een vol¬ 
gende c't nader op in. Eerst 
besteden we aandacht aan de 
elektronica en de geluidsbe- 
werking en daarna geven we 
een aantal praktische tips en 
trues om je eerste schreden in 
de were Id van de computer- 
recording nog beter te laten 
verlopen. 


Literatuur 

(1J Kai Schwlrke, Stilte, opname!, Je pc 
a Is audiostudio, c't 7-8/2008, p. 102 

( Softlink0809124 c’t 



De Floor POD 
van Line 6 is 
nletgewoon 
een effecten- 
pedaaltje 
- DSP's be wer¬ 
ken het geluid 
van je elektri- 
schegitaar. 


130 


c't 2008, Nr. 9 






m 


uNmzmnm 


































































































Praktijk | Desktopzoekma chines onder Linux 



c't 2008, Nr. 9 


Dr. Steffen Leich-Nienhaus, Andrea Muller 

Speurneuzen 

Desktopzoekmachines voor Linux 

Door de almaar toenemende capaciteit van harde schijven hoef je niet op een bestandje 
meer of minder te kijken, En zo krijg je er in de loop van de tijd steeds meer foto's, video's, 
audiobestanden en documenten bij, waar je met tools a Is find en locate niet makkelijk 
overzicht over kunt houden, Een krachtlg desktopzoekprogramma meet uitkomst bieden, 
Grafische front-ends maken het zoeken makkelijker en schakelen ook online zoekmachines In. 


D e klassieke Unix-tools find 
en locate zijn prima te ge- 
bruiken als je bestanden 
wilt terugvinden aan de hand van 
de naam of op basis van attribu- 
ten als de bestandsdatum, Maar 
de echt interessante informatie 
zit tegenwoordig in bestanden 
zelf: in Exif- en IPTC-velden van 
afbeeldingen kunnen gegevens 
zoals de opnamedatum, com- 
mentaar van de gebruiker, maar 
ook tags en beoordelingen wor- 


den opgeslagem Maar als je daar- 
naar wilt zoeken, kom je er niet 
met find en locate. Ook hebben 
de aloude zoektools geen toe- 
gang tot informatie in de id3-tags 
van mp3-bestanden. 

Om dit soort informatie te 
vinden en bewerken, kun je na- 
tuurlijk een beroep doen op ge- 
specialiseerde programma’s in 
de vorm van audio- en fotobe- 
heersoftware. Maar als je alleen 
bestanden zoekt, kun je ook de 


hulp inroepen van een moderne 
desktopzoekmachine, Deze laat- 
ste heeft het voordeel dat je als 
gebruiker vanuit alle program¬ 
mes snel toegang krijgt tot de 
gezochte bestanden. Die ene foto 
van je laatste verjaardag vind je 
dan net zo snel terug via het be- 
standsbeheer als via het selectle- 
venster van een programma of je 
foto be h ee rsoftwa re. 

Onder Linux bestaan verschil- 
fende desktopzoekmachines, die 


allemaal volgens hetzelfde prim 
cipe werken - al ondersteunen ze 
verschillende bestandsformatem 
Ze inspecteren de doorzochte 
bestanden, filteren er de meta¬ 
data uit en slaan die in een index 
op. Omdat bij een zoekactie niet 
de hele directorytree, maar al¬ 
leen de index doorzocht hoeft 
te worden, bereik je erg snel het 
gewenste resuitaat. Om te zorgen 
dat de index up-to-date blijft, kun 
je die zelf aanmaken, het aan de 
zoekmachine overlaten om dat 
regelmatig automatisch te doen 
of een service activeren die op de 
achtergrond de informatie van 
nieuwe en gewijzigde bestanden 
direct aan de index toevoegt, 

Veelzijdig 

De belangrijkste desktopzoek¬ 
machines onder Linux zijn mo- 
men tee I Tracker [1] (standaard in 
Ubuntu), Beagle [2] (OpenSuseJ, 
de KDE4-ontwikkeling Strigi [3], 
Google Desktop [4], Pi not [5] en 










Praktijk | Desktopzoekmachines onder Linux 





Met de tracker-search-tool brengt Tracker een overzichtelijk 
zoekvenster mee. 


Recoil [6]- De laatste twee zijn 
desktopzoekmachines die in 
plaats van een eigen search en¬ 
gine de functles uit de Xapian- 
bibfiotheek [7] gebruiken. Xapian 
biedt ontwikkelaars indexing- en 
requestfunctles, die makkelijk In 
andere applicatles geintegreerd 
kunnen worden. 

Alte desktopzoekmachines 
bestaan uit een indexer, die de 
metadata uit de bestanden fll- 
tert, en een gebruikerslnterface, 
waarmee je de zoekfunctie kunt 
configureren en zoekopdrachten 
kunt geven. Sommigen hebben 
nog meer tools zoals een zoek- 
front-end, plug-ins voor mailpro- 
gramma’s en verschtllende com- 
mandlinetools. Alle programma's 
kunnen met tekst- en pdf-bestan- 
den en met de meta gegevens van 
foto's en audiobestanden over- 
weg. 

Los daarvan zijn er verschil¬ 
lende stand-alone front-ends die 
toegang bieden tot meerdere 
zoekmachines met de bijbeho- 
rende indexen. Een voorbeeld 
hiervan is Gnomes panel-applet 
Deskbar, dat niet alleen desktop¬ 
zoekmachines, maar ook Yahoo, 
een account van de sociale book- 
marksite del.ickxus en de laatst 
geopende documenten kan be- 
naderen om naar een bepaalde 
zoekterm te zoeken. 

Spoorzoeker 

Tracker wordt door Ubuntu stan- 
daard geYnstalleerd en moet dan 
een programmaoverkoepelende 
metadatastore worden voor al- 
lerhande gegevens die door alle 
programme's te gebruiken is. 
Hoewe! Tracker voornamelijk 
wordt gebruikt onder Gnome, 
hecht de ontwikkeiaar er grote 
waarde aan dat de tool desk- 
toponafhankelijk is. Daar hoort 
onder andere het inachtnemen 
van de standaarden van Free- 
desktop.org bij, maar ook het 
gebruik van technieken als Dbus 
en de implementatie van de 
Freedesktop-specificatie voor het 
structureren van metadata. 

Tot de standaarduitrusting 
van Tracker behoren naast de in¬ 
dex service trackerd, die een Sqli- 
te-database in de map -/.cache/ 
tracker gebruikt om de gegevens 
in op te slaan, nog een grafisch 
front-end en enkete command- 
linetools. Het grafische front-end 
nestelt zich als applet in de sys- 
teemomgeving van het panel. 
Bijzondere features van Tracker 
zijn onder andere dat het pro- 


gramma conti nu het bestands- 
systeem in de gaten houdt, 
zodat het de Index in realtime 
kan bijwerken en de spellings- 
correctle. Die laatste stelt bij typ- 
fouten andere zoektermen voor 
in de geest van 'Bedoelde u..J\ 
Bovendien kan Tracker woord- 
stammen in meerdere talen her- 
kennen. 

De huidlge versie van Trac¬ 
ker zoekt niet alleen in teksten, 
offlcedocumenten, multime- 
dlabestanden, afbeeldingen en 
chatlogs, maar ook in de mail- 
bestanden van Thunderbird, 
Evolution en Kmail Het zoekven- 
sfer is overzichtelijk en sorteert 
de resultaten in de linkerhelft 
in categorieen (bijvoorbeeld e* 
mails, mappen, afbeeldingen en 
documenten). Dubbelklik je op 
een hit dan wordt deze met het 
daaraan gekoppelde program¬ 
me geopend. Daamaast kun je 
bestanden en e-mails meteen 
in het venster van de zoekre- 
sultaten tags meegeven, Zo'n 
tag verschijnt dan rechtsonder 
in de detailweergave. Klikje op 
een van de tags, dan wordt een 
nieuw venster geopend waarln 
alle objecten met de betreffende 
tag staan. Ook zijn tags direct in 
het zoekveld in te voeren. Trac¬ 
ker vindt dan ook bestanden die 
de tag in de tnhoud of bestands- 
naam bevatten. 

Voor een zoekactie vanaf de 
command line is er trackersearch. 
Deze tool wordt overlgens, zelfs 
door distriduties die Tracker ge¬ 
bruiken, niet standaard geTnstal- 
leerd. Onder Ubuntu moet je 
hiervoor bijvoorbeeld nog het 
pakket tracker-utils installeren. 
Hierin zitten nog meer tools, zoals 
tracker-tag en tracker-files. De eerste is 
bedoeld voor het zoeken en zet- 
ten van tags en keywords, Met 
de tweede kun je zoekresultaten 
op de commandline sorteren op 
media- (bijvoorbeeld e-mail) of 
MIME-type (text/plain). 

De instellingen van Tracker kun 
je via het sneimenu van de panel- 
applet configureren, Daar activeer 
je bijvoorbeeld de mallplug-rns, 
kun je be halve /home nog meer 
directory's op geven die gein- 
dexeerd moeten worden en kun 
je de realtime bestandscontrole 
in- of uitschakelen. Om te voorko- 
men dat Tracker je bij het werk te- 
veel stoort, kun je via de algemene 
instellingen ook het zogenaamde 
,smart pausing' Inschakelen. In dat 
geval indexeert Tracker alleen als 
dat niet ten koste gaat van de sys¬ 
teem presta ties. 


Ontwikkelaars die Tracker in een 
desktop of in hun applicatie wil- 
len integreren, kunnen gebruik 
maken van de API's llbtracker en 
fibtracker-gtk. Terwij] libtracker 
de normale Interfaces biedt voor 
de systeemfuncties, kun je met 
libtracker-gtk ook meteen grafi¬ 
sche gebruikersinterfaces imple- 
menteren. 

Als je tagging een essentfeel 
kenmerk van metadataframe- 
works vindt, is Tracker momen- 
teel het krachtigste framework 
voor de Linux-desktop. Het bij¬ 
zondere aan Tracker is dat je tag- 
ging hiermee niet alleen op de 
command line of In het bestands- 
beheer kunt toe pas sen, maar ook 
in de resultatenlijst. 


Beagle de speurhond 

Beagle, lange tijd marktleider 
onder de opensource desktop¬ 
zoekmachines, oogstte in zijn 
begintijd veel lof, maar ook veel 
kritiek. Het was te langzaam en 
vormde een te zware belasting 
voor het systeem. En in de opens¬ 
ource community werd fel gedis- 
cussleerd over de voors en tegens, 
de betrokkenheid van Novell bij 
de ontwikkeling en de keuze voor 
het Mono-framework, waarmee. 
NET-programma's onder Linux 
gedraald kunnen worden. De 
ontwikkelaars legden de tech- 
nische bezwaren niet naast zich 
neer: eind 2007 brachten ze een 
nieuwe versie uit die zuinlger 


In de Tracker- 
instellingen 
kun je 
het zoek- 
programma 
uitschakelen 
als je laptop 
op een accu 
werkt. 


General : files Ignored Sites Email Pertomnante 


Gpstarten 

tnde*| <5 |‘ l seconds 

Indexing Options 
g Enable indexing 
& Enable watching 

Stemming 


Language: Dutch 


Power management 
0 Disable sW Indejung when on battery 
i«f Disable mitral index sweep when on battery 


Toejsa&sen ^^Annuleten 


I 0* 


c't 2008, Nr. 9 


133 





















































Praktijk [ Desktopzoekmachines onder Linux 



Voor Beagle, de oudste desktopzoekmachine voor Linux, 
worden diverse front-ends aangeboden; in dit geval het KDE- 
programma Kerry Beagle, 


omgaat met de resources. Aan- 
gezien er inmiddels voor bijna alle 
distributies Mono-pakketten zijn, 
is installeren van Beagle ook niet 
meer zo ingewikkeld als vroeger. 
De lokale zoekmachine gebruikt 
de C#4mpfementatie van Lucene 
als indexer en als search engine 
[8], Lucene maakt diverse typen 
zoekacties mogeiijk, bijvoorbeeid 
phrase-, wildcard- en range-que¬ 
ry's of bet zoeken naar een reeks 
alfanumerieke of datumwaarden. 
Ook kun je zoeken naar datavel- 
den als titel, auteur en afzender of 
de resultaten op een van die vel- 
den sorteren. 

Het centrale onderdeel van 
Beagle is de daemon beagLed die 
voor de communicatie met lu¬ 
cene zorgt en de zoekopdrach- 
ten van cliemprogramma's voor 
zijn rekening neemt De indexe- 
ring verloopt vrij traag en zorgt 
nauwelijks voor enige cpu-be- 
lasting, zodat je makkelijk ver- 
der kunt werken. Bovendien kan 
Beagle op de systeemtoestand 
reageren. Hlervoor bewaakt 
het de stroomvoorziening van 
de pc namelijk met HAL, zodat 
je de prioriteit van Beagle kunt 
aanpassen als je notebook op 
de accu werkt. Als de kernel 
is gecompileerd met inotify- 
ondersteunmg komen nieuwe 
en gewijzigde bestanden direct 
in de index terecht. Om ervoor 
te zorgen dat programmeurs 
Beagle vanuit hun programma's 
kunnen gebruiken, zit libbeagle 
bij de nieuwe versie van de 
desktopzoekmachine, Hiermee 
heb je een flexibele toegang tot 
de API van de zoekmachine. 


Wat de gegevens betreft, ver- 
werkt Beagle naast veel be- 
standsformaten als officedo- 
cumenten, Scribus-bestanden, 
man- en infopages, CHM-he!p- 
bestanden en pakketformaten 
ook e-mails, agenda- en adres- 
boekentries, RSS-beriehten, in¬ 
stant messaging-logs en inter- 
netpagina's uit de geschiedenis 
van de browser. Deze gegevens 
ondersteunt de zoekmachine 
onder andere voor de pro- 
gramma's Evolution, Thunder- 
bird, de KOE-PIM-suite, Firefox, 
Epiphany, Konqueror en Opera. 
Het commando beagle-info --list- 
backends geeft een overzicht 
van de back-end waarmee een 
Beagle-installatie kan omgaan. 
Bij afbeeldingen houdt Beagle 
ook rekening met de tags die 


door F-Spot of Digikam zijn ge- 
maakt. 

Voor zoekopdrachten heeft 
het desktopzoekprogramma 
een Gtk-front-end; onder KDE 
maken de distributies daarente- 
gen normaal gesproken gebruik 
van de KDE-variant Kerry Beagle. 
Daarnaast wordt er standaard 
een webinterface meegeleverd 
die je kunt bereiken via http;// 
local host;4000A Voor complexe 
zoekopdrachten ondersteunt 
Beagle de operatoren AND, OR, 
het minteken en diverse sleutel- 
woorden die je via beagle --query 
-keywords te zien krijgt. Zo kun 
je Beagle verzoeken om aileen 
bepaafde bestandstypen te vin- 
den of met date: (gevolgd door 
een bepaald tijdsbestek) aileen 
bestanden van een bepaafde 
datum. Zo vindt de zoekstring 
da te:2 007-2008 Linux AND Distribu¬ 
te -Fedora alle documenten uit 
2007 en 2008 waarin 'Linux' £n 
'Distribute' voorkomen, maar 
worden documenten waarin 
'Fedora' staat ultgesloten, Als je 
dergelijke of nog ingewlkketde- 
re zoekopdrachten hebt, duurt 
het langer voordat Beagle met 
resultaten komt; op een recente 
computer moesten we soms 
wel een minuut wachten. 

De ondersteuning voor re¬ 
mote query's bevindt zich nog 
in het prototypestadium. Hier¬ 
mee is het mogelijk om vanaf 
andere computers In indices 
te zoeken die als 'public' zijn 
geexporteerd. Op dit moment 
kunnen aileen nog maar een 
paar bestanden via een remote 
query worden geopend, Ook 
e-mails in de resultatenlijst zijn 
nog niet te openen. 



Via de Strigi Kio-slave kun je Strigi met Konqueror configureren 
en zoekopdrachten uitvoeren. 


Zoeken en vinden 
met Strigi 

Strigi is door Jos van den Oever 
voor KDE 4 ontwikkeld en ver- 
vangt de desktopzoekmachine 
Kat uit KDE 3. De zoekmachine is 
geen KDE-applicatie in de klassie- 
ke zin van het woord, maar vei¬ 
led ig onafhankelijk van de KDE- 
bibliotheken en daarmee dus 
ook desktoponafhankelijk. 8ij- 
zonder is de modulaire opbouw. 
Hierdoor kan Strigi versdiillende 
crawlers gebruiken voor het ex- 
traheren van metadata en meer- 
dere systemen voor het opslaan 
van de gegevens. Net als Beagfe 
gebruikt Strigi standaard een vari¬ 
ant van Lucene; niet de C#-versie 
ovengens, maar die van Clucene. 

Om informatie te krijgen over 
de inhoud van bestanden, ge¬ 
bruikt Strigi de JStreams-klassen 
in Clucene, De KlO-slave kio_ 
jstreams gebruikt deze klassen 
ook en geeft daarmee de inhoud 
van genes te dataobjecten als 
virtuele mappen weer, bijvoor¬ 
beeid afbeeldingen in een pdf- 
document dat als bijlage bij een 
maittje zit. 

Strigi be staat momenteel uit 
een daemon voor het verwerken 
van de zoekresultaten, een com- 
mandlinetool voor alle relevante 
acties en instellingen, het proto¬ 
type van een grafische beheertool 
en componenten voor de integra- 
tie in de desktop. De Strigi-com- 
ponenten cornmuniceren met el- 
kaar via Dbus. Het minimalistische 
grafische front-end strigrcLient zou 

- als het aan de ontwikkelaars ligt 

- in de komende versies wel eens 
in de richting kunnen gaan van 
,Kerry Beagle 1 . Ook zit er een ap¬ 
plet voor de KDE-taakbalk bij, die 
echter nog niet compleet werkt. 
De hoofdinterface is de strigi 
kio-slave, waarmee je in de Kon¬ 
queror niet aileen via jtrigii/Aurl 
kunt zoeken, maar ook de status 
van Strigi kunt opvragen en de 
zoekmachine kunt configureren, 
Bij gebruik onder KDE-4 houdt 
Strigi rekening met de waarderin- 
gen en tags die de gebruiker van 
een bestand via de filemanager 
Dolphin heeft toegevoegd, 

De KDE 4-desktopzoekma- 
chine gaat er vooral prat op klein 
en snel te zijn, maar vergeleken 
met verder ontwikkelde oplos- 
singen ontbreken er wel enkele 
nuttige features. Zo moet je het 
bij zoekopdrachten zonder logi- 
sche operatoren en range query's 
stellen. Deze spedale zoekop- 
ties biedt Tracker weliswaar ook 


134 


c't 2008, Nr. 9 





































Praktijk | Desktopzoekmachines onder Linux 


niet, maar die ondersteunt in elk 
geval weer een behoorMjk aan- 
tal bestandsformaten. Strigi kan 
tot nu toe alfeen omgaan met 
pdf-, open off icedocumenten, 
tekst- en mp3-bestanden, allerlei 
zip-formaten en RPM- en Debian- 
pakketten. Bij het opsiaan van de 
gegevens biedt Strigi dan wel 
weer iets bijzonders: het bere- 
kent de SHAI-hashwaarden van 
alle geTndexeerde bestanden om 
duplicaten te herkennen. 

Strigi is weliswaar zuinig met 
het werkgeheugen en reageert 
snel op zoekopdrachten, maar er 
is wel een manco bij de manier 
waarop het met de schijfruimte 
voor de index omgaat; Strigi 
maakte op verschillende testsys- 
temen meermaals een index aan. 
In de map -Astngi/ducene nam 
die meer ruimte in dan het totaal 
van alle ge'indexeerde gegevens. 
in e£n geval nam de Strigi-index 
zelfs de complete vrije ruimte 
op de Linux-partitie in, zodat de 
gebruiker zich niet meer op het 
systeem kon aanmelden. Dit kon 
verholpen worden door de Strigi- 
index als root te verwijderen. 

Googelen op de desktop 

De Unux-versie van Google Desk¬ 
top Search nestelt zich als panel- 
applet in de werkomgeving. Het 
heeft een zoekfront-end dat als 
snelzoekvak een slank overzicht 
midden in het beeld weergeeft. 
Dit front-end is met een toetsen- 
combinatie op te roepen. Ver- 
geleken met de oudere, alleen 
webgebaseerde versies is de in- 
teg ratie van de Google Desktop 
door dit snelzoekvak aanzienlijk 
verbeterd doordat je nu in eerste 
instantie ook zonder geopende 
browser kunt zoeken. Pas bij het 
doorzoeken van de resultaten, 
moet je er de uitgebreide zoekin- 
terface in de browser bij halen. 
Deze lljkt op de internetzoekma- 
chine van Google en op andere 
typische Google-producten. 

Google Desktop kan de ge- 
schiedenis van Firefox, book¬ 
marks, e-mails van Thunderbtrd en 
van een Gmail-account indexeren, 
Bij een zoekopdracht doorzoekt 
het programma niet alleen lokale 
bestanden, maar ook het internet. 
Voor de gegevens van Firefox en 
Thunderbird heeft de zoekma- 
chine van Google spedale add¬ 
ons. De desktopzoekmachine van 
Google kent een hele reeks forma- 
ten en bestandstypen, waaronder 
tekst-, pdf, Postscript OpenOffice, 
Excel-, Word- en Powerpoint-do- 



Meer zoeken 

/applications 


$ Google Desktop Prefere... - 
Google Desktop - jr : ai ? 
S3 Google Desktop Searching 


Schermafdruk-...Google.. 

*** Alle resultaten in een browser weergeven 

Met een toetsencombinatie kun je de Quick Search Box van Google 
Desktop Search op het scherm toveren. 


tare/appfic at ions 
/.. ./Screenshots 
./Screenshots hr 


cumenten en diverse audio- en 
videoformaten. Ook voor Unix- 
manpages en infopages schrikt 
het programma nietterug. 

De eerste run voor het aanma- 
ken van de index kan bij grote 
hoeveelheden data een paar uur 
in beslag nemen. Dat komt ook 
doordat de indexer zo is inge- 
steld dat het normaie werken op 
de pc niet wordt belemmerd. Als 
je die tijd wilt inkorten, kun je via 
de instellingen mappen van in- 
dexering uitsluiten, 

Het programma houdt op de 
achtergrond het bestandssys- 
teem in de gaten, zodat de index 
altijd up-to-date is. Bij wijzigingen 
aan een be stand slaat Google- 
Desktop Search een kopie van het 
bestand op; handig als je bestan¬ 
den per ongeluk hebt gewist, Het 
nadeel is alleen dat de cache op 
die manier makkelijk een paar GB 
in beslag kan nemen. Als je deze 
functie daarom niet wilt hebben, 
kun je hem uitschakelen via de 
webfront-end. 

Gemeenschappelijke 

basis 

De twee lokale zoekmachines Re¬ 
call en Pinot zijn minder in zwang 
dan de bovenstaande oplossin- 
gen. Beide programma's maken 


teerde documenten de passen- 
de keywords voor. Bovendien 
kan de toolkit ook synoniemen 
voor zoekbegrippen geven, Een 
andere feature is Xapian-Tcpsrv, 
een server waarmee op afstand 
Xapian-indexen kunnen worden 
doorzocht De Xapian-biblio- 
theek zelf levert enkele testap- 
plicaties afs een indexer en een 
searchtool in de vorm van een 
CGI-webinterface, Hiermee kun 
je je overtuigen van de mogelijk- 
heden die de bibfiotheek heeft. 
Zo kun je in de eigen Omega- 
Script-taa! zoektemplates pro- 
grammeren. Daarmee kun je 
naast de standaardweergave, 
eenvoudige HTML-listings voor 
de browser, willekeurige XML- 
output aanmaken. 

Pinot, dat zichzelf Metasearch 
for the Free Desktop noemt, 
draait als een Dbus-service en is 
een metazoekprogramma dat 
naast Xapian-indexen ook inter- 
netzoekmachines integreert. Het 
kan verschillende Xapian-indexen 
tegeiijkertijd raadplegen en via 
Xapian-Tcpsrv ook die op andere 
computers. Naast het grafische 
Gtk-front-end zijn er verschillen¬ 
de commandlineprogramma's 
beschibkaar die het indexeren 
en zoeken ondersteunen. Zo kun 


je afzonderlijke bestanden met 
Pinot-Label trefwoorden meege- 
ven. Pinot-Search biedt een zoek- 
functievoor in de shell. 

Het programma biedt veel 
goede zoekfuncties: In de zoek- 
machine kun je een range voor 
de datum, tijd of document- 
grootte opgeven en logische 
operatoren gebruiken. De zoek- 
resultaten kun je in de 'Query pa¬ 
rameters' laten filteren op onder 
andere hostnaam, bestandsex- 
tenste, titel of bijschrift Het gra¬ 
fische front-end is overzichtelijk 
vormgegeven, waardoor je snel 
je weg zult vinden. Query's kun 
je heel handig onder een eigen 
naam opsiaan voor later gebruik. 
Het programma zet de resultaten 
van de zoekacties in verschil¬ 
lende tabbladen, zodat je er ge- 
makkelijk tussen kunt switchen. 
Het zoek veld spaart je over bod ig 
typwerk, want tijdens de invoer 
wordt een aan tal voorstellen 
gedaan die het hele zoekbegrip 
afmaken. Daarnaast kun je met 
aanvultende zoekacties als 'Meer 
zoals deze' naar vergelijkbare do¬ 
cumenten zoeken. Nuttig is - net 
als bij Tracker - de meertalige 
herkenningsfunctie van woord- 
stammen. 

De desktopzoekmachine 
Recoil maakt ook gebruik van 
Xapian. Recoil biedt voor het 
formuleren van de query's een 
uitgebreide wizard, waarmee 
je makkelijk complexe zoekop¬ 
drachten kunt invoeren en de re¬ 
sultaten op bestandstypen kunt 
filteren. Met de grafische client 
kun je de indexing en queryfunc- 
ties configureren en de weergave 
van de resultsatiijsten bepalen. 
Met HTML-code en bijbebo- 
rende variabelen kunnen hierbij 
onder andere de afzonderlijke 
elementen van een zoekresultaat 
worden samengesteld en ge- 
rangschikt, De spellingscontrole 


voor het extra he re n van de me- 
tagegevens, het indexeren en 
zoeken gebruik van de Xapian- 
bibliotheek, 

Deze toolkit biedt onder meer 
bindings voor Perl, Python en 
PHP en is gemakkelijk in andere 
appficaties te integreren. Xa¬ 
pian is als centrale zoekmodule 
vooral interessant vanwege zijn 
indexing- en query-eigenschap- 
pen. Zo ondersteunt hij een 
ranked probabilistic search, die 
niet alleen een relevance ran¬ 
king samenstelt maar ook een 
relevance feedback. Hierbij stelt 
hij bij een of meerdere geselec- 


Edft ¥«w aooknMTO 

Wldflcts f« 4| loote Mdp 

; 

N«w tab jjjy 


Q - 

Xapian search results - uounrwd io 

* Frwn 

>SubjKt 

Sent 

* • ..i i an uifth rHult> 


Today 10:21; « PH ‘ 

* ) X»pia.n Mireh multi 

u 

Today 10:21:40 PM 

* j Xapi»it ittuki 

B 

Today LO 22 40 PM 

* J Xa^i*n Mwr<h r«nl|i 

B 

T«fay 10:12:40 PM 

4 J Xapian March fcsutt* 

£ (Hnl(W*Fl£» 

Today 10:22:40 PM 

* J Xapian March tnultl 

u Dnfrt&p Starch for Limit 

Today 10:22:40 PM 

* 2 Xapian March rmutts 

Dvahtop SaarcH Lin u* 

Today 10:22:40 pm 

* . Kaplan March results 

U Daiktop Slarch Linux product! ct-nvirviaw Today 10:12:40 PH 

Desktop Search for Linux 

Tut 01 fan 2002 10:22 :4d PM CET 

From J xapian March r«utei 



*: <nvrf*i*Div I 


Met behulp van templates kun je de zoek resultaten van Xapian 
bijvoorbeeld als een RSS-stream exporteren. 


c't 2008, Nr. 9 


135 















Praktijk | Desktopzoekmachines onder Linux 




S$ss» flBMusrhen ge-iiir^eri jnde* Help 

Qotfy: jlinux 


Zoakonschirwi 
V M Sc«war* 

Freshmest 
^ m sourt* code 

<3oogl* Cod* S**rc 
Koden 
v ^Tt**wwb 
A9 

Altoona 

tkwty 


MSN 

Maade* 


F Mi HukT^b 'Q-ebryik §r 

Mfi dbcumcfHen 

z~m 


j | 


^ Opgeslagen qwjcruf^ 

Qu^rynaam Laatst ^eOpend Sarrwnvalting 

Jk WT TflSt^ w 


^ TqewMgari 




Zo-afceri 


ftBchtstfeelcBe cpery Q 


( Th* Unwn Heme Page at Linux Online 
| Linux - Wikipedia, the free encyclopedia 
I Linux,com :: Feature 


Het front-end van Pinot ondersteunt versehillende back-ends en 
geeft de resultaten overzichtelijk weer. 


van Xapian wordt door Recoil 
nog eens overgedaan met aspell 
Recoil kan net als Pinot verschil- 
lende Xapian-databases tokaal 
selecteren en de zoekopdracht 
hierop loslaten. Recoil geeft geen 
thumbnails weer, maar wel het 
MIME-type van de resultaten aan 
de hand van een pictogram. Ook 
geeft het de waarschijnlijke rele- 
vantie van de resultaten voor de 
betreffende zoekactie grafisch 
weer, De documenten van de re- 
sultaatlijst kunnen via de button 
Preview worden geo pend. Helaas 
werkt deze feature nog niet cor¬ 
rect, omdat Recoil in sommige 
gevallen niet de applieatie start 
die bij het MIME-type hoort 

Tools, tools, tools 

Alle desktopzoekmachines heb- 
ben van huis uit een client voor 
het uitvoeren van de zoekop- 
drachten, maar ook los daarvan 
zljn er behoorlijk wat front-ends 
beschikbaar. De meeste daar¬ 
van ricbten zich op Beagle, waf 
vooral komt doordat de soft¬ 
ware al vrij oud is en vanwege 
de krachtige engine, Zo zijn er 
versehillende GUI's, webinterfa- 
ces en vormen van desktopinte- 
gratie. Beagle wordt in KDE en 
Gnome geintegreerd via Nau¬ 
tilus, het Gnome-menu, het se- 
lectievenster van GTK, KBeagle- 
bar en kio-beagle, 

Bij de grafische front-ends is 
het KDE-programma Kerry Beagle 
zeer bekend, Bij OpenSuse wordt 
dit standaard met de KDE-desk- 
top geinstalieerd. Een and ere, 
minder bekende Beagle-dient 
voor KDE is yaBi. De programme's 
Catfish en Affinity zijn volledig 
desktoponafhankelijk en kun¬ 


nen ook zoekopdrachten aan de 
Beagle-daemon doorgeven, 

Deze twee universele taienten 
zijn niet gebonden aan een spe¬ 
cial deskfopzoekmachine, maar 
ondersteunen vee! interfaces 
en implementeren alie noodza- 
kelijke API's of commandline- 
queries zelf. Catfish kan omgaan 
met find en grep, locate, Tracker, 
Beagle, Strigi en Pinot, De syste- 
men worden geactiveerd door 
de engine-specifieke command- 


line-tools of Dbus op te roepen, 
zodat ze niet afhankelijk wor- 
den van de bibliotheken van de 
zoekmachines. Daarom is Catfish 
een relatieve iichtgewicht. Affi¬ 
nity kan daarentegen meer dan 
alleen naar bestanden zoeken: 
net als een desktopmenu kun je 
dit programma via een toetsen- 
combinatie besturen en behalve 
zoeken bevat het ook functies 
als afmelden, het starten van 
programma's en biedt het snel 
toegang tot befangrijke locatles 
als de homedlrectory. Affinity 
ondersteunt overigens met Be¬ 
agle of Tracker maar twee desk- 
topzoekprogramma’s, 

Gnome-Deskbar is een multi¬ 
talent dat perfect in de Gnome- 
desktop is geintegreerd. Deskbar 
is een panel-applet die in ver¬ 
schillende databronnen kan zoe¬ 
ken zolang er maar bijbehorende 
adapters voor bestaan. Interes- 
sant aan Deskbar is de onafhan- 
kelijkheid van bepaalde engines 
en de uitbreiding naar online 
zoekmachines. De too! is snel be¬ 
ret kbaar en kan gemakkeiijk met 
nieuwe modules worden uitge- 
breid, Behalve de desktopzoek¬ 
machines Beagle, Tracker, Strigi 
en Pinot gebrutkt Deskbar onder 
andere ook de online engines van 


Yahoo en Google en kan het ook 
manpages en Gmail-accounts 
doorzoeken. Net als alle andere 
sneizoekvelden is de applet 
bedoeld als eerste stap bij een 
zoekactie; meer informatie over 
de resultaten zie je in het resulta- 
tenvenster. De functie ‘Search as 
you type' bespaart typwerk, maar 
zit aan de top van zijn kunnen als 
er meer dan vijf engines tegelijk 
worden geraadpleegd. Via de in- 
stellingen is het een koud kunstje 
om de modules te activeren of 
hun prioriteiten in de lijst met re¬ 
sultaten tewijzigen. 

Nautilus, het bestandsbeheer 
onder Gnome, kan momenteel 
Beagle en Tracker gebmiken. Als 
beide engines actief zijn, geeft 
Nautilus de voorkeur aan Beagle. 
Is geen van beiden actief, dan 
wordt Tracker automatisch gestart 
door Dbus aan te roepen. Nautilus 
kan de zoekresultaten bij beide 
desktopzoekmachines in virtu- 
ele mappen opslaan. Die map- 
pen duiken niet alleen in Nautilus 
op, maar zijn overal beschikbaar 
waar met bestanden, mappen en 
Places (bookmarks, drives, etc.) 
wordt gewerkt; bijvoorbeeld op 
de desktop, in het Gnome-menu 
en in selectievensters. Juist daar 
kan het handig zijn om toegang 


Searching foi ‘dtslinux* 


catfish 


dtslinux 

Exact match 

] Hidden files 

[□ Fulltext search 

Limit results 

100 

3* 



file type 

lH 

± Jt » 

Folder 

iM Documents ▼ 

Search method 

.4 

find 


locate 

.4 

slocate 


tracker 

3 4 

doodle 

: 

beagle 

U 

strigi 

4 

pinot 


Filename 

j Size 

,i Location 

|qT| dtslmux.html 

559 8 

...sln/Dock 

[Tj dtslinux.odt 

§ke 

...sln/Dock 

:*! dt slmuxjxesent at 10 n, o dp 

51 kB 

sln/Dock 

xesam_queiyxml_dEsliniLx r png 

— 

11 kB 

... earth 2/i 


Catfish en Affinity 
zijn pure front-ends 
die van meerdere 
desktopzoekma chines 
gebruik kunnen maken. 



wmt% 


Thu jan 17 


136 


c't 2008, Nr. 9 







































































Praktfjk | Desktopzoekmach tries onder Linux 


te hebben tot de desktopzoekma- 
chine. Volgens het voorbeeld van 
Apple Spotlight, de zoekmachine 
van Mac OS, heeft Gtk vanaf versie 
2.12 ook een zoekfunctie in het se¬ 
lect ievenster. 

KDE heeft met Kio (KDE Input/ 
Output) een techniek in huis die 
vaak wordt aangeduid met 'net* 
work-enabled filemanagement'. 
Deze techniek stelt via adapters 
(zogenaamde Kio-slaves) een uni¬ 
forme en transparante interface 
beschikbaar voor een groot aantal 
netwerk- en andere communica- 
tieprotocollen. Deze interfaces die 
weliswaar nog niet direa als opge- 
siagen query's bruikbaar zijn, bie- 
den desondanks een dynamische 
weergave van data met speciale 
gemeenschappelijke metadata 
of inhoud op de manier zoals vir¬ 
tue le mappen dat doen. Naast ty- 
pische toepassingen als de weer¬ 
gave van een remote directory per 
SSH of de inhoud van een archief 
kun je zo ook de zoekresultaten 
anafoog aan lokale mappen be* 
kijken. Via bookmarks zijn query's 
dan op een vergeEijkbare manier 
beschikbaar zoals dat bij Nautilius 
het geval is. Er zijn Kio-slaves voor 
Strigi (kio-strigi), Tracker (kio-flnd) 
en Beagle (kio-beagle)* 

Conclude 

De discussie wat de standaard 
zoekmachine van een bepaal- 
de desktop is en welke engine 
onder welke desktop draait, is 
inmiddels overbodig aangezien 
nagenoeg alle zoekmachines in¬ 
middels streven naar desktopon- 
afhankelijkheid en de 'standaard 
zoekmachine' vaak niet meer is 
dan de standaardinstelling van 
die distribute. Beagle, dat zijn 
performanceproblemen sinds 
eind 2007 beter de baas is, is nog 
steeds het meest krachtige zoek* 
programma. Andere positieve 
punten zijn de uitstekende inte¬ 
grate in Gnome en KDE, de ruime 
keuze aan grafische clients en de 
grote hoeveeiheid ondersteunde 
bestandsformaten en gegevens- 
bronnen. 

Tracker biedt lang niet zulke 
uitgekiende zoekmogelijkheden, 
maar vormt met name bij zwak- 
kere hardware een degelijk al- 
ternatief. Het programma onder- 
scheidt zich van de concurrentie 
doordat je zoekresultaten kunt 
taggen. 

Strigi wordt waarschijnlijk pas 
in de toekomst - op zijn vroegst 
met het verschijnen van KDE 4.1 
- echt interessant. Om predes te 


zijn: op het moment dat de ont- 
wikkelaars de lijst met features 
verder uitbreiden en meer be¬ 
standsformaten ondersteunen 
zdnder dat het programma aan 
snelheid inboet bij het indexeren 
en zoeken. Momenteel ontbreken 
er gewoon nog teveel fun dies en 
loop je het risico dat de schljf- 
ruimte vanwege een gestaag 
groeiende index te krap wordt 

Recoil en Pinot worden niet 
veel gebruikt. Dat ligt zeker niet 
aan de eigenschappen van de 
programma's, maar vooral aan 
de ontbrekende desktopintegra- 
tie (even afgezien van Gnome- 
Deskbar). Ze kunnen wel goed 
van pas komen als je een oudere 
computer met een eenvoudige 
windowmanager een krachtige 
desktopzoekmachine wilt geven. 
Ook Googles Desktop Search 
leidt onder Linux een niche be- 
staan en is vooral geschikt voor 
gebryikers die tegelijkertijd ook 
met Windows werken en het pro¬ 
gramma daaral gebrulkten. 

In de toekomst zal er op het 
vlak van desktopzoekmachlnes 
zeker nog wel het een en ander 


gaan veranderen. Momenteel 
gaat de trend namelijk richting 
modulaire systemen die verschil- 
lende indexers en opslagsyste- 
men kunnen gebruiken en zich 
perfect in alle desktops laten inte- 
greren, Daarnaast zal de zoekma¬ 
chine van de toekomst niet alleen 
bestanden volgens opgegeven 
criteria moeten vinden, maar ook 
automatisch relaties kunnen aan- 
brengen tussen de geextraheer- 
de metadata. Twee projecten die 
zich dit ten doel hebben gesteld 
zijn Nepomuk en Xesam. 

Nepomuk richt zich op de se- 
mantische desktop die aansluit 
bij de ontwikkeiing van het se- 
mantische web. De projecten 
Nepomuk-KDE, beagle-H- en 
Nepomuk-Mozilla werken hfer al 
aan. 

Xesam, (voorheen Wasabtl) 
van freedesktop.org heeft zich 
juist toegelegd op de ontwik¬ 
keiing van uniforme API's en 
specificaties voor desktopzoek- 
machines en op het beheer van 
metadata. Centraal hierbij staat 
het vaststellen van een generte* 
ke, op Dbus-gebaseerde API, Los 


van de gebruikte desktop moet 
de gebruiker de vrije hand heb¬ 
ben in de gebruikte zoekmachine 
en gebruikersinterface* Tracker, 
Strigi, Beagle, Pinot, Recoil en 
Nepomuk-KDE ondersteunen de 
Xesa m-spec ifi cat ies a I gedeelte- 
lijk en werken mee aan het pro¬ 
ject. Het zal echter nog wel een 
tijdje duren voordat de nieuwe 
tecbnieken bruikbaar en echt 
desktoponafhankefijk zijn. 


Literatuur 

[1] Tracker: www.gnome.org/pro- 
jects/tracker 

[2] Beagle: http://beagle-project.org 

[3] Strigi: http://strigi.sourceforge.net 

[4] Google Desktop: httpV/desktop. 
google.com/linux 

15] Pinot: httpy/pinot.berlios.de 

[6] Recoil: www.lesbonscomptes, 
com/recoll 

[71 Xapian-bibliotheek: www.xapian.org 

[8] Lucene: http://lucene.apache.org/ 

[9] Nepomuk: http//nepomuk.seman- 
tlcdesktop.org/xwiki/bln/view/ 
IVIaml/ 

[10] Xesam: httpy/freed esktop.org/ 
wiki/ Xesam About 


1 Desktopzoekmachines voor Linux 

Product 

Tracker 

Beagle 

Strigi 

Google Desktop 

Pinot 

Recoil 

Functies 







Tagging 

y/ 

- 

- 

- 

y/ 

- 

Snelzoekveld {panel of desktop) 


y/ 



- 

- 

Query van meerdere lodexen 

- 

y/ 

- 

- 

s 

S 

Compiexe queries (logische operators, range queries) 

- 

s/ 



S 

s 

FiJteren op typeresultaat 



- 

s 

- 

s 

Desktopintegratie (Gnome / KDE) 

Ondeoteunde bestandsformaten 

©©/© 

©©/© 

- /o 


- / “ 

-I - 

Teksi / HTML 

s is 

Sis 

St- 

s Is 

SIS 

sis 

PDF J Postscript 

Si- 

SIS 

Sf- 

sis 

si- 

s is 

Office-documenten (OpenQffice / MS Office 1 / 
overig) 

sf-t- 

SiSlS 

si-i~ 

s is i - 

s is i— 

sis is 

Afbeeldingen fExif, IPTQ 


y/ 

- 

s 

- 

s 

Audio (JDJ-tags) 


S 

s 

s 

s 

s 

Documentatie (manpages / mfopages f CHM- 
bestanden) 


s is is 


sfsf- 


-/-/~ 

Ardiieven (tar, gz, bz2 r zip) 


S 


s 

- 

S 

Gverige indexeerbare data bronnen 

E-mails {Thunderbird f Evolution / Kmail) 

S}SiS 

SIS is 


✓ M- 

s is is 1 

sis is 

Bookmarks 

- 

S 

- 

- 

- 

- 

ftSS-feeds 

- 

S 

- 

- 

- 

** 

Chat-logs 

s/ 

s 

- 

- 

- 


BijzoTKlertteden bij de doorzoekbare breonen 

menobesdirij- 

vingen 

RPM-enDebian- 

pakketten, 

desktop-notities, 

Gmaa-liveseardi, 

adresboeken en 

agenda-items 

van Evolution en 

Kmail, Digikam 

en F-Spot-tags, 

mcnii'beschrij- 

vingen 


gelntegrterde 

intemetzoek- 

matbtne.Cmail- 

actoimts, 

gestfiiedenis van 

Rrefox 

XML 

DVI r TeX 

1 m.ux het nieuwe XML-ferniaat van MS Office 

2 alleen e-mails in Mbox-formaat 





@© zeer goed ® goed O vddoende 

© siecht 0© zeer sledit ✓ aanwezig 

- niet aanwezig 


ct 


cT 2008. Nr. 9 


137 




fe80::7162 :aaff :febe:ad23 

- " r 


Het nieuwe internet 


Je eerste stappen online via IPv6 


Door de enorme adresruimte kan versie 6 van het internetprotocol de grenzen tussen 
de ontelbare [okale netwerken en het globale internet overbruggen. In dit artikel laten 
we twee verschillende manieren zien om je lokale netwerk via IPv6 met het internet te 
verbinden. 


Tot zover de theorie. In de prak- 
tijk wordt het nieuwe protocol 
nog maar in enkele regie's ge- 
bruikt. Europa en Noord-Ame- 
rika lijken een overvloed aan 
!Pv4-adresruimte te hebben en 
tonen dus maar weinig interesse 
in IPv6. De backbonebeheerders 
gebruiken het wel maar slechts 
een paar aanbieders, zoals 
X 54 ALL, bieden ook part leu lieren 
via IPv6 toegang tot internet. Een 
andere manier om verbinding te 
leggen met het 'next genera¬ 
tion' internet is een 6to4-tunnel, 
waarbij het IPv6-protocol via de 
bestaande IPv4-verbindingen 


wordt getransporteerd. De beide 
eindpunten van de tunnel ver- 
pakken IPv6“pakketten in IPv4- 
pakketten voordat ze die naar et- 
kaar toesturen, zodat je hierdoor 
een brug naar het IPv6-lnternet 
krijgt (zie softlink). 

In een test hebben we beide 
mogelijkheden onder Windows 
XP, Vista en Linux toegepast om 
te kijken hoe dit in de praktijk 
werkt. De computers fungeer- 
den hierbij ats een router die 
de IPv6-verbinding voor andere 
LAN-deelnemers beschikbaar 
maakte. De basisinstallatie voor 
IPv6 onder Windows en Linux 


Reiko Kaps 


D e voorraad beschikbare 
IPv4-adressert zaf volgens 
diverse studies binnen 
vijf jaar volledig zijn uitgeput. 
Logisch dus dat de EU de ge- 
doodverfde opvoiger IPv6 meer 
gaat stimuleren [1]. Technieken 
als Network Address Translation 
(NAT) en port forwarding zijn 
niet meer dan uitstel van execu¬ 
te voor IPv4. Bovendien werken 
ze lang niet met elke dienst goed 
samen en zorgen ze voor extra 
werk bij het configureren van de 
internetverbsnding, Onder IPv6 
zijn er puur rekenkundig gezien 
adressen in overvloed, waardoor 


dit soort lapmiddelen in prindpe 
overbodig is. Sterker nog: van 
alle IPv6-adressen is momenteel 
siechts een achtste voor compu¬ 
ters op internet gereserveerd. De 
overige 297,75 sextiljoen adres¬ 
sen worden voor speciale doel- 
einden zoals multicast of Jinkio- 
cai adressen gebruikt of zijn nog 
door de Internet Engineering 
Task Force (IETF) gereserveerd 
voor nieuwe toepassingen. 
Hoewel IPv4 en IPv6 elkaar niet 
begrijpen, kunnen ze wet naast 
elkaar werken. De overstap naar 
IPv6 kan dus langzaam en gelei- 
delijk geschiedem 


138 


c't2O0S,Nr + 9 





Praktijk | Met ipv6 op internet 


IPv4 

IPv4 UDP 


header 

header 

IPv4-gegevens 


IPv4-pakket 


IPv6 

transport 


header 

header 

gegevens 


IPv6-pakket 


Een 6to4-tunnel verpakt de IPv6-pakketten in het pakketformaat 
van IPv4 en stuurt ze naar de andere kant van de tunnel. Daar 
worden de pakketten uitgepakt en weer verder gestuurd. 


hebben we al eens uit de doeken 
gedaan [2]. Om ervoor te zorgen 
dat andere LAN-computers ook 
op het IPv6-fnternet kunnen 
komen, gaan we in deze test 
vooral meer in op de routing bij 
IPv6 en kijken we naar de mage- 
lijkheden om internetdiensten 
te gebruiken die uitsluitend IPv4 
beheersen. De IPv6-adressen in 
de voorbeelden zijn afkomstig 
van de gereserveerde prefix 
2001 :db8::/48, die bedoeld is 
voor documentatiedoefeinden. 
Als je zelf gaat experimenteren, 
gebruik hiervoor dan de IPv6- 
prefix die je van je eigen breed- 
band- of tunnel provider krijgt. 

Voorde internetverbindfng via 
een 6to4-tunnel maakten we ge- 
bruik van de tunnel broker sixxs. 
net Om zo'n tunnel op te bou- 
wen hebben de Sixxs-bebeerders 
Pim van Pelt en Jeroen Massar de 
clientsoftware aiccu ontwikkeld. 
Dit programma draait onder Win¬ 
dows en onder diverse Linux- en 
BSD-distribufies, Voor andere be¬ 
st u ring ssy stem en is de broncode 
beschikbaar. 

In een ander testnetwerksloten 
we met een ADSL-verbinding een 
Linux- en een Vista-computer op 
het IPv6-internet aan, Windows XP 
kan helaas niet via PPP met IPv6 
verbinding maken, zodat we dit 
besturingssysteem niet konden 
gebruiken. Ons is ook geen soft¬ 
ware bekend die dit euvel voor XP 
zou kunnen oplossen. 

Een notebook of een oudere 
pc neemt in onze test de rol van 
IPv6-router op zich. Veel zake- 
lijke routers zoals die van Cisco 
of Lancomn hebben IPv6 al stan- 
daard aan boord, maar bij rou¬ 
ters die voor thuisgebruik zijn 
bedoeld, is dat meestal niet het 


gevai. Sij de modeller! die met 
een opensource firm ware vari¬ 
ant zoals OpenWRT of DD-WRT 
werken, is het weer een ander 
verhaal. Die beheersen IPv6 
en bieden ook alle tools die je 
nodig hebt, Omdat de WRT-firm- 
wareverstes met Linux werken, is 
het instellen van IPv6 nauwelijks 
anders dan bij een standaard- 
Linux-distributie. Meer hulp vind 
je op de site van de gebruikte 
firmware (zie softlink). 

IPv6 tunnelen 

Als je eigen ADSL-verbinding 
niet met IPv6 kan omgaan, stuur 
je de pakketten voor het nieuwe 
protocol via het bestaande IPv4- 
netwerk naar een tunnelserver. 
Die stuurt ze vervoigens het 
IPv6-netwerk op. In deze 6104- 
tun ne! zijn de IPv6-pakketten 
verpakt in IPv4-pakketten, die ui- 
teraard hun weg in de bestaande 
infra structuur kunnen vinden. 

De Sixxs-client maakt tunnels 
die gebruik maken van de AYIYA- 
methode. Het voordeel hiervan is 
dat AYIYA ookachter NAT-routers 
en firewalls werkt (zie softlink) Je 
bestaande IPv4-configuratie met 
breed band router en LAN blijf je 
dus houden en werkt ook ge- 
woon nog. 

Formaliteiten 

Om van Sixxs gebruik te kunnen 
maken, moet je jezelf eerst op de 
website van Sixxs registreren en 
wachten op bevestiging van de 
beheerder. Na de eerste aan mel¬ 
ding op de site vraag je een tun¬ 
nel aan, waarbij je je tocatle moet 
opgeven en een reden waarom 
je IPv6 wilt gebruiken. Als de 


beheerder je toe stemming geeft 
voor een tunnel, krijg je korte tijd 
later de toegangsgegevens per 
e-mail toegestuurd, Die gegevens 
voer je in bij de Sixxs-client die je 
nodig hebt voor het opbouwen 
van de IPv6-verbinding, Ook de 
wereldwijd bereikbare IPv6-pre- 
fix vraag je met een formutier aan. 
Die krijg je na een controle xoe- 
gestuurd per mail 

Als je Debian of Ubuntu ge- 
bruikt, is een apt-get install aiccu 
voldoende om de Aiccu-dient 
op je pc te installeren. Pakketten 
en broncode voor andere distri¬ 
butes zoals Fedora en OpenWRT 
en Unix-systemen zoals FreeBSD 
en Mac OS X staan op de website 
van Sixxs (zie softlink). Voor Win¬ 
dows is er bovendien nog een 
grafisch front-end. Als je eigen 
tunneleinde achter een IPv4- 
router zit, dan heeft aiccu nog 
een TUN/TAP-driver nodig voor 
het aanmaken en beheren van 
virtuele netwerkinterfaces. De 
meeste recente Linux-distributie 
hebben die driver standaard aan 
boord en starten hem automa- 
tisch. Dat kun je testen met Ismod 
| grep tun. Mocht de driver niet au- 
fomatisch worden geladen, dan 
moet je in een roof-console even 
mcdprobetun uitvoeren. 

Op de website van Sixxs vind je 
voor de verschillende Windows- 
versies een ZIP-bestand met een 
TUN/TAP-d river. Een batchbe- 
stand zorgt voor de installatie. 

Nadat je Aiccu hebt ge'fnstal- 
teerd, moeten in het bestand 
atccu.conf de toegangsgegevens 
voor de Sixxs-tunnel worden op- 
geslagen. Als dat bestand nog 
niet aanwezig is, vind je voor¬ 
beelden hiervan op de website 
van Sixxs (zie softlink). Bij Linux 
vind je voorbeeldconfiguraties 
onder /usr/share/doc/alccu/ 
examples. Bij Windows verwacht 
de tekstversle van de Sixxs-client 
het conflguratiebestand aiccu. 


conf in de map %windir%, meest¬ 
al is dat Windows. Bij een Lrnux- 
systeem moet het configuratie- 
bestand in de map /etc staan. 

Voor een eerste basisconfi- 
guratie hoef je alleen de juiste 
waarden voor username, password 
en server in aiccu.conf aan te pas- 
sen. In ons gevai is de server tic. 
slxxs.net, Als het programma de 
tunnel automatisch moet op- 
starten, moet je de regel automa¬ 
tic true toevoegen. Met de regel 
daemonize false voorkom je dat het 
programma direct als een ach- 
tergrondproces (daemon) wordt 
gestart, wat vooral bij het testen 
handig is. 

username SIXXS-USERNAME 
password 5IXXS-PASSWQRD 
server fic.slxxs.net 
automatic true 
verbose true 
daemonize false 
behmdnat true 

De optre behindnat true geeft aan 
aiccu door dat de computer zich 
achter een NAT-router bevindt. 
Via setupscript moet aiccu daar- 
naast een extra eonflguratie- 
script kunnen oproepen, wat in 
de test overigens niet iukte, 

Vervoigens start je de tunnel- 
client op een Unix-consoleofvia 
de Opdrachtprompt van Win¬ 
dows met het commando aiccu 
start. Treden daar fouten bij op, 
dan kun je de tunnel verbinding 
met aiccu test controleren. Het 
programma voert hrerbij meer- 
dere checks uit en geeft hierbij 
steeds tips waar de fout kan zit- 
ten. Als aiccu op de achtergrond 
of als service/daemon draait, 
sluit het commando aiccu stop de 
tunnel, Draait het daarentegen 
op de voorgrond, dan gebrui k je 
de toetsencombinatie Ctrl-C. 

Voor Windows heb je de be- 
schikking over een grafische vari¬ 
ant van Aiccu. Die vraagt via een 


jjlK SixXS « AICCU : Automatic IPv6 Connectivity Client Utility 


m+ctivit* CnnUfratiM UMIty 


MS 


Wdcome to AICCU, the Automatic IPv6 Connectivity Configuration Utlity, 
Please login using the details that where provided by your provider. 

Username: j c't-test - id 

Password: 


a 

AICCU Options 


P 


OK 


Provider: [sixXS 

protocol: |-nc {Tunnel Information and Control; 


31 

3 


Host: 


| Iic.sixx5.net 

I” Anonymous Login 


Onder Windows bestaat Aiccu als grafisch programma, maar andere 
besturrngssystemen moeten genoegen nemen met de tekstversle. 


c't 2008. Nr. 9 


139 






















Praktijk | Met ipv6 op internet 



De website van Sixxs last 
onder in de browser zien of 
je surft via het IPv4- of het 
lPv6-netwerk, Ook het IP-adres 


en de Whois-request van het 
ad res staan erbij. 

eigen venstertje naarde gebrui- 
kersnaam en het wachtwoord en 
maakt daarna met een druk op 
de knop of volledig automatisch 
verbinding, Het programma 
slaat deze insteilingen overjgens 
niet automatisch op. 

Valkuilen 

Nadat Aiccu de tunnel heeft 
opgebouwd, zie je op de web¬ 
site www.sixxs.net/main of je 
met IPv4 of IPv6 aan het surfen 
bent. Programma's zoals Firefox 
of IE 7 zijn geschikt voor IPv6 en 
proberen dan ook eerst via IPv6 
een weg te vinden, voor zover 
deze mogelijkheid uiteraard ook 
aanwezig is* Op computers met 
Windows XP werkte dat meteen, 
maar een Debian-systeem met 
kernel 2.6*20 had nog wat hulp 
nodtg. De normale standaard- 
methode naar de tunnelinterface 
die bij Aiccu is rngesteld, lijkt 
voor de IPv6-stack van de Linux- 
kernel niet genoeg te zijn - iede- 
re netwerkverbinding werd ge- 
weigerd. Het gewenste resultaat 
werd pas berelkt met een extra 
omweg via de prefix 2000::/3. Die 
voeg je als root-gebruiker toe via 
ip -6 route add 2000-/3 dev sixxs. De 
prefix 2000;;/3 heeft betrekking 
op afle IPv6-unicastadressen die 
bruikbaarzijn en dus niet door de 
Internet Engineering Task Force 
zijn gereserveerd (zie soft link). De 
commando's route -6 of rp -6 route 
List geven onder Linux de comple¬ 
te routingtabel weer, route PRINT -6 
in de Opdrachtprompt van Win¬ 
dows doet hetzelfde* 

A!s de Sixxs-tunnel automa¬ 
tisch onder Deblan of onder een 


true staan. Daarna maak je een 
nieuwe entry aan in het bestand 
interfaces: 

iface sixxs inet6 manual 
up /etc/init,d/aiccu start 
post-up ip -6 route add / 

200Q::/3 dev sixxs 
pre-down ip -6 route del / 

2000::/3 dev sixxs 
down /etc/initd/aiccu stop 

Onder de softlink vind je een 
volledtg voorbeeld en andere 
scripts om je netwerk te instal- 
leren. Meer details over de net- 
werkinstallatie van Debian vind 
je in de manpage van ifupdown 
en in het artikel Spoorzoeken' 
uit c't4 vanditjaar [3]. 

IPv6 via breedband 

Er zijn nog niet veel providers die 
een IPvb-toegang voor particulie- 
ren aanbieden. Op de website van 
de Nedertandse IPv6 Task Force 
zagen we onder de deelnemende 
partijen de namen staan van on- 
dermeer KPN en XS4AIL Op de 
websites van deze twee is het bij 
de laatste mogelijk om een (expe- 
rimentele) IPvb-tunnei op te zetten 
als je a bon nee bent. Via de web¬ 


site van SURFnet (www.surfnet.nt/ 
ipv6) - de eerste ADSL-provider in 
Europa die IPv6 aanbiedt en zich 
richt op insteilingen voor weten- 
schappelijk onderzoek en hoger 
onderwijs - kun je bovendien di¬ 
rect testen of je sysfeem geschikt is 
voor het nieuwe internetprotocol. 
Je kunt er ook een experimented 
native IPv6-verbinding aanvragen. 
Al met al wordt er echter nog maar 
weinig reclame gemaakt voor IPv6. 

De toegang die we voor onze 
tests gebruikten, werkte via elke 
ADSL-verbinding - ook zonder 
IPv4. Behalve degebruikersnaam 
en het wachtwoord kregen we 
van de provider ook een IPv6- 
netwerkprefix die naar onze ver- 
binding werd omgeleid, 

Als je XP hebt kun je helaas 
niets met IPv6 beginnen; de !Pv6- 
stack van XP werkt namelijk via 
ethernet of een tunnel, maar kan 
niet uit de voeten met een ADSL’ 
verbinding. Microsofts nieuwste 
besturingssysteem (Vista), ver- 
schillende linux-distributies en 
andere Unix-systemen kunnen 
daarentegen gewoon inloggen, 
Linux gebruikt voor het 
aanmelden de poinMo-point- 
protocol-daemon pppd en de 
P P P-o ve ret hern et-cl fen t p p p oe. 


si Eig-e rise happen van Breed bandverbifrd mg 


j Opt™ [ fluveipngi Metwsrfi [ [kefcn | 


veffcndng hetfi de valgende ondenWen nodtg 


Protoed YErtsic 4 (TCP/ 1 P* 4 } 

□J§ eMtands-en pnrt^deSnc vw MjOTSoft-nelviefkwi 
QoS-pakketpIsnrwr 
d CSont voor Micro soft-netweiken 


| | Bgiratt i gipai 


TCP/IP verne 6 De meuwsts veras ran hd lianaproHocd 

dal won* aetxukt voor comnHjitcabe *ig. verecHksnde 
nctwErinsn die met eksar eti votbenden 


Om een IPv6- 
inbelverbinding onder 
Vista in te stellen r kun 
je alleen de adressen 
van de DNS-servers 
opgeven. De routing 
en het loka lead res 
moet je instellen via 
de Opdrachtprompt. 


van zijn nakomelingen 
moet starten, integreer 
je aiccu in de netwerk- 
scripts onder /etc/net- 
work. De Srxxs-dient 
Aiccu moet hierbij 
als daemon werken, 
Daarom moet in /etc/ 
aiccu.conf nu daemonize 


EpgeTisctigpp^n, van Internet Prptcyied versie 6 (TCP/I EM*) 


De IPvGmsteJIngen kunnen isutomalhidi w>rden Eoe^fttfeien ate brt. n«tw«k deze nio^khed 
end e ret curt, b andere gevallen meet u de fietwwkbeh ranter on de pjrate I Fv 6 insielingon vnagen 


>[. Autqmiisch e«i DNS-satvaradras Igtantocher 
a. Qe volgends DNS-servefadrwsBn SHsbmfcen 
Vbwfeatrs-tWS^erver- 
Wemgteve OMS-server 


2DO1:463&0?D1- 


200l-4b88:0-Gtt;- 


! <jeavar>cwrd. | 


i m do ws vs ys te mdis > 

SU in dnus SSyst eiii32 >net3h in ter* Face IjjuG rrct address "rtDSI. ■ I Put" 2@GHdbS"i_ 


Li 


Deze zitten in a lie moderne dis- 
tributies. Toegang sgegevens 
zoals de gebruikersnaam en 
het wachtwoord sla je op in het 
bestand /etc/ppp/pap-secrets. 
De toegangsparameters voor de 
ADSL-verbinding komen In het 
bestand /etc/ppp/peers/dshpro¬ 
vider te staan. Het commando pon 
haalt op verzoek de insteilingen 
uit dit bestand. Als je meerdere 
ADSL-lijnen wilt gebruiken, maak 
je onder /etc/ppp/peers nog een 
configuratiebestand aan, bijvoor- 
beeld ds!-v6. tn dit bestand staan 
naast de gebruikelijke instel- 
lingen voor de verbindtng (mtu, 
mru, persist) de opties noip en 
+ipv6* Daarmee schakel je IPv4 uit 
en wordt IPv6 geactiveerd; 

pty h pppoe 4 ethO -m 1404 -U " 

linkname ddaultO 

noip 

defauttroute 

+ipv6 ipv6cp-use-ipaddr 
debug 

Als je met deze insteilingen wilt 
inbellen, roep je pon op met de be- 
standsnaam dsl-v6 als parameter. 

Bij onze provider kreeg de 
inbelcomputer- in tegenstelling 
tot bij IPv4 - geen IP-adres van 
de provider toegewezen. Dat 
deel je de PPP-daemon mee met 
de optie noip, De lokale adres¬ 
sen stel je dan in via een script. 
Als dit in de map /etc/ppp/ipv6- 
up.d staat, dan start de pppd die 
automatisch op zodra je inbelt. 

K!/bin/$h 

PPP_IFACE="$ 1 " 

PRG-7sbin/ip -6" 

IPV6ADD R=2001 :d b8:: 1748 
SPRG addr add SIPV6AD0R dev 
$PPP_IFACE 

$PRG route add default dev $PPPJFACE 
SPRG route add 2000-/3 dev SPPPJFACE 

Het script geeft de PPP-interface 
een globaal geldig IPv6-adres 
en stelt een default route in 
op de PPP-interface en tevens 
een route naar de !Pv6-prefix 
2000::/3, Daarnaast geeft de 
pppd-daemon het script enkele 
parameters mee, waarvan hier 
alleen de naam van de interface 

(PPP IFACE) van belang is. 

Vista met IPv6 

Om een breedbandverbinding 
onder Vista in te stellen, ga je 
eerst naar het Netwerkcentrum. 
Vervolgens klik je daar links op 
de taak VerbEnding met een 


140 


c't 2008. Nr, 9 


































































Praktijk | Met ipv 6 op internet 



Microsoft heeft voor Vista blijkbaar geen updateservers die voor 
IPv 6 geschikt zijn. 


netwerk maken'. Als wordt ge- 
vraagd naar de verbindingsme- 
thode, selecteer je 'Verbtnding 
met Internet maken', die onder 
meer diem voor het opzetten 
van een breed band- of inbelver^ 
binding. Via de Eigenschappen 
van je nieuwe verbindlng (tab- 
blad 'Netwerk') verwijder je het 
vinkje voor 'Internet Protocol 
versie 4 (TCPO/IPv4) T . 

Helaas zitten er in Vista geen 
wizards om vaste IPv 6 -adressen 
bij inbelverbindingen in te voe- 
ren. Voor ether net verbindingen of 
draadloze netwerken is dat wel zo. 
Voor IPv 6 kun je daarom beter de 
hulp van het consoleprogramma 
netsh in roe pen. Deze instellingen 
blijven actief nadat je de compu¬ 
ter opnieuw hebt opgestart, 

netsh interface ipv 6 set address 7 
"ADSL-lPvd" 2001 ;db 8::1 

De twee laatste parameters heb- 
ben betrekklng op de naam van 
de inbelverbinding en op een gel- 
dig adres uit het IPv 6 -bereik dat 
je van je provider hebt toegewe- 
zen gekregen, Seide moet je zelf 
aanpassen aan je eigen situatie, 
Verder heeft de computer enkeie 
standaard routes nodig, waarbij 
het tweede commando de eigen 
prefix moet bevatten: 

netsh interface Ipv 6 add route ::/Q / 
M AD5L4Pv6" 

netsh interface ipv 6 add route 7 
2001:db8::/64 "ADSLTPvS" 

Daarna laat een ping -6 www.sixxs. 

ipStableS -P JMPUT ACCEPT 
ipiubles -P OUTPUT ACCEPT 
ip6tabLes -P FORWARD ACCEPT 


net zien of de routing werkt en 
je van de andere kant een ant- 
woord krijgt. Toen we de website 
in de browser opvroegen, kregen 
we in ooze test een foutmelding. 
Maar toen de netwerkkaart die 
de fysieke netwerkverbmding 
met het ADSL-modem maakte 
een geldig IPv 6 -ad res kreeg, gaf 
de browser de website ween 

netsh interface rpv 6 set address 7 
"LAN-verbinding ' 1 2001:db8::2 

Overgangsfase 

Als een netwerk de gegevens al- 
leen via IPv 6 kan versturen, blok- 
keert dat de toegang tot services 
en servers die alleen met IPv4 
kunnen omgaan, Daar vallen op 
dit moment veruit de meeste 
web- en mailservers onder, Ook 
instant messengers zoafs ICQ of 
MSN werken niet. 

Op de website van Sixxs staan 
wel een aantal pure IPv 6 -services 
zoals een IPv 6 -bittorrent-tracker 
(www-sixxs.net/tools/tracker), 
meerdere internetradiostatrons, 
newsservers, VolP-services, video- 
on-deman d-d iensten en games 
zoals Quake en de Multi User Dun¬ 
geon Fatal Dimension (www.sixxs. 
net/misc/coolstuff). Het aanbod 
aan IPv 6 -diensten en -services 
haalt het daarentegen nog lang 
niet bij het huidige IPv4-netwerk, 
Sixxs stelt voor websites een 
proxy beschikbaar die browsers 
en servers van beide protocol- 
len bij elkaar brengt. Als je aan 
de naam van een IPv4-Webserver 


'.sixxs.org' of \ipv 6 .sixxs.org' toe- 
voegt, laadt de proxy die en wordt 
de site doorgegeven aan de brow¬ 
ser. Surf je daarentegen via IPv4, 
dan zorgt de aanvuJ ling Mpv4. 
sixxs.org' voor hetzeifde bij pure 
IPv 6 -sites, Sommige websites heb- 
ben op dit moment twee versies 
in de lucht, waaronder die van de 
Qlympische Spelen 2008 (http:// 
en.beijing2G08.cn/ en httpy/ipv 6 . 
beijing2008.cn/en/ipv6/). 

Als je de tunnelmethode 
gebruikt die we aan het begin 
noemden, heb jezulke kunstg re¬ 
pen niet nodig, De beschreven 
directe ADSL-verbinding met 
IPv 6 maakt helemaal geen ge- 
bruik van IPv4, zodat je vee! sites 
waarschijnlijk niet kunt bereiken, 
Een tweede breed band verbin- 
ding die geltjktijdig is geconfigu- 
reerd en via IPv4 loopt, lost dat 
probleem op waardoor we de 
IPv4-sites en -services wel kun- 
nen bereiken. ie hebt daar geen 
tweede ADSL-lijn voor nodig, 
maar alleen een tweede ver- 
binding. Sommige aanbieders 
bieden dan ook een internettoe- 
gang met zowel IPv 6 als IPv4. 

Veiligheid 

Onder IPv 6 vervalt de firewall- 
functie NAT. IPv 6 -netwerken en 
-computers hebben daarom in 
elk geval een firewall nodig om 
ongewenste gasten buiten de 
deur te houden. Onder Vista, 
Windows Server 2003 en 2008 
en Windows XP (SP2) filtert de 
ingebouwde desktopfirewall 
het I Pv 6 -verkeer, Microsoft advi- 
seert ook met klem om daar ge- 
bruik van te maken vanwege het 
mogeiijke gevaar van aanvailen 
van virus sen en trojans. Bij het 
huidige Mac OS X 1 0.S wordt het 
besturingssysteem beschermd 
door een door Apple zelf ontwik- 
kelde Application Firewall. Daar- 
naast is er nog de paeketfilter 
ipfw dat je alleen via de console 
kunt bedienen. Het wordt door 
het huidige Mac OS X nauwelijks 
gebruikt. Ook FreeBSD gebruikt 
ipfw, maar OpenBSD gebruikt als 
paeketfilter weer pf (zle softlink), 

Linux filtert het IPv 6 -dataver- 
keer met het programma ip 6 tables, 
de bijbehorende kernelmodule 
heet ipfijables. Mocht de module 
nog niet getaden zijn, dan doe je 
dat als root met modprode ip 6 _tables. 
De configuratie htervoor wordt 
opgeslagen in het bestand /proc/ 
net/Ep 6 _tabLes_names, Met een paar 
opdrachten kun je nu een eenvou- 
dige firewall opzetten (zie listing). 


i pi tables -A FORWARD -s HQD::/8 -j ACCEPT 

ipAtables -A FORWARD -s fe3D::MO -j ACCEPT 

ipiublEs -A INPUT -p tep -dport ll -] ACCEPT 

ipi tables -A INPUT -■ state -state ESTABLISHED,RELATED -j ACCEPT 

ip-6tabLes -A FORWARD -■ state -state ESTABLISHED,RELATED -j ACCEPT 

ip6tab 1 €s -A FORWARD -s 1 [* 20Q1:db£;'764 -f DROP 

ip6tabLes -A INPUT -s'! 1 2D01:db8: -j DROP 


Met een paar ip 6 tabies-commando's stel je onder Linux de 
veiligheid van IPv 6 -LAN in en open je poorten voor services. 


De eerste drie commando's 
stellen richtlijnen voor in- en 
uitgaande en doorgestuurde 
pakketten op. Commando's 
vter en vijf sturen het dataver- 
keer van multicast- en Hnklocal 
adressen door, het commando 
ip 6 tables -A INPUT -p tep -dport 22 
-j ACCEPT opent op de router een 
poort voor de SSH-server. Het 
zevende en achtste ip 6 tables- 
commando bektjkt via connec¬ 
tion-tracking naar de verbin¬ 
dingen die de computer met 
internet opbouwt. De firewall 
laat de antwoorden op deze 
requests door en niet-gerela- 
teerde pakketten worden ver- 
worpen. Daarnaast verwerpen 
de twee laatste commando's 
alle pakketten die niet van de 
eigen IPv 6 -prefix afkomstig 
zijn. 

Via de softlink vind je een 
compleet script dat de regels 
aanmaakt en ze weer verwij- 
dert indien nodig. Meer hulp 
vind je op de sites van ip 6 ta- 
bles en de projectsite van Net- 
filter (zie softlink), 

Kosten en baten 

In Europa liggen de voordelen 
van IPv 6 niet zozeer in het krij- 
gen van internettoegang, maar 
eerder In het toegankelijk maken 
van je thuisnetwerk. Veel interes- 
santer is namelijk dat je zo a I je 
netwerkapparaten thuis via IPv 6 
bereikbaar kunt maken zonder al 
teveel trues te hoeven uithalen. 
Door gebruik te maken van soft¬ 
ware met IPv 6 -ondersteuning, 
zoals Webserver Apache of Mi¬ 
crosoft IIS, kun je snel een server 
installeren die bestanden, foto's 
of andere data via internet toe¬ 
gankelijk maakt Je eigen com¬ 
puters zijn dan voor iedereen ge- 
makkelijk via internet bereikbaar. 
Natuuriijk worden zaken als een 
firewall en het up-to-date hou¬ 
den van software hierdoor alleen 
maar urgenter. 

Literatuur 

[1] EU wil gebruik IPv6 stimuleren, c r t 
7-8/2008, p,8 

[2] Retko Kaps, Alias en iedereen een 
eigen adres, IPv6 voIgt IPv4 op, c't 
10/2007, p,112 

[3] Relko Kaps, Spoorzoeken, c't 
4/2008, p.128 

[4] \ Pv6-H0WT04ia ndleiding voor 
Linux-systemen, http://tldp.org/ 
H 0 WT O/Lin ux +\ P v6-H 0 WTO/ 

^Softlink 0809138 ct 


c't 2008. Nr 9 


141 














Praktijk | Hotline 


Hotline 


de MD5-hashwaarde van het bestand dat je 
wiltopsplitsen. Windowszelfkan geen MD5- 
hashwaarden berekenen. Om dan de integri- 
teit van het weer samengevoegde bestand 
te eontroleren bieden freewaretools als Ar- 
poon Checksum of winMd5Sum (waarvan 
ook een portable versie bestaat) uitkomst, 

^ Softlink 0809142 


Veilig? 

Ik heb een vermoeden dat een collega 
regelmatsg tijdens mijn pauze op mijn 
computer met Mac OS X 10.5 heeft gepro- 
beerd te komen. Maar omdat mijn wacht- 
woord nogal complex is, denk Ik met dat hij 
verder heeft kunnen komen dan de screen¬ 
saver. Kan ik dat ergens eontroleren? 


In stukjes 

Hoe kan ik een bestand van 10 GB via 
een extern medium overzetten van mijn 
Mac naar een WIndows-pc? 


64-bit namen 

Wat is de correcte benaming van 64-b’rt 
epu's? x86-64 of x64? 


Mac OS X 10,5 (Leopard) schrijft veilig- 
heidsrelevante systeem meld ingen naar 
het spedale logbestand /private/var/log/se- 
oure.log. Als je na de pauze in het program¬ 
me Terminal 


Je kunt dan alleen FAT 32 als bestands- 
systeem gebruiken. De Mac kan het NTFS- 
bestandssysteem van Windows nametijk al¬ 
leen lezen en niet schrijven. Andersom kan 
Windows XP niet omgaan met opslagmedia 
die in HFS+ zijn geformatteerd, Een ander 
probleem Is dat de maximale bestandsgroot- 
te van FAT32 vier gigabyte bedraagt. 

Als je g rote re bestanden van een Mac naar 
een pc met XP wilt overzetten, moet je het eerst 
onder Mac OS X in kleinere stukken delen en op 
de pc weer aan elkaar plakken. Beide systemen 
hebben hiervoor gesdhikte commandlinetools. 
Op de Mac deel je het bestand in de Terminal 
op met 

split -b 4000m GrootBestand Deel_ 

In stukken van 4000 MB. De namen van de 
stukken luiden dan Dee(_aa, Dee Lab, Deel_ 
ac, enzovoorts. 

Jn Windows plak je de bestanden vervoJgens 
weer aan elkaar met 

copy /b Deel_aa + Deel_ab + Ded_ac GmotBestand 

Om er zeker van te zijn dat het bestand on- 
geschonden is overgekomen, kun je een 
MDS-checksum gebruiken. Onder Mac OS X 
krijg je met het commando 

opeossl dgst -md5 GrootBestand 


Processors met de ooit door Intel gefntrodu- 
ceerde x86-commandset worden kortweg 
x86-processors genoemd. Lange tijd waren dat 
alleen 32-bit epu's, waarvoor Intel de afkorting 
IA-32 (Intel Architecture 32 bit) gebrulkte, In 
1999 kondigde AMD aan dat ze ook x86-cpu f s 
met een krachtige 64-bit commandset-uitbrei- 
ding gin gen ontwikkelen. Hierbij had men het 
aanvankelijk over x86-64-processors. In de Linux- 
wereld wordt deze naam nog steeds gebruikt. 

Toen in 2003 in de vorm van Opterons de 
eerste 64-bit x86-cpu's verschenen, koos AMD 
voor de aandulding AMD64, Vervolgens maak- 
te Intel bekend ook aan een 64-bit uitbreiding 
met de naam Extended Memory 64 Technology 
(EM64T) te werken, Die techniek bleek volledig 
compatibel te zijn met AMD64 en werd later 
omgedoopt tot Intel 64. 

Microsoft en Sun hebben de naam van 
x86-64 verder ingekort tot x64 en maken dus 
onderscheld tussen x64-cpu's {feitelijk x86-64- 
processors) en x86-cpu s (feitelijk x86-32<pu’s). 
Inmiddels kom je soms ook x32 tegen, waarmee 
dan een pure 32-bit processor wordt bedoeld. 

Wat x86-processors met een 64-bit-uitbrei- 
ding betreft, zijn x86-64 r AMD64, EM64T, Intel 
64 en x64 praktisch synoniem. Aangezien er 
nog maar weinig x86-processors zijn die de 
x64-modus niet ondersteunen (waaronder VIA 
C7, AMD Geode of Intels Core Duo/Core Solo, 
de voorganger van de Core 2 Duo), wordt de 
aanduiding IA-32 meer en meer ook synoniem 
gebruikt voor x86-64-processors. De afkorting 

IA-64 wordt 
voor de Itani¬ 
um-processor 
van Intel voor 
grote servers 
gebruikt Itani- 
ums zijn niet 
verwant aan 
x86 en kunnen 
x86-code dan 
ook alleen via 
een emulatie- 
Voor Windows faag ultvoeren. 

bestaan verschillende 
programma's die MD5- 
hashes van bestanden 
kunnen berekenen, 

Hiermee kun je 
makkelijk eontroleren 
of twee bestanden 
identiek zijn. 


sudo cat /private/var/Log/secure.Log \ grep "Failed 
to authenticate" 

invoert, zie je daar de laatste mislukte inlog- 
pogingen, Aan de hand van de tijdstippen 
aan het begin van de regels kun je zien of tij¬ 
dens jouw probeerde in te breken. Als je op 
'Succeeded authorizing right system' zoekt, 
kom je erachter of je collega met zijn inlog- 
pogingen ook succes heeft gehad. 

Pas hierbij op als je bij de Inlogoptles onder 
Accounts' het automatisch aanmelden hebt in- 
geschakeld! Dan hoeft de inbreker de computer 
maar opnieuw te starten om op die manier de 
wachtwoordbeveiliging van de screensaver te 
omzeilen. Zonder verdere controle heeft die dan 
toegang tot je systeem. Dat kan ook als er vanaf 
een extern medium (bijv. een harde schijf of een 
usb-stitk) wordt gestart. 

ACPI en APIC 

Toen ik naar informatle over de pc-con- 

figuratie zocht, kwam ik de acroniemen 
APIC en ACPI tegen. Hebben die lets met el¬ 
kaar te maken? 

In theorle niet, maar in de praktijk wel. 

Van de Advanced Configuration and 
Power (Management) Interface (ACPI), die 
eind jaren negentig onder toezicht van 
Microsoft en Intel werd gespecificeerd, is in¬ 
middels de derde revisie uit. Deze is in a He ac- 
tuele besturingssystemen geimplementeerd, 
maar helaas niet uniform, ACPI is vooral be¬ 
kend geworden vanwege het Energiebeheer 
van Windows, bijvoorbeeld als vereiste voor 
deenergiebesparende modi Suspend-to-RAM 
(ACPI S3) en Suspend-to-Drsk (ACPI S4). 

Moderne besturingssystemen sturen via ACPI 
ook de kloksnelheid en de spanning van de pro¬ 
cessor aan (Performance- oftewel P-States) en 
gebruiken daarbij energiebesparende functies 
als AMD Cool'n'Quiet (CnQ) of Enhanced Intel 
SpeedStep Technology (ElST), Er zijn ook veel 
andere delen van de systeemconfiguratie die in¬ 
middels via ACPI werken, bijvoorbeeld de codr- 
dinatie van de Advanced Programmable Inter¬ 
rupt Controllers (APIC) in x86Vx64-computers 
met meerdere processorkemen. 

Bij systemen met epu en ook £en kern 
moet deze enkele kern alle interrupt requests 
afwerken, Deze computers kunnen volstaan 
met de 'oude' Advanced Programmable Inter¬ 



im dnnMdS&Lrn- - Nuftrwef Software 



142 


c't 2008, Nr. 9 



































Praktijk | 


Hotline 


rupt Controller (APIC) die sinds de introductie 
van de eerste AT-computers 16 IRQ-kanalen be- 
schikbaar stelt. Als er meerdere cpu-kemen zijn, 
heb je een krachtigere communicatietool nodig 
om de interrupt requests van een of meerdere 
l/O-APICs naar de zogenaamde Local APICs 
van elke processorkem te sturen, Bij processors 
met meerdere virtuele kernen - bijvoorbeeld 
Icemen die Simultaneous MultiThreading (SMT) 
beheersen wat door Intel wordt aangeduid als 
hyper-threading - heeft elke logische cpu-kem 
een eigen Local APIC. De I/O-APIC zit vaak in de 
chipset en beheert bijvoorbeeld de IRQ-lijnen 
van PCI-onderdelen. 

Oudere computers (en besturingssystemen) 
houden zich bij de APIC-configuratie aan de 
regels van de verouderde 'Multiprocessor Spe¬ 
cification' van Intel, waarvan in 1997 de laatste 
versie 1.4 (MP5 1.4) verscheen. Windows 2000 
en XP hebben nog Hardware Abstraction Layers 
(HAL) voor machines met MPS-multiprocessors. 
Maar de MPS-HAL werkt alleen bij 'klassieke' 
multiprocessormachines met meerdere fysieke 
processors {CPU Packages oftewel sockets) die 
elk over een kern beschikken. Processors met 
meerdere (logische) kernen of zelfs variabele 
kloksnelheden zijn voor MPS 1.4 onbekend. 
Daarom kun je de meerdere kemen van een 
multicoreprocessor under Windows ook alleen 
gebruiken als je ACPI gebruikt 

Data op harde schijven 
vernietigen 


Ik heb op mijn NAS persoonlijke gegevens 
opgeslagen. Hoe kan ik die betrouwbaar 
verwijderen voordat ik het apparaat doorver- 
koop? 

Als je data op een NAS wilt verwijderen, 
zodat later gegarandeerd niemand die 
meer kan bekijken, geldt hetzelfde als bij 
een kale schijf: het is niet genoeg om de af- 
zonderlijke bestanden te verwijderen of de 
harde schijf te formatteren. 

Als je zeker te werk wilt gaan, moet je de 
complete schijf van begin tot eind overschrij- 
ven. Voor harde schijven die direct via IDE of 
SATA op de pc zijn aangesloten, kun je dat met 
de Windows-tool diskpart doen. Gverschrijf de 
schijf een keer met nullen, zodat de gegevens 
onherstelbaar worden vernietigd, diskpart moet 
de harde schijf wel direct kunnen benaderen, 
via een netwerkshare lukt het niet. 



Als je data op een NAS permanent wilt 
verwijderen, moet je de schijf na het 
formatteren compieet oversehrijven. 



De Vista-versie van de 
commandiinetool disk- 
part kan ook usb-sticks 
partitioneren en boota¬ 
ble maken. 


Er zijn maar weinig NAS-apparaten die een 
optie hebben om de harde schijf compieet te 
oversehrijven. Bij sommige modellen met een 
Ltnux-kem kun je via SSH of Telnet verbinding 
maken. Daama kun je de schijf met het linux- 
commando dd oversehrijven met nullen. Als 
deze methode geblokkeerd zijn, kun je de schijf 
uit de NAS halen en op een pc aansluiten om de 
data te wissen. 

Als dat niet kan, helpt een noodoplossing; 
fomnatteer de NAS en zet er daarna nieuwe, 
niet-geheime data op tot de NAS vol is. Dat kun 
je heel makketijk doen met onze too! H2testw 
(zie softlink). Als doe I (Target*) geef je de focatie 
van de lege NAS-share op en klik je op Write + 
Verify*. De schijf wordt dan compieet met wille- 
keurige datagevuld. 

Vista via usb-stick instalferen 

Ik wil Vista nieuw op mijn subnotebook 
installeren, maar daar zit geen optische 
drive in. 

Als je geen extern dvd-station met usb- 
aansluitmg hebt, kun je het notebook 
ook vanaf een usb-stick booten waarop je 
de installatiebestanden hebt gezet Vanaf de 
stick wordt Vista zelfs nog wat sneller getn- 
stalleerd dan vanafdvd, 

Voor de volgende stappen heb je een stick 
nodig waar de inhoud van de Vista-dvd op past 
- 4 GB is voldoende. Onder Windows XP kun je 
die stick helaas niet prepareren op de manier 
zoals we hier beschrijven, omdat het program- 
ma diskpart pas vanaf de Vista-versie verwissel- 
bare media kan bewerken. 

Als je geen Vista-pc in de buurt hebt, kun 
je de volgende stappen ook vanuit de instal- 
latieomgeving van de bootable Vista-dvd uit- 
voeren (bijvoorbeeld op de computer van een 
vriend). Sluit de stick aan, boot vanaf de Vista- 
dvd en klik in het venster Windows installeren' 
op ’Uw computer herstellen 1 . Bij de 'Opties voor 
Systeemherstef kun je een Opdrachfprompt 
openen. 

Dan start je het programma diskpart en voer 
je daar het commando list disk in (of lis dis - de 
eerste drie letters zijn voldoende). Dan krijg je 
een overzioht van de aangesloten opslagmedia, 
waarmee je het nummer van de usb-stick kunt 
achterhalen. Als je de stick onder Vista voorbe- 
reidt, kun je het nummer ook in het Schijfbeheer 
nakijken. 

Met select disk [nummer van usb-stick] stel je in 
dat de navolgende commando’s bedoeld zijn 
voor de stick. Vervolgens kun je met detail disk de 
eigenschappen bekijken. Zorg er dus voor dat je 
het goede medium hebt geselecteerd. 


Het commando dean wist bij de volgende stap 
de hele schijf zonder dat eerst na te vragenl 
Daarna maak je met create partition primary een 
primaire partitie en selecteer je die met select par¬ 
tition 1. Het commando active activeert die, zodat 
de pc ervan kan booten, 

format fs=fat32 quick formatteert de partitie en 
tenslotte geef je die een station sletter met assign. 
Een afsluitend detail disk zal dan laten zien dat 
de partitie met een sterretje als actief is gemar- 
keerd Sluit diskpart af met exit. 

Nu kun jedegeformaneerde stick vullen met 
de inhoud van de dvd. Dlt kan met robocopy; 

robocopy [stationsletter van de dvd] 

[static ns Letter van de stick] /MIR /W:0 /R:0 

Om het notebook zonder dvd-station met de 
stick te starten, moet je het BIOS nog goed 
instellen. Bij het wijzigen van de bootvolg- 
orde moet je op een optie als "USB* of’Remo¬ 
vable Devices* letten. 

Zodra Vista de eerste fase van de installatie 
heeft afgesbten en de pc opnieuw start, moet 
je de stick emit halen. Dan boot de pc van de 
harde schijf. 

Combined Power bij ATX- 
voedingen 

Wat betekent de aanduiding ’Combined 
Power' op ATX-voed ingen precies? Dit 
vermogen is altijd duiddijk lager dan het no- 
minale vermogen van de complete voeding 
- is die misschien niet volledig te benutten? 

Bij ATX-voed ingen heeft 'Combined power 1 
altijd betrekking op twee of meer span- 
ningsniveaus, bijvoorbeeld die voor 3 en 5,5 volt 
samen of die voor 12V1 en 12V2 samea Als je 
op een voeding 'Combined Power 1 ziet staan, 
houdt dat in dat de genoemde spanningsni- 
veaus vanaf een gemeensehappelijke transfor- 
matorwikkeling worden afgetapt Je kunt deze 
gecombineerde uitgangen dus niet tegelljker- 
tijd onder maxi male belasting gebruiken, maar 
in zijn totaliteit is de genoemde 'Combined 
Power 1 beschikbaar - als die capadteit ten voile 
wordt benut, kunnen de andere combinaties 
het maximale vermogen dat volgens de specifi- 
caties is toegestaan, niet meer leveren, 

ATX12V-voedingen zijn ervoor gemaakt dat 
ze hun hoofdvermogen afleveren via het 12 volt 
of - indien aanwezlg - via meerdere 12-volt- 
combinaties met de aanduidingen 12V1,12V2 
enzovoort. In dat geval kun je vaak 'Combined 
Power'-informatie vinden voor de 3,3- en 5-voit- 
lijnen. Bij een willekeurig gekozen voeding voor 


c't 2008, Nr. 9 


143 






















Praktijk | Hotline 


750 watt kan het deel voor 33 voltopzich maxi- 
maal 24 A aan en het deel voor 5 volt 30 A. Het 
totaal van deze twee maxi male belastingen zou 
229,2 watt zijn, terwijt hier als Combined Power 
maar 170 watt istoegestaan. 



Veel voedingen hebben beperkingen 
In het parallel belasten van meerdere 
spanningsniveaus. 

XP haalt geen updates op 

De computer van mijn buurman met XP 
erop installeert geen updates meer. In 
het logbestand C:\Windows\WIndowsUp- 
date.log lees Ik dat Windows de service BITS 
niet kon starten. Heeft dat lets te maken 
met het feit dat de computer niet meer up- 
datet? 

De updatefuncties geven een opdracht 
aan de intelligence achtergrondsover- 
drachtservice [Background Intelligent Trans¬ 
fer Service, BITS) om de updatepakketten 
van de Microsoft-server op te halen. BITS 
maakt gebruik van onbenutte bandbreedte, 
zodat je als gebruiker niets merkt van het 
downloaden. 

Als BITS niet actief is, moet je die eerst 
proberen handmatig te starten. Het service- 
beheer bereik je snel door 'services.msc' in te 
typen via ‘Uitvoeren,./ in het menu Start. Bij 
de eigenschappen van een service moet het 
opstarttype op 'Automatisch' staan, zodat het 
systeem die kan activeren als dat nodlg is, 

Als het niet lukt om de service handmatig te 
starten en de foutmeldlng 1083 verschijnt, kun- 
nen de vofgende commando's in de Opdracht- 
prompt wonderen verrichten: 

re gsvr3 2 %wl nd i r%/system 3 2/qm gr, dl L 
reg svr3 2 %wi nd Er%/system 3 2/qmgrprxy.d l L 

Als de service nu wel kan worden gestart, 
lukt het online updaten ook. 

Wijzigingen opzoeken 

Hoe kan ik erachter komen welke Linux- 
drivers in een nieuwe kernelversie zijn 
gewijzigd? 

Wijzigingen aan afzonderlljke bestan- 
den van de Linux-kernel kun je via het 
Git webfront-end op Kernel.org achterhalen. 
Dan moet je wel weten waar de drivers in de 
broncodeboom van de kernel zitten. Bij de 


kernel van de distributies die voor een groot 
deel sterk op modules zijn gebaseerd, kom je 
vaak verder met het prog ram ma modinfo: 

$ /sbm/modmfo el 00 el000 @grep filename: 

[. n |/kernel7d rivers/net/e 100 M o 
„ J/kernel/d rivers/net/e1000/e 1000 ,ko 

Als een gecompileerde module bijvoorbeeld 
i n /I i b/mod u I es/[...] /kernel/d ri vers/n et/e 100. ko 
staat, vind je de broncode meestal in de bestan- 
den met een gelijksoortlge naam in de map / 
drivers/net van de kerneIbronnen (bijvoorbeeld 
elOOc voor de el 00-driver die Intels 100-Mbit- 
netwerkhardware aanstuurt). Andere drivers 
zoals de el 000-driver voor gigabit-L AN-chips 
van Intel, hebben weereen eigen directory. 

Als je ongeveer weet waar de driver te vinden 
is, navigeer je in de Git-webinterface via http:// 
g it kern el.org/? p=l i n ux/ker nel/git/torva id s/ 
!inux-2,6,git;a=tree naar de betreffende bronco- 
debestanden. Klikje op 'history', dan krijg je een 
overzicht van de laatste wijzigingen. In de map 
voor netwerkdrivers zijn dan de wijzigingen te 
bekijken die aan de el QQ-d river zijn doorge- 
voerd. 

( So ftlink 0809142 

Virtuele machine kan niet op 
internet 

Ik heb twee virtuele machines tege- 
lijk onder Windows XP draaien. Terwijl 
de ene probieemloos het netwerk opkan, 
mislukt dat steeds bij de tweede - on- 
danks dat het een identieke kopie van de 
eerste machine is. 

Dat het een identieke kopie is, is 
nou net het probleem; bij het kopie- 
ren heb je twee machines met identieke 
MAC-adressen gemaakt, Elke machine 
heeft echter een eigen adres nodlg. De 
oplossing is gelukkig heel simpei: sluit de 
dwarsliggende machine af, voeg vervol- 
gens een tweede virtuele netwerkkaart 
toe (die dan automatisch een nieuw MAC- 
adres krijgt) en verwijder dan pas de eer¬ 
ste kaart Daarna moet de netwerkverbin- 
ding werken. 

Letters tellen 

De grootte van een tekstbestand op mijn 
Windows-computer wijkt af van de hoe- 
veelheid tekens, en bij het uploaden naar een 
Webserver krijg ik weer wat anders te zien, Es 
het echtzo moeilljk om de letters te tellen?' 

Bij een S-bit-tekencodering zoals de Win- 
do ws-standaard Cp-1252 of de gebrufke- 
lijke ISO 8859-1 of-15 komt elk teken overeen 
met £en byte, Maar Windows maakt van een 
regelafbreking in tekstbestanden een combi- 
natle van de A SO J-tekens Carriage Return (CR, 
ASCIhnn 13) en Une Feed (IF, ASCIi-nn 10), Een 
tekstbestand gebruikt dan dus per alinea twee 
tekens. Unix-systemen hebben voldoende aan 


een Line Feed als alineateken - met een 8-blt- 
tekenset komt de bestandsgrootte dus precies 
overeen met de hoeveelheid tekens, Bij het 
versturen van een Windows-computer naar 
een Unix-webserver zal een Intelligent FTP- 
prog ram ma in de tekstmodus automatisch atte 
CR/LF-paren naar LF corrigerea 

Besmet? 

Op mijn computer staat een best and met 
de naam C:\Video0.dat dat ik niet kan 
wissen. Een check met anti-rootkit- r anti-spy¬ 
ware- en antivirusprogramma's bracht ook 
geen soelaas. Is dat onbekende malware? 

Zo'n bestand wordt bijvoorbeeid aan- 
gemaakt door de mirror-driver van de 
afstandsbeheersoftware UltraVNC, die de 
monitorlnhoud van de remote computer ko- 
pieert. Zolang de driver actief is, houdt hij het 
bestand geopend. Het kan dus niet zander 
speciale tools worden verwljderd, bovendien 
zou het verwijderen het systeem kunnen 
doencrashen, 

Als je weet dat deze software voor af- 
standsbeheer getnstalleerd is, is het bestand 
geen probleem, Als je de software echter 
niet zelf hebt getnstalleerd, zou iemand je 
kunnen bespioneren of malware het be¬ 
stand kunnen hebben aangemaakt. In dat 
geval moet je je belangrijke bestanden btj- 
voorbeeld naar een cd of dvd back-uppen en 
dan de computer herinstalleren. 

Niet klein te krijgen 

Ik wil op mijn nieuwe harde schijf van 
750 GB met het Schljfhulpprogramma 
van Mac OS X drie partities zetten. Een ervan 
moet ongeveer 20 GB groot worden, zodat ik 
daar een nood-startsysteem kan plaatsen. Ik 
kan echter geen partitie aanmaken die klei- 
ner is dan S3 GB, Ook als ik de capaciteit die 
ik wil hebben met het toetsenbord invoer, 
iukt dat niet, wat na het partitioneren bleek, 

Bij zulke grote schijven loopt het hufppro- 
gramma van Apple tegen zijn grenzen aan. 
Zoals ook uit het negeren van de ingetypte 
grootte bl ijkt, worden de grenzen bepaald aan 
de hand van de grafische weergave. Als je het 
venster aan de onderkant groter maakt, kun je 
een kieinere capaciteit invoeren. We zijn bloed- 
serieus: hoe groter je monitor is, des te klelner 
de partities kunnen worden. 

AJs je met de Terminal uit de voeten kunt r 
kun je wel willekeurig kfeine partities maken. 
Het commando 

diskutil partition Disk disk2 'Journaled HFS+" Nam el 
50% "Journaled HFS-T Name? 47% 
"Journaled HF5+* Name3 3% 

zorgt er bijvoorbeeid voor dat de derde schijf 
op de Mac in drieen wordt gedeeld met 50, 
47 en 3 procent. Welke nummers de schijven 
hebben, achterhaal je met 

diskutil list Cl 


144 


c J t 2008. Nr. 9 


























' / / 

7 / / 

7 iar/jjjjyJs 


/yyj 1 


Technical Publications DV 

in licentre van Hebe Zeitschriften Verbg. Hannover 
Jitgevers: Wien Feitz en Paul Lemmens 
liezoekadres: Meijhorst 60-10 6537 KT Nijmegen 
Postadres: Postbus 31331 6503 CH Nijmegen 
fel: 024-3723636 fax 024-3723632 
Vebsite: wwwxt.nl 

Hoofd redactie Patrick Smits 

[tedactte Marion aan den Boom (madb), Daniel Dupre (dduj, 
Michael Jansen (mja), Noud van Kruysbergen (nkr), Marcel van 
[Jer Meer (mvdnnL Jan Mulder (jmu), Pieter-Paul 5piertz (psp) 
Vebsite Ravi Lautan, Bart Lohmann 

Aet medewerking van Ernst AhlerSj Pedrarn Azad, Jo 
feager, Andreas Beier, Benjamin Benz, Karlheinz Blank, Harald 
Bogeholz, Herbert Braun, Rudiger Dillmann, Mirko Dolle, 
poi Feddern, Tilo Godcel, Sven Hansen, Andreas Heese, Jos 
Hermans, Ulrich Hilgefort, Nico Jurran r Reiko Kaps, Andre 
framer, Stefan Labusga, Christoph Laue,7horsten Leemhuis, 
[Jr Steffen Leich-Njenhaus, Angela Meyer, Tijmen Moitmaker, 
Andrea Muller, Carsten Muller, Stefan Porteck, Wolfgang 
fteszel, Jurgen Rink, Peter Rdbke-Doerr, Christiane Rutten, 
purgen Schmidt, Peter Schuler, Marten Schulp, Johannes 
huster, Kai Schwirzke, Thomas Springer, Andreas Stiller, 
Andrea THnkwakJer, Axel Vahldiek, Karsten Vloika,Chri$tof 
Vindeck, dr Veronika Winkler, Jorg Wirtgen, Ulrich Wisser, 
dr Volker Zota 

V i e u w s re d a ct i e/pe rs b eric hten 

!f&L Business Publications B.V. 
o.v.v. redactie c t magazine 
|adresgegevens zie boven 
Tel: 024-37237B3 E-mail: nleuws#fnLnl 

kfragen aan de redactie 

I E-mail: lezersvr 0 gen@ct.nl 

Ivormgevtng 

■Susan Derksen, Jordi Frederix, Gerwin Godschalk, 
iMichiel Hautus, Rob Hermens, Annexes Joor, 

I Sander Kleljnen, Patrick Maters, Myl^ne Nales 

IA bonne m en tenserv ice 

I Tel: 024-3723643 E-mail: abo@ctnl 

I Sales 

J Harry Xhofleer 

I Tel: 024-3723646 fax 024-3723630 
1 E-mail: hxhofleer^PfnLnl 

I Traffic/backoffke 

I Brigitta Evers 

Tel: 024-3723644 E-mail: ads@fnl.nl 

Marketing 

I Lisa Hendricx 

I Tel: 024-3723641 E-mail: lhendricx@fnl.nl 


I TT Tsj Copyrights Het auteursrecht op deze uitgave en 
I m nt °P daarin verschenen artikelen wordt door de 
uitgever voorbehouden. Het verlenen van toestemming 
tot publicatie In deze uitgave houdt in dat de auteur de 
uitgever, met uitsiuitrng van ieder ander onherroepelijk 
machtigt de bij of krachtens de auteurswet door derden 
verschutdigde vergoedingen voor kopieren te innen en dat 
1 de auteur a lie rechten overdraagt aan de uitgever, tenzij 
anders bepaald, dat geldt ook als de artikelen via een ander 
medium gepubliceerd worden. Niets uit deze uitgave mag 
worden overgen omen, verme nigvuld igd of geko pieerd 
zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever. De 
uitgever stelt zich niet aansprakelijk voor eventuele onjuist- 
heden, welke in deze uitgave mochten voorkomen, 

ISSN 1388-0276 


Abonnementenservice 


Gnzeabonnementenafdeling is 
telefonisch bereikbaar op werkdagen 
tussen 10:00en 16:Q0uur. 

Tel: 024 - 372 36 43 

Faxen, e-mailen of een brief sturen 
kan natuurlijkook: 

Fax: 024 - 372 36 32 
E-mail: abo@fnl.nl 

Postadres; 
c't magazine 

t,a,v, Abonnementenadministratie 
Postbus 31331 
6503 CH Nijmegen 

Om vragen zo snel mogelijk te 
kunnen beantwoorden, verzoeken 
wij u om altijd duidelijk uw naam en 
adresgegevens te vermelden. 

Prijzen 

De prijs van een jaarabonnement 
(10 nummers) bedraagt €51,00. 

Voor bezorging buiten Nederland en 
in Belgie zijn wij genoodzaakt extra 
administratiekosten En rekeningte 
brengen. Losse uitgaven kosten 
€ 5,99. 

Abonneren 

Om een abonnement af te sluiten, 
kunt u gebruikmaken van de 
antwoordkaart elders tn dit nummer 
of surfen naar www.ct.nl. Kies in 
het llnkermenu onder Service voor 
Abonnementen. 

Voorwaarden 

De abonnementsvoorwaarden 
kunt u vinden op onze website, 

Voig hiervoor dezelfde stappen 
als hierboven beschreven voor 
het afsluiten van een abonnement. 
Alls abonnementen gelden 
tot wederopzeggtng en 
worden automatisch verlengd. 


magazine vop£2s 
computer } 

9 


fechnfek 

Notebook upgraden 

lljndiqe itp lllniir . r!# 1 


i4ige 



r fxhiiiin 
IVl -JnoKdprbnrdRn 
VniuttTI 


I Gezkhtsfierkenning 
i met je webcam 

^^ap-iCiilunaihiVffi 




Bij betalingen per factuur dient u deze 
binnen 14 dagen na ontvangst te 
voldoen. 

Welkomstgescheriken worden bij 
betaling per incasso vier weken na 
ontvangst van het abonnementsgeld 
opgestuurd. Bij betaling per 
factuur wordt het welkomstcadeau 
verzonden zodra de betaling voor het 
abonnement bij F&L binnen is, Indian 
het welkomstgeschenk niet meer op 
voorraad is, ontvangt u automatisch 
een gelijkwaardig geschenk. 

Bij een adreswijziging dient u 
dit minimaal 3 weken voor de 
daadwerkelijke adreswijziging aan 
onze administrate door te geven. Wij 
kunnen anders niet garanderen daf u 
het tijdschrift tijdig op het gewenste 
ad res ontvangt. 

Buiten Belgie en Nederfand 

In de overige Europese landen 
worden de portokosten van de 
verzending van de bladen in rekening 
gebracht Het welkomstgeschenk 
geldt overigens niet voor abonnees 
woonachtlg buiten Nederland en 
Belgie. 


Irtgangsdatum abonnement 

Een abonnement gaat in per 
eerstvolgende uitgave na ontvangst 
van uw aanmefdlng, Dus niet met 
een nummer dat al is verschenen. 

Overige 

Het abonnementsgeld wordt 
geincasseerd per automatische 
incasso na verschljnen van het eerste 
nummer van uw abonnement. 


Opzeggen abonnement 

Opzeggen van uw abonnement 
dient schriftelijk of per e-mail 
minimaal 6 weken voor afloop van de 
abonnementspenode te geschieden, 

U krijgt altijd een bevestiging van de 
opzegging. 

Eventuele abonnementsaanbiedingen 
gelden alleen voor nieuwe abonnees, 
die het afgelopen jaar geen 
abonnement op c't hebben gehad. 


145 






Vofgend | Ad verteerders index 


In de volgende 





Nummer 10 verschijnt op 18 September 2008 

Wijzigtngen voorbehouden 


DVD's op de lange termijn 

Vaak wordt een periode van wel 100 jaar 
genoemd. Maar hoe lang gegevens op een 
bianco dvd-schljfje echt goed blijven, is 
over het algemeen meer een kwestie van 
nattevingerwerk dan dat het op feiten is 
gebaseerd. Daarom hebben we een aarv 
tal hoogwaardige dvd r s, die expliciet voor 
archivering zijn bedoeld, aan een paar 
goede verouderingstests onderworpen, 

Wachtwoorden: aanvallen en 
verdedigen 

De Mifare-chip is gekraakt met een moderne 
cryptograflsche aanval. Met dergelijke aan- 
vatlen zijn bijvoorbeeld ook gsm-gesprek- 
ken in een mum van tljd te ontsleutelen, 
Betrouwbaardere systemen zijn niet afleen 
duurder, maar vergen ook meer rekentijd en 
geheugen, met toch altijd het risico dat het 
algoritme gekraakt kan worden. Een over- 
zicht van de nieuwe aanvalstechnieken en 
hoe systemen daartegen beveiligd kunnen 
worden* 



Linux-clusters 

In veel bedrijven figt het heie bedrijf plat 
zodra de server uitvalt Met de Un ox-soft¬ 
ware Conga kun je een bestaand serverpark 
in een mum van tijd omtoveren in een high- 
availability duster bestaande uit virtuele 
Xen-servers, waardoor uitvai tot een mini- 
mum beperkt blijft. 



Radeon HD 4800 

AMD heeft de Radeon 4800-chip ontworpen 
voor betaalbare videokaarten met goede 
prestaties. Dat is blijkbaar zo goed gelukt 
dat de kaarten met deze nieuwe chip zelfs 
kunnen concurreren met de Nvidia's GTX 
200 -serie. 


Notebooks vanaf 300 euro 

Door oprukkende netbooks als de Eee PC zijn 
de prijzen van r normale p notebooks dusdanig 
gedaald, dat je tegenwoordig voor hetzelfde 
geld ook een notebook met een IS'-display 
kunt kopen. Maar hoe presteren die Instap- 
modellen eigenlijk? 

Websites met Visual Studio 

Om met Ajax een website te maken hoef je 
geen geheimzinnige trukendoos open te 
trekken. Met de juiste tools kan bijna ieder- 
een een eigen website maken. Daar kun je 
bijvoorbeeld Visual Web Developer voor ge- 
bmiken, dat bij Visual Studio van Microsoft 
hoort. Om te zorgen dat je ook meteen aan 
de slag kunt, leveren we de bijbehorende 
software meteen mee. 



Adverteerders- 

• R 'V 

index 


Adverteerder 

Website 

Pag. 

Alternate 

www.altemate.nl 

63 

Aten Infotech 

www.aten.com 

11 

Bose 

www.bose.nl 

n 4 r i 

De Heeg 

www.deheeg.ni 

23 

Eizo 

www.eizo.nl 

148 

Freecom 

w w w.f reeco m, co m 

17 

Gistron 

www.gistron.com 

82, 83 

Host way 

www.hostway.nl 

98,99 

HPS 

www.hps1ndustrial.nl 

13 

Internet Access 
Facilities 

wwwiaf.nl 

9 

Lycos 

www.lycos.nf 

73 

Mamut 

www.mamut.nl 

45 

Micropower 

www.mlcro power, n 1 

19 

My com 

www.mycom.nl 

91 

NLLGG 

www.nllgg.nl 

79 

Ql ICT 

www.wubbe.ni 

147 

Rackserver 

www.rackserver.nl 

2 

Strata 

www.strato.eu 

38*39 

Supermicro 

w w w. s uper microm 1 

29*33 

XS2 Europe 

www.xs2.nl 

53 


146 


c't 2008, Nr. 9 

















“Sinds ik besmet ben 
met het virus, heb ik me nog 
nooit zo gezond gevoeld.” 

ERIK VERHULP. SUPERVISOR REMOTE CONTROL 
DRAGER VAN HET QI-VIRUS SINDS 2003 


f www.qi-vinjs.nl 


"Stap binner) bij Qi let en je krijgt net 
ats ik. het Qi-virus meteen te pakken. 
Het Qhvirus is het virus dat heerst 
onder de medewerkers van Qi ict 
Mijn symptomen van het Qi-virus zijn 
vooraf enthoustasme en werkplezier. 
Qi ict heeft namefijk een open bedrijfs - 
cuituur waarin je atfe kans krijgt jezelf 
te ontwikkelen. Een unieke werkgever 
met unieke arbeidsvoorwaarden." 



Qi ict is een ICT-dienstverlener en is 
specialist op het gebied van networking, 
security, storage en datacom. Vanaf 
het Delftechpark in Delft werkt Qi let voor 
opdrachtgevers zoais Heineken, RTL, 
Vodafone, G8 en Shell. Vanuit een visie: 
Living Uptime. Dit is de vtsie van een 
bedrijf dat zelf nooit stifstaat. En dat 
met de inzet van mensen en mtddelen 
een wereld creeert waarin we het 


vanzeffsprekend vtnden dat er morgen 
weer meer mogelijk is dan vandaag, 

En daarvoor is Qi ict op zoek naar nieuwe 
medewerkers. Ga voor meer info naar 
www.qLvirus.nl of bel 015 888 04 44. 

ict 

LIVING UPTIME 






De juiste tool voor iedere toepassing 


20^ 22’, 24- en 30-inch schermdiagonaal 

Widescreen - formar en SlimEdge design 

Korte reactietijd dankzij Dynamic Motion Picture Overdrive 

Uitstekende beeldkwaliteif 

5 jaar on * site garantEe 


voor ui 


WWW,